Julian Czyżewski
ur. 17 lipca 1890 r. w Rudzie koło Rohatyna, woj. stanisławowskie (obecnie Ukraina), zm. 25 czerwca 1968 r. we Wrocławiu – geograf, twórca Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Wrocławskiego, organizator badań regionalnych na Dolnym Śląsku.
| |
|---|---|
| Imię i nazwisko | Julian Czyżewski |
| Data i miejsce urodzenia | 17.07.1890, Ruda |
| Data i miejsce śmierci | 25.06.1968, Wrocław |
| Zawód | geograf, pracownik akademicki |
Pierwsza powojenna monografia Dolnego Śląska opracowana przez J. Czyżewskiego i M. Klimaszewskiego
Upamiętnienie Juliana Czyżewskiego w kampanii REGIObohater kolei PolRegio
Julian Czyżewski urodził się w rodzinie średniorolnego chłopa Michała i Wiktorii z domu Zawistowkiej, jako jedno z kilkorga dzieci. Jego bratem był Ludwik (1892–1985) – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, Korpusu Ochrony Pogranicza i Armii Krajowej, który 3 maja 1972 r. mianowany został generałem brygady przez Prezydenta RP na uchodźstwie.
Po ukończeniu w 1902 r. czterech klas szkoły powszechnej, J.Cz. rozpoczął naukę w C.K. Gimnazjum Wyższym w Brzeżanach. Ostatnią klasę gimnazjum ukończył we Lwowie, gdzie przeniósł się w 1909 r. i tam w 1910 r. zdał maturę. J.Cz. prowadził bardzo skromne życie – mieszkał w tanich stancjach, niedojadał, dorabiał korepetycjami, by kupić sobie niezbędne rzeczy, np. obowiązkowy wówczas mundur gimnazjalny. Należał do tajnej organizacji politycznej „Promień”, skupiającej młodzież socjalistyczną. Po maturze zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie (od 1919 r. Uniwersytet Jana Kazimierza, UJK). W latach 1910–1913 studiował początkowo historię filozofii. Przed I wojną światową odbył jednoroczną służbę wojskową w jednym z pułków alpejskich armii austriackiej. Od początku wojny walczył na froncie. W 1915 r. został ciężko ranny w płuca i przez rok leczył się w szpitalu. W 1918 r. przeszedł w stopniu porucznika do Wojska Polskiego, w którym miał przydział w kwatermistrzostwie VI Armii. W listopadzie 1918 r. uczestniczył w obronie Lwowa. Zdemobilizowany został w 1921 r., a jesienią przyjęto go na studia w Instytucie Geograficznym UJK . Był to dla niego bardzo trudny czas. W wojsku miał zapewniony byt, a po uzyskaniu stopnia oficerskiego także przyzwoite pobory, dzięki którym mógł pomagać rodzinie. Po demobilizacji znalazł się bez środków do życia. Dorabiał udzielając korepetycji, mieszkał w jednym pokoju z kilkoma kolegami, chodził w mundurze, ponieważ nie było go stać na cywilne ubranie.
Warunki te niejednego mogły załamać. Czyżewski zaciął zęby i z zaciekłością i uporem zabrał się do studium geografii. Tok Jego studiów był osobliwy. Został przyjęty do pracowni bez odbycia ćwiczeń elementarnych. Rozpoczął studia od słuchania wykładów, uczestnictwa w seminariach (zwanych na geografii lwowskiej repetytoriami) i wprost zachłannego zapoznawania się z klasyczną literaturą geograficzną. Znał dobrze język niemiecki, tedy w pierwszym etapie studiów zaczął przegryzać się przez podręczniki niemieckie. W ciągu kilku miesięcy, może w ciągu roku, przetrawił dokładnie Pencka, Richthoffena, Supana, Wagnera, Davisa. Spędzał w pracowni po kilkanaście godzin na dobę. Pracował formalnie pod kierunkiem prof. Romera i w pełni korzystał ze wskazówek Profesora, ale studiom swoim właściwie sam wytyczał drogę. Od razu było widoczne, że pierwszeństwo daje geografii fizycznej, przede wszystkim zaś geomorfologii. Zainteresowały go zwłaszcza metody morfometryczne [Zierhoffer A., Julian Czyżewski (1890-1968), „Przegląd Geograficzny” 1969, z. 1, s. 159].
