Punkt etapowy Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Głubczycach

miejsce wyznaczone przez Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR) do udzielania doraźnej pomocy przesiedleńcom i reemigrantom: medycznej, żywnościowej, materialnej, transportowej.

W czerwcu 1945 r. rozpoczął swoją działalność na terenie Głubczyc (do 1946 r. Głąbczyce) Rejonowy Inspektorat Osadnictwa (RIO), który w sierpniu został przekształcony w Powiatowy Oddział PUR i funkcjonował do 29.09.1950 r. Po tym okresie został przekształcony w Referat Repatriacyjno-Emigracyjny i działał do 13.03.1951 r. W lipcu i sierpniu 1945 r. ruch przesiedleńców na punkcie etapowym w Głubczycach był bardzo duży, dlatego podjęto decyzję o utworzeniu Delegatury RIO, a następnie punktu etapowego w Baborowie (do 1946 r. Baworów). Placówka ta działała od 28 czerwca do grudnia 1945 r. Oddział Powiatowy PUR posiadał punkt etapowy, który był czynny od 25.06.1945 r. do 15.04.1947 r. oraz punkt zborny dla wysiedlanej ludności niemieckiej, który funkcjonował od 26.06.1946 r. do 31.10.1951 r. Początkowo ekspozytury RIO w Głubczycach miały ogromne trudności z udzielaniem pomocy nowym osadnikom. Usytuowane były w czterech różnych miejscach Głubczyc, co utrudniało prace i organizację działań. Transporty z przesiedleńcami przyjeżdżały na stację kolejową, skąd rozwożono osadników furmankami do miejsca zamieszkania. Ludzie koczowali w wagonach oraz prowizorycznie zrobionych ze szmat namiotach, obok starej słodowni przy dzisiejszej ul. 1 Armii Wojska Polskiego 18. Dopiero wiosną 1946 r. Powiatowy Oddział PUR został przeniesiony do nowego budynku przy ul. Stalina 16. Obiekt wymagał niewielkich prac remontowych oraz wymiany szyb w oknach. Pomieszczenia przystosowano na biura, garaże, stajnie oraz stołówkę PUR. Pod koniec swojej działalności, biura oddziału zostały przeniesione do poniemieckiego budynku przy ul. Powstańców 6, gdzie w 3 pokojach administrowanych przez Zarząd Nieruchomości Miejskiej w Głubczycach (44,5 m²) przyjmował interesantów. Natomiast Delegatura w Baborowie mieściła się w budynku przy ul. Moniuszki 10, który mógł pomieścić około 20 osób. Po jej likwidacji pozostałości magazynu zostały przewiezione na punkt etapowy do Głubczyc. Pierwszym kierownikiem punktu etapowego PUR w Głubczycach był inż. Roman Kieślowski, który pod koniec 1945 r. objął stanowisko kierownika Referatu Ogólnego. Jego obowiązki przejęła Zofia Kowalczyk, a następnie Bolesław Rogoziński. Naczelnikiem Powiatowego Oddziału PUR był Adam Targosz natomiast punktu zbornego Roman Świątkiewicz, którego zastąpił Antoni Wasielewski.

Ważną rolę w procesie osadnictwa odegrała działalność punktu zbornego PUR dla wysiedlanych Niemców (największym na Śląsku mieścił się w Głubczycach). Ponieważ na terenie województwa śląsko-dąbrowskiego znajdowało się w tym czasie ok. 192 tys. osób narodowości niemieckiej, w związku z zatwierdzeniem przez Sojuszniczą Radę Kontroli 20 listopada 1945 r. planu przesiedlenia Niemców m.in. z Polski, PUR rozpoczął organizację punktów zbornych dla wysiedlanej ludności niemieckiej. Ich działalność była wzorowana na punktach etapowych. Poza tym, obsada medyczna oraz personel obsługujący punkt etapowy był praktycznie ten sam. Oddelegowani pracownicy świadczyli pomoc osadnikom zabużańskim jak i wysiedlanym Niemcom. Po likwidacji punktu etapowego w kwietniu 1947 r. personel PUR udzielał tylko pomocy doraźnie osadnikom z Kresów Wschodnich, skupiał się na wysiedleniu Niemców. Budynek punktu zbornego mieścił się przy ul. M.C. Skłodowskiej 26 i mógł pomieścić około 3 tys. osób. Początkowo brakowało w nim szyb i światła, a kanalizacja i wodociągi były zepsute. Na potrzeby punktu zbornego przeznaczono trzy budynki. W największym z nich znajdowały się: trzy pokoje przeznaczone na biura (wyposażenie w postaci sprzętu biurowego udostępnili księża werbiści), kuchnia, magazyn żywnościowy, stołówka dla personelu, sale noclegowe i izba chorych. Pozostałymi budynkami były magazyny i przechowalnia bagaży. W pomieszczeniu kuchennym znajdowały się trzy kotły.

