Wojciech Pszoniak

ur. 02.05.1942 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zmarł 19.10. 2020 r. w Warszawie – aktor teatralny i filmowy.

Imię i nazwisko	Wojciech Pszoniak
Data i miejsce urodzenia	02.05.1942, Lwów
Data i miejsce śmierci	9.10.2020, Warszawie
Zawód	aktor

Wojciech Pszoniak był synem Józefa i Henryki z domu Babisz. Ojciec pracował na Politechniki Lwowskiej. Pszoniakowie mieszkali w kamienicy przy ul. Gipsowej.

Ojciec był asystentem w mechanicznej stacji doświadczalnej Politechniki Lwowskiej. Mówiąc krótko: stabilna, majętna rodzina, w której planowanie wynikało z poczucia tradycji i naturalnej pewności, że na horyzoncie nie będzie czarnych chmur, bo nie ma powodu, żeby się pojawiły. [Aktor. Wojciech Pszoniak w rozmowie z Michałem Komarem, Kraków 2018, s. 13].

Wybuch II wojny światowej przerwał rodzinne plany, w tym budowę domu na parceli nieopodal Wysokiego Zamku we Lwowie. W 1946 r. Adam wraz z rodzicami i dwójką starszych braci Jerzym i Antonim, na zawsze opuścili Lwów.

Miałem wtedy cztery lata. Podróż w wagonie towarowym z piecykiem kozą trwała prawie półtora miesiąca. Od czasu do czasu maszynista zatrzymywał lokomotywę i ogłaszał, że nie ruszy, dopóki nie dostanie pięciu litrów spirytusu. [Aktor. Wojciech Pszoniak w rozmowie z Michałem Komarem, Kraków 2018, s. 14].

Po trwającej ponad miesiąc podróży rodzina dotarła do Gliwic. Zamieszkali w trzypokojowym mieszkaniu na pierwszym piętrze w kamienicy przy ul. Arkońskiej. Piętro wyżej mieszkała rodzina Zagajewskich (Tadeusz Zagajewski; Adam Zagajewski). Józef Pszoniak po przybyciu do Gliwic znalazł pracę w bibliotece Politechniki Śląskiej, następnie został dyrektorem Gliwickiej Fabryki Sadzy Aktywnej, które to stanowisko utracił w 1955 r. po odmowie wstąpienia do PZPR. Zmarł w tym samym roku na skutek udaru mózgu. Matka, która do tej pory nie pracowała, po śmierci męża została magazynierką na budowie.

Mieszkaliśmy w trzypiętrowej kamienicy przy ul. Arkońskiej. Nad nami profesor Tadeusz Zagajewski, z którego synem Adamem, znanym poetą, przyjaźnię się do dziś. Wszyscy nasi sąsiedzi byli uchodźcami ze Lwowa, więc dom był rodzajem enklawy. Wokół niej rozpościerał się świat obcy, inny, może wrogi… Tak, matka nie miała wątpliwości, że wrogi – bo pozbawiony formy. […] Ojciec, cichy, spokojny, rozpaczliwie tęskniący za Lwowem. [Aktor. Wojciech Pszoniak w rozmowie z Michałem Komarem, Kraków 2018, s. 16].

W dzieciństwie Wojciech uczęszczał na zajęcia plastyczne oraz do szkoły muzycznej, gdzie uczył się gry na skrzypcach i klarnecie. Był żywym, pełnym pomysłów, ale i niesfornym dzieckiem. Dla grona pedagogicznego w szkole podstawowej przy ul. Zimnej Wody utrapieniem. Z powodu obniżonej noty z zachowania nie przyjęto go do liceum. Został kadetem i zamieszkał w koszarach gliwickiej jednostki wojskowej. Kontynuował naukę w szkole muzycznej i jednocześnie grał w orkiestrze pułkowej. W 1957 r. uznano go za niezdolnego do służby wojskowej. W tym samym roku zdał egzamin do Liceum Muzycznego im. Fryderyka Chopina w Bytomiu. W tym czasie ukończył również kurs szybowcowy i próbował swoich sił w skokach spadochronowych. Nie skorzystał z propozycji objęcia stanowiska muzyka w orkiestrze Opery Bytomskiej. Zrezygnował ze szkoły w Bytomiu i dalszą naukę kontynuował w liceum wieczorowym w Gliwicach. By nie być obciążeniem dla samotnej matki imał się różnych zajęć.