Równocześnie z pasją studiował pisma poety i geografa Wincentego Pola. Studia ukończył w 1922 r., po nich początkowo podjął pracę w charakterze nauczyciela w jednej ze szkół średnich, jednak wrócił na uczelnię, gdy zaproponowano mu stanowisko młodszego asystenta w Katedrze Geografii UJK. W 1924 r. uzyskał stopień doktora przedstawiając rozprawę Gęstość sieci rzecznej na Podolu, której promotorem był prof. Eugeniusz Romer. W 1925 r. zatrudniony został na stanowisku starszego asystenta. Tytuł doktora habilitowanego uzyskał w 1929 r. na podstawie pracy Z historii doliny Dniestru. Był w tym czasie zwolennikiem i propagatorem teorii davisowskiej w geomorfologii. W tym okresie poświęcał się także pracy dydaktycznej (prowadził ćwiczenia dla studentów, dorabiał także prowadząc zajęcia w prywatnych szkołach) i organizacyjnej. Od 1922 r. przewodniczył akademickiemu Kołu Geografów – wprowadził cotygodniowe zebrania dyskusyjne z udziałem najwybitniejszych przedstawicieli geografii, a także publiczne odczyty, które cieszyły się dużą frekwencją. Ukoronowaniem jego działalności była kilkutygodniowa wyprawa naukowo-badawcza w dół Dniestru. W latach 1929–1930 wyjechał do Francji na stypendium Funduszu Kultury Narodowej. Po drodze zatrzymał się w Berlinie, gdzie uczestniczył w zebraniu seminaryjnym specjalizującego się w geomorfologii Albrechta Pencka. We Francji odwiedził najważniejsze ośrodki uniwersyteckie geografii i poznał najwybitniejszych naukowców tej dziedziny (m.in. A. Demangeon, E. de Martonne, G. Cholley). Zwiedził także Skandynawię. W 1929 r. podczas pobytu w Uniwersytecie we Wrocławiu, zapoczątkował współpracę lwowskich naukowców z uczonymi wrocławskimi – z M. Friederichsenem i H. Knothem. Kontynuował ją po uzyskaniu w 1934 r. profesury, gdy objął Katedrę Geografii lwowskiej Wyższej Szkoły Handlu Zagranicznego (późniejsza Akademia Handlu Zagranicznego). Zaangażował się także w kształcenie nauczycieli geografii, których otaczał szczególną troską. Organizował kursy dokształcające i wycieczki. Największą jego zasługą było ożywienie pracy Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii (ZPNG), które powstało w 1922 r., lecz dopiero pod wpływem J.Cz. nabrało rozmachu – powołał lokalne koła, do których wysyłał prelegentów, był współorganizatorem dorocznego Zjazdu ZPNG. Ponadto organizował lub współorganizował wiele innych zjazdów i konferencji, w których brał aktywny udział. Na II Zjazd Geografów i Etnografów Słowiańskich w 1927 r. przygotował referat Regiony drzewno-gospodarcze Polski. Uczestniczył także w Zjazdach Geografów Słowiańskich w Czechach (1924), Polsce (1927) i Jugosławii (1930) oraz międzynarodowych kongresach w Paryżu (1931) i Warszawie (1934).
Po wybuchu wojny w 1939 r. zwolniony z Akademii Handlu Zagranicznego znalazł zajęcie w geologicznych pracach terenowych w Karpatach Pokuckich. W czasie okupacji niemieckiej zaangażował się w pracę konspiracyjną. Pełnił funkcję delegata Rządu Polskiego w Londynie na dystrykt galicyjski.
