Roman Zatwarnicki

ur. 13.05.1916 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 26.04.1992 r. w Bielsku-Białej – inżynier lotnictwa, pilot, konstruktor szybowcowy.

Imię i nazwisko	Roman Aleksander Zatwarnicki
Data i miejsce urodzenia	13.05.1916, Lwów
Data i miejsce śmierci	26.04.1992, Bielsko-Biała
Zawód	inżynier lotnictwa, pilot, konstruktor szybowcowy

Roman Zatwarnicki był synem Aleksandra Mirona Zatwarnickiego, inżyniera lądowo-wodnego, i Marii Ludwiki z domu Kastner, urzędniczki. Ojciec zmarł w 1919 r. i syna wychowywała matka. Po ukończeniu nauki w szkole powszechnej w 1926 r. uczył się w XI Gimnazjum im. Jana i Andrzeja Śniadeckich we Lwowie. Swoją przygodę z lotnictwem rozpoczął w 1930 r. od tworzenia modeli latających. W 1934 r. zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej (PL). W czasie studiów został członkiem korporacji akademickiej Slavia. Związki ze Slavią i korporacyjnymi kolegami przetrwały całe życie. Włączył się też w życie sportowe uczelni, czynnie uprawiał narciarstwo, należał od 1935 r. do Akademickiego Związku Sportowego. W 1936 r. zdobył legitymację zawodniczą. W tym okresie przeszedł szkolenie lotnicze i w 1937 r. zdobył uprawnienia pilota szybowcowego w kategoriach A, B i C oraz dołączył do lwowskiego Związku Awiatycznego Studentów PL. W 1939 r. został członkiem Aeroklubu Lwowskiego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Mechaników Polskich. W latach 1937-1940 pracował jako asystent w Katedrze Geometrii Wykreślnej PL. W październiku 1939 r. Lwowskie Warsztaty Lotnicze, gdzie pracował R.Z., zostały po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie przemianowane na Płaniernyj Zawod Ossoawiachima Nr 5. Kierownikiem biura konstrukcyjnego pozostał Polak, inż. Rudolf Matz, a wśród pracowników biura pozostali polscy inżynierowie, w tym R.Z., który jako inżynier wiodący nadzorował budowę szybowców Us-6 i Sza-10. Po zajęciu Lwowa przez Niemców zakłady zostały zlikwidowane, a R.Z. stracił pracę. W czasie okupacji niemieckiej pracował w różnych przedsiębiorstwach nie związanych z szybownictwem w charakterze kalkulatora, referenta, kierownika technicznego. Równocześnie uczestniczył w spotkaniach Slavii, które trwały w podziemiu na terenie Lwowa, od wybuchu wojny do sierpnia 1944 r.

W 1945 r. w ramach przesiedleń wyjechał ze Lwowa. Początkowo zamieszkał w Gdyni, gdzie w latach 1945-1946 pracował na stanowisku szefa produkcji w Państwowych Zakładach Samochodowych nr 6. Wkrótce nawiązał kontakt z grupą lwowskich inżynierów lotniczych, m.in. z Piotrem Mynarskim, Rudolfem Weiglem i Józefem Niespałem, organizatorami Instytutu Szybownictwa w Bielsku. W Instytucie Szybownictwa rozpoczął pracę od 1 listopada 1946 r. Tam stworzył pierwszą powojenną konstrukcję, wyciągarkę szybowcowa SZD-X oraz ściągarkę liny holowniczej. Brał udział w rekonstrukcji szybowca SZD-A Salamandra. W 1947 r. skonstruował wspólnie z R. Matzem szybowiec szkolny IS-3 ABC, który potem budowany był licencyjnie w Chinach. W tym okresie pasjonowały go wyprawy górskie i w 1947 r. został członkiem Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. W 1948 r. jeszcze jako pilot, wziął udział w VII Krajowych Zawodach Szybowcowych (pierwszych po wojnie), które odbyły się na górze Żar. W 1948 r. komunistyczne władze zarządziły weryfikację pilotów, wszyscy musieli złożyć w aeroklubach swoje licencje i poddać się weryfikacji. Pilotów opiniowała Terenowa Komisja Weryfikacyjna, nieoficjalnym celem tej weryfikacji było usunięcie z grona pilotów osób o niewłaściwej przeszłości. W 1949 r. „Skrzydlata Polska” pisała:

