Repatriacja, ekspatriacja, wypędzenie - problemy terminologiczne

Jednym z najważniejszych skutków II wojny światowej była zmiana kształtu terytorialnego państwa polskiego. Towarzyszyły jej masowe ruchy migracyjne, dobrowolne i przymusowe, które rozpoczęły się jeszcze w trakcie wojny, nasiliły się po jej zakończeniu i trwały do końca lat czterdziestych XX wieku. Ich klasyfikacja i nazewnictwo nie zostały nigdy ujednolicone, a przyczyny owej semantycznej różnorodności szukać należy w terminologicznym nieuporządkowaniu języka urzędowych rozporządzeń z epoki, jak również w celowych zafałszowaniach, czynionych ze względów politycznych i propagandowych, wreszcie w uzusach językowych utrwalonych przez publicystykę, literaturę wspomnieniową, a nawet opracowania naukowe. Stąd w literaturze przedmiotu w dalszym ciągu utrzymuje się terminologiczny chaos, pomimo podejmowanych przez ludzi nauki prób jego opanowania.

W układach polsko-sowieckich zawartych w latach 1944–1945 przesiedlenia ludności między Polską a Związkiem Sowieckim określono mianem ewakuacji, a przesiedlanych uważano za ewakuowanych, co biorąc pod uwagę słownikową definicję słowa ewakuacja (wywożenie ludzi i dobytku z terenów zagrożonych klęską żywiołową lub wojną), nie odpowiadało prawdzie. Zapewne zdawano sobie jednak sprawę z nieadekwatności tej terminologii, gdyż stosunkowo rzadko stosowano ją w wewnętrznych dokumentach.

W tym samym czasie ukształtował się, powielany w kolejnych latach również w literaturze przedmiotu podział na przesiedleńców (migrantów wewnętrznych) i repatriantów (migrantów zewnętrznych). Przesiedleńcami nazywano osoby zmieniające miejsce zamieszkania w obrębie Polski w graniach z 1945 r., które przesiedlały się z ziem wchodzących w skład Rzeczpospolitej przed 1939 r. i po zakończeniu wojny pozostających w granicach państwa, na tereny włączone w jego obręb w 1945 r. (Ziemie Zachodnie i Północne, tzw. Ziemie Odzyskane). Z kolei mianem repatriantów określano tych, którzy musieli opuścić przedwojenne polskie województwa, które zostały przyłączone do Związku Sowieckiego, jak również osoby powracające do powojennej Polski z głębi Związku Sowieckiego oraz z innych miejsc, tak w Europie jak i świecie, przede wszystkim z terenów byłej Trzeciej Rzeszy oraz  państw zachodnich.

Repatriacja to według definicji słownikowej powrót do kraju ojczystego osób, np. jeńców wojennych, przesiedleńców, wygnańców, emigrantów itp., którzy wskutek różnych, przyczyn niezależnych od siebie znaleźli się poza jego granicami. Słowo to, będące zapożyczeniem z języka łacińskiego (repatriatio), oznacza powrót do ojczyzny (w sensie ojcowizny, ziemi ojców). Użyte w tym kontekście miało swoje uzasadnienie polityczne i propagandowe, jednak nie odpowiadało faktycznej sytuacji, w jakiej znalazły się osoby przed wrześniem 1939 r. mieszkające we wschodnich województwach RP, które dobrowolnie lub przymusowo opuściły je w czasie trwania wojny i po jej zakończeniu. Przesiedleńcy z Kresów, którzy znaleźli się na terenie Polski w jej nowych, powojennych granicach nie byli repatriantami, gdyż nie opuścili oni wcześniej swojej ojczyzny i nie wracali do niej. Co więcej, żegnali miejsce swojego dotychczasowego zamieszkania, nierzadko od pokoleń, oswojone, z którym się utożsamiali. Było ono nie tylko miejscem urodzenia, ale przede wszystkim doniosłych doświadczeń i przeżyć osobistych, formowania się biografii, owym światem najbliższym z którym poprzez doświadczenie codzienności łączyła silna więź emocjonalna. To tutaj mieszkańcy czuli się zakorzenieni we własnej tradycji i historii, zgodnie z norwidowską frazą, że „ojczyzna to ziemia i groby”. Wojna, sowiecka okupacja, zmiana granic, zmusiły ich do wyjazdu. Większość z nich trafiła na ziemie nowo przyłączone, zupełnie nieznane, poniemieckie, obce.

