Witold Czyż

ur. 15.08.1884 r. w Antoniszkach, pow. oszmiański (obecnie Białoruś), zm. 15.08.1952 r. we Wrocławiu – inżynier, działacz społeczny, wiceprezydent Wilna.

Imię i nazwisko	Witold Mintowt Czyż
Data i miejsce urodzenia	15.08.1884, Antoniszki
Data i miejsce śmierci	15.08.1952, Wrocław
Zawód	inżynier, polityk

Witold Mintowt Czyż urodził się w folwarku Antoniszki w powiecie oszmiańskim. Od 1905 r. był aktywnym działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Należał do zespołu redakcyjnego (1906-1915) organu prasowego Białoruskiej Gromady Socjalistycznej „Nasza Niwa” (biał. Наша Ніва, Naša Niva). Był zaangażowany w wydanie pierwszego numeru pisma, który ukazał się 23 listopada 1906 r. w Wilnie. Za odważne i bezkompromisowe artykuły, które publikował na łamach tego czasopisma kilkakrotnie był aresztowany, a później osadzany w więzieniach carskich. W trakcie odbywania kary w oszmiańskim więzieniu podjął brawurową i zakończoną sukcesem ucieczkę. Znalazł wówczas schronienie we Lwowie. Władze carskie dokonały krótko potem konfiskaty jego majątku w Antoniszkach. Dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa W.Cz. na pewien czas zmienił swoją tożsamość przyjmując nazwisko „Jan Jeleński”. W czasie pobytu we Lwowie studiował na Politechnice Lwowskiej na Wydziale Inżynierii Lądowej uzyskując tam tytuł inżyniera. Jeszcze przed ukończeniem studiów powrócił do Wilna i zamieszkał przy ul. Zawalnej (dziś Pylimo 5). W tym okresie pracował na stanowisku kierownika budowy powstającego Wileńskiego Technikum Rolniczego przy ul. Zawalnej 2 (1912 -1919). Wybuch I wojny światowej zastał go na rodzinnej Ziemi Wileńskiej. Po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich, W.Cz. został aresztowany 19 czerwca 1916 r. i osadzony w więzieniu na Łukiszkach, za uświadamianie rodakom realnych konsekwencji spisu ludności organizowanego przez Niemców.    

Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości W.Cz. dość szybko zaczął angażować się w pracę państwowotwórczą na Wileńszczyźnie. Zatrudniony został w Biurze Technicznym Magistratu Miasta Wilna (1921-1924) i później w Biurze Statystycznym Samorządu Miasta Wilna (1924-1927). W 1927 r. został powołany na urząd wiceprezydenta miasta Wilna. Wiadomo, że funkcję tę sprawował aż do września 1939 r., pełniąc jednocześnie obowiązki dyrektora sekcji technicznej w Urzędzie Miasta. Do najważniejszej w swym życiu zawodowym funkcji wiceprezydenta dochodził ciężką pracą na rzecz społeczności wileńskiej. Angażował się w sprawy społeczne i zgłaszał swój akces do różnych instytucji. W maju 1924 r. wystartował w wyborach na stanowisko dyrektora w wileńskim Zarządzie Kasy Chorych. Był osobą poważaną w mieście, pełniącą często rolę gospodarza przyjmującego gości honorowych przybywających do Wilna. W październiku 1925 r. został powołany w skład reprezentacyjnego komitetu wykonawczego witającego czternastu francuskich parlamentarzystów, którzy objeżdżali z wizytą partnerską najważniejsze polskie miasta. Rok później, W.Cz. udał się z delegacją Synodu Wileńskiego Ewangelicko-Reformowanego (byłej Jednoty Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi) do Warszawy celem zawarcia Konkordatu z Państwem Polskim, który został złożony na ręce Prezesa Rady Ministrów. W.Cz. pełnił w tej delegacji rolę kuratora Synodu. W trakcie tej wizyty przedstawiciele Synodu Wileńskiego złożyli na ręce Prezydenta Ignacego Mościckiego dar dla Muzeum Narodowego w postaci oryginału Biblii Brzeskiej z 1563 r. Z kolei 17 sierpnia 1932 r., kiedy to na lotnisku w Porubanku wylądował trójmotorowy samolot Fokker, zapoczątkowujący regularny ruch pasażerski z wileńskiego lotniska, wiceprezydent Wilna witał gości w grupie najważniejszych polityków i urzędników państwa polskiego, miasta Wilna i regionu wileńskiego. Pięć kolejnych lat życia zawodowego upłynęło W.Cz. na wytężonej pracy dla Wilna i jego mieszkańców.