Pod koniec lat pięćdziesiątych związał się z harcerskim Teatr Wesołych Wagantów, następnie z działającym przy Politechnice Śląskiej Studenckim Teatrem Gliwice STG, choć sam nie był studentem tej uczelni. Z zespołem STG w 1960 r. zagrał w słynnej, pierwszej w Polsce, inscenizacji „Ślubu” Witolda Gombrowicza w reżyserii Jerzego Jarockiego. Współtworzył powstały w 1961 r. w Gliwicach Studencki Teatr Poezji „STEP”. W 1962 r. wystąpił w premierowym przedstawieniu sztuki Tadeusza Różewicza pt. Świadkowie czyli Nasza Mała Stabilizacja w reżyserii Jana Klemensa. W latach 1963–1968 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie. W latach 1968–1972 związany był z krakowskim Starym Teatrem im. Heleny Modrzejewskiej. Jego debiutem na tej scenie była rola Parobka w Klątwie Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Konrada Swinarskiego, której premiera odbyła się 1 grudnia 1968 r. W 1971 r. rozpoczęła się jego, trwająca wiele lat, współpraca z Andrzejem Wajdą, która przyniosła efekt w postaci wybitnych ról filmowych m.in. Robespierre’a w „Dantonie” (1983 r.), Dziennikarza/Stańczyka w ekranizacji „Wesela” Wyspiańskiego (1972 r.), Jeszuy w „Piłacie i innych” według Bułhakowa (1972 r.), Moryca w „Ziemi obiecanej” (1974 r.) i tytułowego bohatera w „Korczaku” (1990 r.). Od 1972 r. W.P. należał do zespołu Teatru Narodowego, a potem Teatru Powszechnego w Warszawie. W latach siedemdziesiątych występował również regularnie w Teatrze Telewizji oraz w kabarecie Pod Egidą. W latach 1974–1980 prowadził zajęcia dla studentów w Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie

Od 1978 r. coraz częściej występował na Zachodzie, przede wszystkim na deskach paryskich teatrów Chaillot i Montparnasse. W 1982 r. zamieszkał we Francji. Od początku lat dziewięćdziesiątych współpracował również ze scenami londyńskimi. Grał w wielu filmach u wybitnych reżyserów, m.in.: Filipa Bajona, Roberta Enrico, Bruno Gantillona, Agnieszki Holland, Fritza Lehnera, Etienne’a Perier, Jerzego Skolimowskiego, Andrzeja Wajdy i Krzysztofa Zanussiego. Po 1990 r. dzielił swoje życie między Paryż, Londyn i Warszawę, regularnie występując na scenach teatralnych, w filmach, a nawet w serialach telewizyjnych. W opinii widzów, jak i krytyków uznany został za jednego z najwybitniejszych polskich aktorów drugiej połowy XX w. i pierwszych dwóch dekad XXI stulecia. Był członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi w 2010 r. oraz przed wyborami prezydenckimi w 2015 r.

Odznaczony: Złotym Krzyżem Zasługi (1975 r.), Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007 r.), Orderem Zasługi Republiki Francuskiej (2008 r.); Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2011 r.); Orderem Sztuki i Literatury, Francja (2018 r.).

Nagrodzony m.in.: Nagrodą Ministra Kultury i Sztuki (1975 r.), Nagroda na 2. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za pierwszoplanową rolę męską Moryca Welta w „Ziemi obiecanej” A. Wajdy (1975 r.), Nagrodą Światowego Festiwalu Filmowego w Montrealu za rolę Robespierre’a w „Dantonie” (1983 r.), Nagrodą Przewodniczącego Komitetu Kinematografii za tytułową kreację aktorską w filmie „Korczak” (1991 r.), Nagrodą im. Aleksandra Zelwerowicza (2001 r.), Honorowym obywatelstwem Gliwic (2012 r.).

Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Bibliografia podmiotowa

Aktor. Wojciech Pszoniak w rozmowie z Michałem Komarem, Kraków 2009.

Pszoniak W., Pszoniak & Co. czyli Towarzystwo dobrego stołu, Warszawa 1993.

Bibliografia przedmiotowa

Karpiński M., Wojciech Pszoniak, Warszawa 1976.

Mokrzycka-Pokora M. Wojciech Pszoniak – Życie i twórczość, tekst zamieszony na portalu culture.pl: https://culture.pl/pl/tworca/wojciech-pszoniak [dostęp: 01.12.2022].

Nyczek T., Wojtek, „Dialog” 2021, nr 1, s. 248–251.

Osterloff B., Wojciech Pszoniak, biogram na portalu Encyklopedia Teatru Polskiego: https://encyklopediateatru.pl/osoby/1296/- [dostęp: 02.12.2022].

Moja Historia. Wojciech Pszoniak, zapis wideo spotkania w Instytucie Teatralnym

https://www.youtube.com/watch?v=0UOhdTNLUKg&t=8s [dostęp: 02.12.2022].

Wojciech Pszoniak. Jak gliwiczanin ze Lwowa zachwycił świat, zapisy rozmów radiowych

https://www.polskieradio.pl/8/755/artykul/2953005,wojciech-pszoniak-jak-gliwiczanin-ze-lwowa-zachwycil-swiat [dostęp: 02.12.2022]

Autor hasła

Bogusław Tracz [grudzień 2022 r.]