Mianem repatriantów trudno określić również osoby, które po zakończeniu wojny wracały do Polski w jej nowych granicach z głębi Związku Sowieckiego, gdzie większość z nich znalazła się na skuter deportacji w latach 1939–1941. Wszak nie wracali, do swoich „małych ojczyzn”, które opuścili w wyniku sowieckich represji, gdyż ich dawne miasta, miasteczka i wsie znalazły się poza obszarem państwa polskiego.

Na nieadekwatność pojęcia repatriacji już w latach 60. XX wieku zwróciła uwagę Krystyna Kersten, a refleksję nad terminologią ruchów migracyjnych w powojennej Polsce rozwijała w swoich tekstach w następnych latach. Twierdziła, że w przypadku repatriacji do wspólnego mianownika sprowadzono po 1945 r. procesy o zupełnie różnym charakterze. Klasyfikując powojenne przemieszczenia ludności przede wszystkim jako migracje spowodowane przyczynami pozaekonomicznymi, konstatowała, że w pracach poświęconych tej tematyce stosowane są wymienienie różnorodne pojęcia, często nieprecyzyjne, a wręcz nieadekwatne. Postulowała jednocześnie by oczyścić pole badawcze z nawarstwień emocjonalnych i politycznych.

W ostatnich latach w literaturze naukowej, w opisie wysiedleń i przesiedleń Polaków z Kresów, coraz częściej używa się pojęcia ekspatriacja, który za łacińskim źródłosłowem oznacza opuszczenie kraju ojczystego Określenie to stosowane jest zarówno do opisu dobrowolnego opuszczenia ojczyzny, jak i przymusowego wydalenia, w tym takich zjawisk jak banicja, wygnanie czy wypędzenie. Inną, coraz częściej stosowaną praktyką jest ujmowanie słowa repatriacja w cudzysłów („repatriacja”) lub poprzedzanie go słowami tak zwana (tzw. repatriacja), tym samym podkreślając nieadekwatność tego terminu do opisu danego zjawiska, przy jednoczesnym pozostawieniu go jako występującego w źródłach i zakorzenionego w dotychczasowej literaturze przedmiotu.  

W literaturze emigracyjnej przed 1989 r. oraz krajowej po upadku komunizmu i tym samym zniesieniu cenzury incydentalnie można spotkać się z terminem wypędzenie Polaków z Kresów, stosowanym często analogicznie do niemieckiego vertreibung, którym w prawodawstwie, historiografii i literaturze niemieckiej określa się przymusowe przesiedlenie Niemców po II wojnie światowej, z ziem, które Niemcy utraciły na mocy postanowień konferencji w Jałcie i Poczdamie. Pojęcie wypędzenia Polaków z Kresów jest stosowane przede wszystkim w publicystyce, zwłaszcza autorstwa osób związanych z organizacjami kombatanckimi i kresowymi, rzadziej w refleksji naukowej. Pojawia się najczęściej w tekstach, w których autorzy próbują wskazać na podobieństwo losów Niemców i Polaków, których zmuszono do opuszczenia „małej ojczyzny”.

Trzydzieści lat po upadku komunizmu i zniesieniu cenzury, wciąż można spotkać się z publikacjami, w których przesiedlenia Polaków z Kresów nazywane są repatriacją, a oni repatriantami. Wydaje się, że pojęcia te zadomowiły się zwłaszcza w literaturze wspomnieniowej, publicystce i opracowaniach popularnych. W refleksji naukowej coraz częściej autorzy określenie repatriacji poprzedzają skrótem tzw. lub ujmują w cudzysłów. Niektórzy wyjaśniają, kontekst jego stosowania w dotychczasowej historiografii, stwierdzają wprost, że jest to pojęcie błędne i nie powinno być stosowane. Zastępuje się mianem przesiedlenia, przymusowej migracji, ekspatriacji. Przy czym to ostatnie określenie, rozumiane w tym przypadku jako wymuszone wysiedlenie poza granice dotychczasowej ojczyzny, niekoniecznie tożsamej z państwem, stosuje się właśnie najczęściej do przesiedleń Polaków z Kresów w latach 1944–1948.

