Monografia „Kresowianie na Śląsku Opolskim”

W 2011 została wydana w Opolu monografia pt. „Kresowianie na Śląsku Opolskim” pod red. M. Kalczyńskiej, przy współpracy K. Rostockiej i E. Treli-Mazur. W opracowaniu znalazło się 50 tekstów autorstwa 48 osób, wśród których są badacze wielu dziedzin nauki oraz popularyzatorzy i kronikarze, a także świadkowie opisywanych wydarzeń, często o wielopokoleniowym kresowym rodowodzie. Pracę zilustrował Zbigniew Korzeniowski, a patronatem objął Marszałek Województwa Opolskiego i Rektor Politechniki Opolskiej.

Praca zbiorowa stanowi przedmiot interdyscyplinarnych dociekań historyków, etnologów, politologów, teologów i innych zajmujących się tą problematyką, autorów związanych z placówkami o charakterze naukowo-badawczym, naukowo-dydaktycznym, muzeami, instytucjami kościelnymi, stowarzyszeniami społeczno-kulturalnymi itp. Ta profesjonalna różnorodność stanowi o rozległości tematyki tego wieloautorskiego zbioru i wpisuje się w ważny współcześnie dyskurs etno-historyczny noszący miano tzw. Małych Ojczyzn. Jest też nią Śląsk Opolski, którego współczesny obraz etniczno-kulturowy jest pochodną nowych granic jakie nastąpiły po drugiej wojnie światowej co spowodowało powstanie tam nowych relacji interetnicznych będących logiczną konsekwencją tych zmian. Studia obejmujące podobną tematykę prowadzone są w różnych krajowych ośrodkach naukowo-dydaktycznych naszego kraju, co złożyło się na pełniejszy obraz orientacji tożsamościowej dotyczącej społeczności lokalnych.

Już z samego zróżnicowania tematycznego zbioru wynika jego wieloaspektowy charakter, a istotnym osiągnięciem niektórych autorów jest z jednej strony oparcie prezentowanych konstatacji o literaturę przedmiotu i zasoby archiwalne, z drugiej zaś o wyniki badań i obserwacji terenowych, przez co atrakcyjność lektury tego tomu ulega zwielokrotnieniu. Jak zwykle bywa przy pracach zbiorowych, tak i w tej, poszczególne teksty mają charakter różnych merytorycznie opracowań – poczynając od studiów socjologicznych, historycznych czy etnicznych, kończąc zaś na opracowaniach o charakterze kronikarsko-dokumentacyjnym czy wspomnieniowym. Taki też charakter posiada recenzowany tom. Uwzględniając wspomniane zróżnicowanie gatunkowe opiniowanego zbioru został on zaprogramowany w „pojemnych” zakresach problemowych i terytorialnych to jest: I. Z kart historyków; II. Perspektywy badawcze; III. Ludzie Kresów na Opolszczyźnie; IV. Wspomnienia Kresowian; V. Kresowianie w pamięci kronikarzy; VI. Instytucje popularyzacji pamięci o Kresach; VII. Stowarzyszenia kresowe. Stanowi to krok do wstępnego opracowania zagadnień społeczno-kulturowych dzisiejszej Ziemi Opolskiej, a zarazem otwarcie nowego kierunku badań antropologicznych i historycznych.

W rezultacie takiego podziału praca nabiera też charakter opisu historyczno-etnicznego, a przyszły Czytelnik mający doświadczenia życiowe z okresu pierwszych lat po drugiej wojnie światowej otrzyma książkę w której znajdzie zapewne odbicie swojego losu, inni natomiast, którzy nie byli świadkami tych zawirowań historycznych, tożsamościowych czy etnicznych otrzymają książkę, z której dowiedzą się o dziejach ich współczesnej „Małej Ojczyzny” i zachodzących na jej terenie przemianach tożsamościowych, religijnych oraz interetnicznych. [...]

Ważną i interesującą problematykę tomu otwiera blok tekstów poświęconych exodusowi mieszkańców Kresów Wschodnich na Śląsk Opolski (8 autorów). Rozpoczyna go opracowanie E. Treli-Mazur zatytułowane „Bagaż kresowych doświadczeń”, w którym kumuluje się wiele informacji o charakterze społeczno-politycznym przypadającym na okres tzw. pierwszych sowietów na tym terenie, czyli na lata 1939-1941. Jeśli ten tekst, poprawny zresztą merytorycznie, miałby ukazać się pod wspomnianym tytułem to jego brzmienie jest nieadekwatne do treści, bowiem ów „bagaż” dotyczy tylko pierwszego okresu zniewolenia Kresów (1939-1941) podczas drugiej wojny światowej, a przecież zniewolenie to rozciągało się także na dalszy czas wojny i pierwsze lata po jej zakończeniu, czyli do czasu przesiedlenia ludności na tzw. Ziemie Odzyskane. [...]