do lotnictwa sportowego przeniknął szereg ludzi ustosunkowanych zdecydowanie wrogo do Polski Ludowej ludzie ci – faszyści, volksdeutsche, kolaboracjoniści, synkowie rozparcelowanych obszarników i wydziedziczonych kapitalistów – dokładali wszelkich starań by wstrzymać rozwój lotnictwa […] by nie dopuścić do sterów samolotów młodzieży robotniczej i chłopskiej. [„Skrzydlata Polska” 1949, nr 7].

Wraz z innymi wybitnymi lotnikami R.Z. został zweryfikowany negatywnie i utracił licencję pilota. Miał wtedy zaledwie 33 lata.

W 1948 r. w Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku-Białej otwarto nowy wydział mechaniczno-lotniczy. Przedmioty zawodowe wykładali w nim inżynierowie Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego. R.Z. znalazł tam zatrudnienie w 1949 r. Nauczał przedmiotu: konstrukcje silników. Pozostał nauczycielem do 1958 r. W 1949 r. poślubił Krystynę Smolarską z domu Majeranowską. Równocześnie stale pracował w Instytucie Szybownictwa, który 5 października 1948 r. został przemianowany na Szybowcowy Zakład Doświadczalny. Współkonstruował kilka szybowców, m.in. był konstruktorem (wraz z R. Matzem) szybowca szkolnego jednoosobowego, IS-3 ABC. W latach 1951-1952 pełnił obowiązki kierownika Warsztatów Instytutu Szybownictwa. W 1952 r. skonstruował (wraz z Marianem Wasilewskim i Justynem Sandauerem) szybowiec SZD-9 Bocian, pierwszy w Polsce i drugi na świecie szybowiec ze skosem skrzydeł do przodu. Szybowce Bocian używane były powszechnie w polskich aeroklubach, a także eksportowane do 27 krajów świata. W latach 1955–1968 na Bocianach uzyskano 29 rekordów świata, w tym rekord wysokości w 1966 r. (12 560 m, przewyższenie 11 680 m), do dziś rekord ten nie został w Polsce pobity. O popularności Bocianów świadczy fakt, że wyprodukowano ich łącznie 615. W rok po Bocianie wspólnie z Ireną Kaniewską i Marianem Graczem skonstruował dwumiejscowy szybowiec szkolenia podstawowego SZD-10 Czapla. Konstrukcja Czapli była kilkukrotnie modyfikowana, aż do 1955 r., ale stała się popularna i produkowano ją aż do początku lat 80. XX w. Łącznie zbudowano 155 szybowców typu Czapla.

R.Z. w Szybowcowym Zakładzie Doświadczalnym kierował Działem Opracowań Seryjnych, który wraz z rozwojem zakładu nabierał coraz większego znaczenia. Po 1957 r., gdy konieczne było sprawowanie szczególnej pieczy nad produkcją seryjną maszyn, Dział Opracowań Seryjnych pod kierownictwem R.Z. opracował pierwszą dokumentację opartą na zasadach nowej numeracji seryjnej dla szybowca SZD-22 A Mucha Standard i SZD-19 Zefir 2.

W 1958 r. w Szybowcowym Zakładzie Doświadczalnym ogłoszono wewnętrzny konkurs na szybowiec zawodniczy klasy standard, na który zgłoszono trzy projekty. R.Z. przyznano w nim wyróżnienie za szybowiec „Omega”. Pod koniec lat 50. i na początku 60. brał udział w pracach nad przejściem z konstrukcji drewnianych szybowców na metalowe. Tak powstał (zaprojektowany przez R.Z.) szybowiec SZD-25 Lis, który wyprodukowano w 30 egzemplarzach. W 1967 r. R.Z. zdobył uprawnienia rzecznika patentowego, wykorzystywał je w swoim zakładzie, pomagając chronić osiągnięcia techniczne SZD.