Z kolei przesiedlania Polaków z ZSRS po 1955 r. określa się mianem drugiej repatriacji, choć i w tym przypadku nie ma zgody wśród autorów, którzy w tym przypadku wyróżniają dwa nurty: powrotów z głębi ZSRS i wyjazdów z dawnych ziem polskich. Małgorzata Ruchniewicz w pracy wydanej w 2000 r. napisała:

Z pojęciem „repatriacja” wiąże się zatem sprawa świadomości samych repatriantów. Czy opuszczenie stron rodzinnych w 1956 czy 1957 r. było tym samym, budziło takie same emocje, rozterki czy wątpliwości moralne jak wyjazd w roku 1945 czy 1946? Wielu Polaków tuż po wojnie, właśnie z przywiązania od ojcowizny, rozumianej jako część Polski, nie wyjechało na zachód. Czy ziemia, która w 1945 r. była dla nich ojczyzną, przestała nią być dziesięć lat później, po przejściu sowietyzacji? Wydaje się, że Polacy przyjeżdzający z ZSRR do kraju w drugiej połowie lat 50., bardzo świadomie opowiadali się za przynależnością do narodowej wspólnoty, do ojczyzny w politycznym i kulturowym rozumieniu tego słowa. Pragnęli polskiego języka, kultury, możliwości i praktykowania wiary, określonego sposobu życia na wyższym – jak się spodziewali – poziomie niż w ZSRR. W tym sensie byli repatriantami, pozostawiając swe strony rodzinne, które były coraz mniej swojskie i podobne do »kraju lat dziecinnych«, powracali do Ojczyzny, choć teraz w jej skład wchodziły ziemie zupełnie im nieznane, ale przecież zamieszkane przez rodaków. W zdecydowanej większości wspomnień i relacji autorstwa repatriantów właśnie ten termin jest używany. Wymienione argumenty skłoniły mnie do stosowania terminów „repatriacja”, „repatrianci”, choć zdaję sobie sprawę, że jest to dyskusyjne. I być może właśnie dyskusja w szerszym gronie przyniesie jakieś lepsze rozwiązanie tego terminologicznego problemu.

Dyskusja ta wciąż jeszcze pozostaje zadaniem do odrobienia.

Bibliografia przedmiotowa

Czerniakiewicz J., Repatriacja ludności polskiej z ZSRR 1944–1948, Warszawa 1987.

Fic M., Migracyjny ruch wędrówkowy na obszarze województwa śląskiego/katowickiego od 1945 roku - zarys problematyki, [w:] Wędrówka ludów. Powojenny transfer ludności w Polsce Ludowej, red. M. Fic, Katowice 2018, s. 75–95.

Kersten K., Migracje powojenne w Polsce (próba klasyfikacji i ogólna charakterystyka zewnętrznych ruchów ludności), „Polska Ludowa. Materiały i studia” 1963, t. 2, s. 3–26.

Kersten K., Przymusowe przemieszczenia ludności - próba typologii, [w:] Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspólne doświadczenie, red. H. Orłowski, A. Sakson, Poznań 1996, s. 15–24.

Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej. Studium historyczne, Wrocław 1974.

Kołodziej E., Polityka Rządu RP w Warszawie wobec repatriacji i reemigracji obywateli polskich z ZSRR w latach 1944–1948, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1994, nr 2–3, s. 317–329.

Latuch M., Repatriacja ludności polskiej w latach 1955-1960 na tle zewnętrznych ruchów wędrówkowych, Warszawa 1994.

Madajczyk P., Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945–1948, Warszawa 1996.

Ruchniewicz M, Repatriacja ludności polskiej z ZSRR w latach 1955–59, Warszawa 2000.

Tracz B., Wstęp, [w:] Kresowianie na Górnym Śląsku, red. B. Tracz, Katowice-Gliwice 2012, s. 13–22.

Autor hasła

Bogusław Tracz