W 1945 r. w ramach przesiedleń wyjechał najpierw na krótko do Krakowa, a pod koniec sierpnia wraz z grupą naukowców pod przewodnictwem prof. Stanisława Kulczyńskiego udał się do Wrocławia. Zadaniem grupy było zabezpieczenie majątku szkół wyższych i ich organizacja. Początkowo podjął się opieki nad mieniem klinik uniwersyteckich, a potem zajął się utworzeniem Instytutu Geograficznego. Wraz z Józefem Wąsowiczem urządził i wyposażył Instytut oraz zatrudnił pracowników naukowych, inicjując tym samym polskie badania geograficzne na Dolnym Śląsku. Dzięki jego inicjatywie powstał na Uniwersytecie Wrocławskim (UWr) Instytut Kartograficznym im. Eugeniusza Romera, a po przeniesieniu się do Wrocławia spółki Książnica-Atlas, zaczął się, przy współpracy tych instytucji, rozwijać przemysł kartograficzny. W 1946 r. uzyskał tytuł profesora. J.Cz. sprawował wiele funkcji na UWr. Był dyrektorem w Instytucie Geograficznym w latach 1945–1958, w latach 1945–1960 kierownikiem Katedry Geografii Regionalnej i dwukrotnie dziekanem Wydziału Nauk Przyrodniczych (1947–1948 i 1956–1960). Przez kilka lat przewodniczył Radzie Naukowej Instytutu Geograficznego Polskiej Akademii Nauk (PAN). We współpracy z Mieczysławem Klimaszewskim doprowadził do opracowania i wydania pierwszej powojennej monografii geograficznej Dolnego Śląska pt. Oblicze Ziem Odzyskanych. Dolny Śląsk, t. 1. Przyroda i gospodarka (1948).
Organizował zjazdy i konferencje. Podczas I Ogólnopolskiego Zjazdu Geografów w 1946 r. we Wrocławiu, przyczynił się do zjednoczenia polskich towarzystw geograficznych i reaktywacji Polskiego Towarzystwa Geograficznego (PTG). Dzięki jego inicjatywie powołano Oddział Wrocławski PTG, któremu przewodniczył do 1959 r. Przez wiele lat związany był z „Czasopismem Geograficznym” najpierw we Lwowie, a potem we Wrocławiu. W 1937 r. pełnił funkcję zastępcy redaktora, a po powojennej reaktywacji czasopisma we Wrocławiu – redaktora (1946–1968). W 1946 r. założył i był pierwszym opiekunem Koła Naukowego Studentów Geografii UWr. Działające do dziś koło naukowe od 1975 r. nosi jego imię. Był aktywnym członkiem Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, w ramach którego zorganizował Komisję Śląską. Z jego inicjatywy doszło do powołania w 1960 r. anglojęzycznego organu naukowego „Annales Silesiae”, który miał za zadanie informowanie zagranicznej opinii publicznej o naukowym, kulturalnym, gospodarczym i społecznym dorobku polskim na Dolnym Śląsku. W 1960 r. przeszedł na emeryturę.
Był żonaty, miał córkę Danutę, która zmarła w 1936 r. w wieku 17 lat na szkarlatynę.
Odznaczony: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi (1950 r.), Odznaką XV-lecia Wyzwolenia Dolnego Śląska (1960 r.).
W uznaniu zasług dla PTG uhonorowany został godnością członka honorowego (1955 r.) oraz Medalem PTG (1964 r.).
Pochowany na Cmentarzu Świętej Rodziny we Wrocławiu.
Osoba J.Cz. upamiętniona została w kampanii REGIObohater. Na składzie pociągu PolRegio, jeżdżącym na trasie Wrocław Główny–Oława, umieszczono podobiznę uczonego.
Bibliografia podmiotowa
Wykaz publikacji:
Piasecka J.E., Bibliografia prac prof. dra Juliana Czyżewskiego, „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Studia Geograficzne I, 1963, nr 9, s. 9–14.
Bibliografia przedmiotowa
Czerwiński J., Czyżewski Julian, [w:] Encyklopedia Wrocławia, red. J. Harasimowicz, Wocław 2006, s. 133.
Jahn A., Julian Czyżewski [w:] Wrocławscy uczeni (1945–1979), red. J. Trzynadlowski, Wrocław 1980, s. 161–162.
Łoboda J., Czyżewski Julian, [w:] Geografowie polscy. Słownik biograficzny. T. 1, A–J, red. A. Jackowski, K. Krzemień, I. Sołjan, Kraków 2018, s. 296–297.
Śp. Julian Czyżewski, „Biuletyn”. Wyd. Koło Lwowian w Londynie, 1969, nr 15/16, s. 135.
Przedmowa [Działalność naukowa Juliana Czyżewskiego], „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Studia Geograficzne I, 1963, nr 9, s. 3–7.
Zierhoffer A., Julian Czyżewski (1890-1968), „Przegląd Geograficzny” 1969, z. 1, s. 158–164.
Autor hasła
Anita Tomanek