Kolejny blok tej części pracy poświęcony jest wysiedleniom Polaków z Kresów Wschodnich uwarunkowanym politycznymi decyzjami, działalności Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, koncepcjom i planom osiedleńczym ważnym z punktu widzenia adaptacji do życia w nowych warunkach społecznych, terytorialnych i etnicznych. Echa tych spraw odnaleźć można w wielu partiach omawianej książki. [...]

Weryfikacja narodowościowa i problemy osadnictwa w działalności wicewojewody śląskiego Arki Bożka znajduje się w artykule D. Kisielewicz. [...]. Jest to opracowanie podkreślające znaczący wkład A. Bożka do problemu nowego osadnictwa na Śląsku Opolskim. Rzec można, że to właśnie dzięki jego przymiotom osobistym, umiejętnościom i wielkiemu autorytetowi na bliskiej mu śląskiej ziemi uniknięto nieraz konfliktów z lokalną społecznością, a często także z przedstawicielami nowej władzy ludowej!

W kolejnej części sytuują się różnorodne materiały systematyzujące i powiększające wiedzę o pierwszych latach zasiedlania Śląska Opolskiego przez przybyszów ze Wschodu. Znalazł się tu też artykuł ks. A. Szubki, zatytułowany „Dzieje obrazu łaskami słynącego Matki Bożej Bolesnej z Monasterzysk w Bogdanowicach” oraz E. Dworzak o Matce Bożej z Biłki Szlacheckiej w pow. lwowskim, obecnie patronki sybiraków, której obraz słynący łaskami znajduje się w Grodźcu w gminie Ozimek. Corocznie przybywa do tej miejscowości setki sybiraków z kraju i zagranicy, a zjawisko ruchu pątniczego przybierającego coraz powszechniejszy charakter [...].

Z tematyką wsi Grodziec łączy się artykuł A. Mazurkiewicza, „Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej w życiu społeczno-kulturowym mieszkańców wsi Grodziec”, z którym tematycznie koresponduje tekst K. Kleszcza „Relacje wysiedleńców z Biłki Szlacheckiej i Biłki Królewskiej – mieszkańców Grodźca” [...].

Przechodząc do ostatecznej konkluzji dotyczącej innych tekstów zamieszczonych w części „Z kart historyków” podkreślić należy ich wartość dokumentacyjną kształtującą nowy, nieraz zupełnie dotychczas pomijany w piśmiennictwie obraz Ziemi Opolskiej, będący pochodną powojennych zmian.

Tematykę kolejnego „bloku” (4 artykułów) nazwanego w zbiorze „Perspektywy badawcze” odczytywać i segregować można w różnoraki sposób, zależnie od potrzeb i zainteresowania. Mnie osobiście zainteresowały teksty autorstwa E. Dworzak i T. Sitnika ukazujące pochodzenie, rozmieszczenie i liczebność oraz przejawy dziedzictwa kulturowego Kresowian na Opolszczyźnie, ich bytowania ocierającego się o nowe realia kultury materialnej, społecznej i duchowej. Rozważania te stanowią udokumentowaną warstwę pewnego fragmentu losu Kresowian z przywołaniem literatury przedmiotu i archiwaliów.

W kwestii gwary kresowej na Śląsku Opolskim (K. Kleszcz) [...] podkreślam, że jest to ważny poznawczo element wielokulturowości tego obszaru i dobrze się stało, że nie poskąpiono miejsca na przedstawienie tego istotnego wątku związanego z perspektywa językową współczesnych mieszkańców Opolszczyzny [...].

Niezwykle interesujące poznawczo są teksty wypełniające dział „Kresowianie na Opolszczyźnie” (9 artykułów). Jest to, rzec można, swoisty hołd dla duchowieństwa, nauczycieli i ludzi innych zawodów, którzy rzuceni losem na ten skrawek tzw. Ziem Odzyskanych dali jej mieszkańcom swój trud, wiedzę i umiejętności. Teksty te przedstawiają działalność tych ludzi na różnych poziomach ówczesnych struktur organizacyjno-zawodowych oraz w konkretnych jego przejawach – nauka, oświata, kultura duszpasterstwo, administracja itp. Z obrazu tego wynika złożoność wielu realizowanych przez nich zadań, artykulacji interesów i potrzeb! Chciałbym tu podkreślić iż są to teksty interesujące i stanowić mogą punkt odniesienia do dalszych prac w tej tak złożonej dziedzinie badań historycznych, których uwieńczeniem mógłby być słownik biograficzny ludzi zasłużonych dla Opolszczyzny [...].