Po wybuchu II wojny światowej, 1 września 1939 r. W.Cz. wrócił na teren powiatu oszmiańskiego, gdzie znalazł zatrudnienie w Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych na stanowisku inspektora powiatowego w Oszmianie.   W 1940 r. został zesłany do pracy przymusowej w gułagu w Workucie. Oswobodzony z „nieludzkiej ziemi” został na skutek amnestii w 1941 r. Z wojskiem generała Władysława Andersa wyjechał przez Iran do obozu szkoleniowego dla żołnierzy polskich w Afryce Południowej. Katorżnicza praca w ciężkich warunkach bytowych na Syberii doprowadziła W.Cz. do całkowitej utraty zdrowia, którego już nie odzyskał do końca życia.

Po zakończeniu działań wojennych W.Cz. podjął decyzję o wyjeździe do Wielkiej Brytanii do miejscowości Landywood pod Birmingam. Zamieszkał tam u swojego pasierba, pisarza Karola Borchardta. 12 sierpnia 1948 r. transportem zorganizowanym przez Państwowy Urząd Repatriacyjny W.Cz. powrócił bez żadnych dokumentów personalnych do Polski i zamieszkał we Wrocławiu przy ul. Uniwersyteckiej 12. W nowym miejscu zamieszkania sytuacja rodziny była bardzo trudna. Tylko dzięki pomocy i protekcji zamieszkałych we Wrocławiu przyjaciół z Wilna W.Cz. zdołał 1 grudnia 1948 r. podjąć prace zarobkową we wrocławskim oddziale Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych w charakterze starszego referenta. W trakcie pełnienia tam obowiązków służbowych często chorował (głównie na gruźlicę płuc), co było skutkiem ciężkich warunków bytowych i wyczerpującej pracy w czasie osadzenia w workuckim łagrze. W tym okresie W.Cz. dodatkowo bardzo często był pacjentem wrocławskiego Szpitala Miejskiego oo. Bonifratrów przy ul. Traugutta, po którego opuszczeniu podejmował dalsze leczenie w sanatoriach. W lipcu 1950 r. W.Cz. planował przeprowadzkę do Gdyni, starając się o podjęcie pracy w dziale ubezpieczeń osobowych w tamtejszej Ekspozyturze Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. W Gdyni zamieszkał wczesną jesienią 1950 r. w prestiżowej dzielnicy miasta na Kamiennej Górze przy ul. Mickiewicza. 31 stycznia 1951 r. został zwolniony z pracy we wrocławskim zakładzie wskutek choroby trwającej powyżej 6 miesięcy. Jednak już w lutym tegoż roku próbowano go przywrócić na równorzędne stanowisko w gdańskim Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych. Próby te się nie udały, do końca życia W.Cz.  już nie pracował zawodowo.

Odznaczony: Medalem Niepodległości za „pracę w dziele odzyskania niepodległości”, na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 października 1930 r.

Pochowany na Cmentarzu Św. Wawrzyńca we Wrocławiu przy ul. Bujwida 51. Opiekę nad jego grobem sprawuje od 2018 r. Oddział Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej w Legnicy, na czele z jego Prezesem Tadeuszem Kisielem.

Bibliografia przedmiotowa

Materiały archiwalne:

Archiwum Akt Nowych w Warszawie; Akta śledztw Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Nardowi Polskiemu w Gdańsku; Archiwum Historyczne Miasta Wilna; Archiwum Państwowe we Wrocławiu; Lietuvos Centrinis Valstybès Archyvas Vilnius; Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius; Studium Polski Podziemnej Londyn

Źródła publikowane:

„Dziennik Wileński” 1924 r.; „Kurier Poznański” 1926 r.; „Kurier Wileński” 1927; Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej 1934 r.; „Polska Zbrojna” 1926 r.; „Słowo” 1925 r.; Statut Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej.

Opracowania: 

Арлоў Y., жніўня 1906. Выйшаў першы нумар легальнай беларускай газеты «Наша Доля», [w]: Дзесяць вякоў беларускай гісторыі, Менск 1997.

Lewandowska S., Życie codzienne Wilna w latach II wojny światowej, Warszawa 1997.

Niegrietow P., Pocztowyj Jaszczik Nr 223. Kak naczinałas Workuta, [w]: I. Ł. Kuzniecowa, red., Pieczalnaja Pristań, Syktywkar 1991.

Ocaleni z „nieludzkiej ziemi”, oprac. P. Kowalski, A. Ossowski, A. Sitarek, Łódź 2012.

Ostrowska E., Kapitan własnej duszy Borchardt znany i nieznany, Gdynia 2007.

Roman W.K., Konspiracja polska na Litwie i Wileńszczyźnie, Toruń 2001.

Szklenik A., „Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju” Dziennik, wstęp i oprac. J. Gierowska- Kałłaur, cz. 1, Metamorfozy społeczne, Warszawa 2018.

Tomkiewicz M., Kisiel T., Wkład Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej w upamiętnienie postaci przedwojennego wiceprezydenta Wilna Witolda Czyża (1884-1952), [w:] Między Kresami Wschodnimi a Śląskiem. Biografie niebanalne, pod red. J. Lusek, Bytom 2023, s. 99-117.

Autor hasła

Monika Tomkiewicz