Lekarzami punktu etapowego i zbornego w omawianym okresie byli: dr med. Marian Bażyński (ur. 8.09.1904 r. w Wadowicach, pow. krakowski, zm. 23.12.1971 r. w Głubczycach), który przyjechał do Głubczyc 1.11.1945 r. i rozpoczął pracę w uruchomionym specjalnie na czas epidemii duru brzusznego oddziale zakaźnym oraz dr med. Konstanty Glazor (ur. 13.06.1888 r. w Wielopolu Skrzyńskim, pow. dębicki, zm. 21.02.1964 r. w Sopocie), który przyjechał z Zakopanego 19.06.1945 r. i pełnił funkcję lekarza powiatowego. Pierwsze transporty z osadnikami przybyły 9 i 10 czerwca 1945 r. z Brodów (750 osób) i Tarnopola (742 osoby). 15 czerwca przyjechał kolejny transport z Tarnopola z 996 osobami. Prowiant przydzielał Wydział Aprowizacji przy Starostwie Powiatowym w Głubczycach, jednak w miarę upływu czasu oraz przybywających na punkt etapowy osadników, zaopatrzenie musiało być dostarczane dodatkowo z Katowic. Pierwszy transport żywności, pomimo ogromnych trudności, dotarł 17.06.1945 r. Kolejnym transportom z Kiwerc – Łucka, Sambora, Turku, Nadwórnej – Borszczowa, Tarnopola – Zbaraża, Buska – Kamionki, Kołomyi, wydano łącznie 2667 obiadów. Pomoc lekarska w punkcie etapowym była udzielana osadnikom praktycznie od samego początku, jednak oficjalnie ambulatorium i przychodnię lekarską utworzono w pierwszych dniach lipca 1945 r. Do końca października 1945 r. Delegatura w Baborowie przyjęła ok. 4 tys. osadników zabużańskich i 203 przesiedleńców z centralnej Polski. W pierwszym roku działalności punktu etapowego PUR w Głubczycach (do 31.12.1945 r.) osiedlono łącznie na terenie powiatu 5 168 rodzin ekspatriantów (tj. 19 555 osób) i 674 rodzin przesiedleńców (tj. 2 231 osób). Natomiast do 31.12.1947 r. osiedlono na gospodarstwach powiatu głubczyckiego łącznie (od czerwca 1945 r.) 5 440 rodzin ekspatriantów (tj. 20 557 osób) i 667 rodzin przesiedlonych z centralnej Polski (tj. 2 279 osób). Ogółem od początku akcji repatriacji z punktu zbornego w Głubczycach wyjechało do 27.07.1947 r. 56 458 Niemców. W tej liczbie było 10 401 mężczyzn, 28 732 kobiety i 17 325 dzieci. Do końca 1950 r. w powiecie głubczyckim osiedlono łącznie 30 227 ekspatriantów z Kresów Wschodnich i repatriantów z innych państw (ok. 8 tys. rodzin) oraz 9 718 przesiedleńców z centralnej Polski (ok. 2,7 tys. rodziny). Osiedleńcom przekazano ponad 40 tys. hektarów ziemi. Dane zaczerpnięte z Rejestru Osiedlonych Powiatu Głubczyckiego wskazują, że w latach 1945-1950 łączna liczba gospodarstw przydzielona osadnikom wynosiła 5 621. Najwięcej gospodarstw otrzymali rolnicy pochodzący z województwa tarnopolskiego (3 210), stanisławowskiego (560), lwowskiego (1 210) i wołyńskiego (599). Natomiast wśród przesiedleńców z Mazowsza, Śląska i Małopolski największy udział mieli gospodarze z powiatów będzińskiego (32), brzeskiego (49), dębickiego (41), limanowskiego (30), myślenickiego (30), niżnieńskiego (43), nowosądeckiego (79), wadowickiego (31) oraz zawierciańskiego (138).

Działalność punktu etapowego i zbornego PUR w Głubczycach odegrała ważną rolę w procesie osadnictwa ziemi głubczyckiej. Drugi co do wielkości na Ziemiach Odzyskanych punkt etapowy był dla wielu Zabużan ogromnym wsparciem nie tylko materialnym, ale także medycznym, transportowym i finansowym.

Bibliografia przedmiotowa

Archiwum Akt Nowych w Warszawie: Państwowy Urząd Repatriacyjny; Ministerstwo Ziem Odzyskanych: Departament Administracji Publicznej, Wydział  Organizacyjny.

Archiwum Państwowe w Katowicach: Państwowy Urząd Repatriacyjny Oddział w Katowicach; Wojewódzki Komitet Osadniczy w Katowicach.

Archiwum Państwowe w Opolu:  Państwowy Urząd Repatriacyjny Powiatowy Oddział w Głubczycach.

Markowski H., Wojewódzki oddział PUR w Katowicach 1945-1951 [ praca doktorska niedrukowana], Katowice 2007.

Przesiedlenia ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944-1947, red. S. Ciesielski, Warszawa 1999.

Szymczyna A., Maler K., Głubczyccy Kresowianie, Głubczyce 2012, s. 37-49.

Sula D., Działalność przesiedleńczo-repatriacyjna Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w latach 1944-1951, Lublin 2002.

Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, Wrocław 1974.

Autor hasła

Arkadiusz Szymczyna [sierpień 2022 r.]