W 1981 r. R.Z. przeszedł na emeryturę, ale dalej pracował jako rzecznik patentowy oraz w charakterze tłumacza tekstów technicznych z języków: angielskiego, niemieckiego i rosyjskiego. Działał w Klubie Seniorów Lotnictwa (KSL) przy aeroklubie bielsko-bialskim, wszedł w skład pierwszego zarządu KSL w latach 1985-1990. W latach 1985-1990 był członkiem zarządu KSL. W 1987 r. uczestniczył w obchodach „50-lecia Ośrodków Lotniczych Podbeskidzia”, które organizował KSL. Wciąż spotykał się z kolegami ze studenckiej korporacji, gdyż Slavia jako jedna z nielicznych lwowskich korporacji studenckich organizowała po wojnie, od 1972 r. do lat 90-tych, nieoficjalne zjazdy i spotkania koleżeńskie.

Był autorem książki Mechanik wciągarkowy i ściągarkowy oraz współautorem Podręcznika pilota szybowcowego. Opublikował kilkadziesiąt artykułów w czasopismach krajowych i zagranicznych, m.in. w „Technice Lotniczej”, „Magazynie Technologa Lotnictwa” oraz „Skrzydlatej Polsce”

Prywatnie R.Z. był doskonałym narciarzem, zapalonym turystą, a także majsterkowiczem. Sam przerobił niemiecką amfibię wojskową na samochód osobowy, z którego potem korzystał przez wiele lat. Miał dwie córki: Małgorzatę (ur. 1950) – urzędniczkę w służbie zdrowia i Danutę (ur. 1952) – inżyniera budownictwa, pilotkę szybowcową od 16 roku życia. Danuta wyszła za mąż za znanego szybownika Stanisława Witka. Ich dwie córki, Anna i Katarzyna, również związane są z szybownictwem.

Odznaczony: Srebrnym Krzyżem Zasługi (1955); Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1978); Brązowym Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju (1972); Złotą Odznaką za Zasługi dla Rozwoju Przemysłu Maszynowego (1984); Złotą Odznaką SIMP (1986); Złotą Odznaką Honorową NOT (1981).

R.Z. został pochowany w Bielsku-Białej, na cmentarzu przy ul. Grunwaldzkiej. W grobie spoczywa z żoną Krystyną (1919-2007).

Bibliografia podmiotowa

Zatwarnicki R., Mechanik wciągarkowy i ściągarkowy, Warszawa 1953.

Podręcznik pilota szybowcowego, praca zbiorowa [wśród aut. R. Zatwarnicki], Warszawa 1967.

Zatwarnicki R., Stafiej W., Przegląd konstrukcji SZD XXX-lecia, Bielsko-Biała 1971.

Bibliografia przedmiotowa

ABC polskiego lotnictwa, „Wieczór” 1960, nr 200.

Babiejczuk J., Grzegorzewski J., Polski przemysł lotniczy 1945 – 1973, Warszawa 1974.

Na Żarze… Za pięć dwunasta, “Skrzydła i Motor : tygodnik młodzieży lotniczej” 1948, nr 24.

Polskie szybowce 1945-2011, red. A. Glass, T. Murawski, Bielsko-Biała 2012.

Rocznica ustanowienia przez Polaka rekordu absolutnej wysokości lotu, https://dlapilota.pl/wiadomosci/polska/rocznica-ustanowienia-przez-polaka-rekordu-absolutnej-wysokosci-lotu (dostęp: 6.11.2023).

Skarbiński A., Dzieje lotnictwa na Podbeskidziu 1932-2000, Wrocław 2015.

Weryfikacja została zakończona, „Skrzydlata Polska” 1949, nr 7.

Autor hasła

Wisława Bertman