Zatrzymam się teraz nad wspomnieniowym nurtem tego zbioru - „Wspomnienia” – 9 tekstów i „Kresowianie w pamięci kronikarzy” – 9 tekstów) na który składają się opisy własnego życia, stanowiące niezwykle interesującą opowieść o losach doświadczonych przez autorów tych wspomnień i kronikarzy piszących o swych bliskich, m.in. W. Żołonowski, J. Hickiewicz, J. Byczkowski, D. Schetyna, T. bednarczuk, A. Kownacka-Góral i inne. Oba te ciągi tematyczno-problemowe wspierają się wzajemnie, wyrosły bowiem z ludzkich doświadczeń pełnych losowych zbieżności. Pojawiają się w nich opisy wszelkich aspektów związanych z układem geopolitycznym istniejącym na Kresach Wschodnich decydującym o losach mieszkających tam Polaków, poddanych politycznej indoktrynacji władz radzieckich, mordów ukraińskich, zmagań o przetrwanie, przymusowych wysiedleń w smutnych okolicznościach, w jakich dochodziły one do skutku, a potem życia w nowych materialnie i społecznie warunkach na ziemiach wcześniej nieznanych. Prezentacja ta daje czytelnikowi opis zróżnicowanej lokalności w tym zakresie, również w wymiarze czasowym tj. od początku osiedlenia się na Opolszczyźnie aż po dzień dzisiejszy.

Te relacje jednostkowe tworzą w jakimś stopniu obraz przeżyć całej społeczności kresowej i obok wartości dokumentacyjnej przedstawiają szereg interesujących ujęć dotyczących relacji między bytowaniem w warunkach zagrożenia i dehumanizacji osobowości wrogów spod znaku UPA. Czyli mamy do czynienia w praktyce z ogromnym poszerzeniem zakresu podjętej w tomie problematyki, poprzez zbiór wspomnień ukazujących ludzi zrównanych w nieszczęściu wywodzącym się z mocy wojny, polityki i historii.

Na podstawie poszczególnych, jednostkowych przykładów z życia konkretnych ludzi i ich losów można owe doświadczenia przyjąć za typowe i charakterystyczne dla całej zbiorowości mieszkańców Kresów Wschodnich, a zawarte w tomie wspomnienia składają się na pozytywną wiedzę z tego zakresu, zresztą po wielekroć potwierdzaną w literaturze wspomnieniowej. Są one też źródłem bogatych informacji na temat ludzkich losów i poszerzeniem wyobrażeń o rzeczywistości społecznej tamtych lat. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na fakt określonych funkcji znakowych tych tekstów będących swoistymi komunikatami przekazywanymi w określonej intencji i celu [...]. Przemawia to za uznaniem ich za niezwykle ważny fragment tej książki tworzący istotną poznawczo kategorię źródeł. W tej perspektywie druk tekstów wspomnieniowych, okazuje się wyborem znaczącym i komunikującym wyraźnie cele tego zbioru. Poszerzają też one krąg wiedzy faktograficznej związanej z bolesnymi kwestiami polityczno-społecznymi o które ocierała się na co dzień ludność mieszkająca na Kresach Wschodnich na latach 1939-1946 – deportacje i zesłania, okupacja niemiecka, wywożenie na roboty do Rzeszy, mordy ukraińskie czy konieczność opuszczenia swych domostw po zakończeniu wojny i powstanie nowych granic!

Zbliżając się do ostatecznej konkluzji dotyczącej recenzowanego kompendium zatrzymać się jeszcze należy nad końcowymi działami „Instytucje popularyzacji pamięci Kresów” - 4 tekstów i „Stowarzyszenia Kresowe” – 6 tekstów. Wszystkie one dopełniają wiedzy o „Kresowianach na Śląsku Opolskim” i pokazują dominanty tematyczne z tym związane [...]. Dzięki temu można zrekonstruować szerszy kontekst recepcji problematyki kresowej w skali makro. To bardzo interesujący materiał mający charakter inwentarzowej narracji. Kolejnym nie mniej ważnym zespołem są artykuły dotyczące tematyki kresowej podejmowanej przez m.in. przez muzea w Opolu, Brzegu, Nysie, Głubczycach i Kluczborku oraz różne formy kultywowania pamięci o Kresach przez Oddział „Wspólnoty Polskiej” w Opolu [...].

Tom kończy esej M. Kalczyńskiej dotyczący sentymentalnej pielgrzymki na Kresy Południowo-Wschodnie o wątkach i kontekstach ukazujących znaczenie mitu tych ziem dla dawnych jej mieszkańców. Dodajmy mitu ciągle żywego przybierającego coraz to nowe treści faktograficzne [...].

Wartość merytoryczna monografii, oryginalność i wielość unikatowych wątków zadecyduje, że nie pozostanie ona bez czytelniczego odbioru, trafiając do szerszego, zapewne nie tylko naukowego obiegu, wywołując należne spory i dyskusje w gronie historyków zawodowych i innych badaczy problematyki dotyczącej historii, kultury i tożsamości społeczności lokalnych [...]. [z recenzji Dr hab. Antoniego Kuczyńskiego, Wrocław].

Bibliografia przedmiotowa

Kresowianie na Śląsku, pod red. M. Kalczyńskiej, przy współpracy K. Rostockiej i E. Treli-Mazur, Opole 2011.

Autor hasła

Maria Kalczyńska