Powiatowy Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Nysie

Powiatowy Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Nysie (POPUR) powstał jako rejonowy inspektorat osadnictwa (RIO) w 1945 r., następnie – do 21.09.1950 r. jako oświatowy Oddział PUR na powiat nyski. Nyski oddział od dn. 20.01.1949 r. przejął agendy zlikwidowanego PO PUR w Grodkowie. Posiadał Referat i Punkt Etapowy – do 17.04.1947 r., Referat Zdrowia – do 29.11.1946 r., Referat Sanitarny – do 29.09.1946 r. Kierownikiem RIO i później PO był G. Niedbała. Zastąpił go Jan Radłowski. Liczba personelu wynosiła w szczytowym okresie pracy – latem 1945 r. 47 osób, zredukowano personel do 35 pracowników w grudniu 1945 r.

PO PUR w Nysie w 1945 r. posiadał dwie Delegatury: w Głuchołazach – do 20.11.1945 r. oraz w Otmuchowie – do 29.11.1946 r.

Punkt Etapowy w Nysie miał siedzibę w trzech budynkach przy ul. Górnej 10. Kierownik Marian Malec zarządzał 17 pracownikami. Pojemność punktu wynosiła 1 200 osób. W najważniejszym okresie – od początku działalności do dn. 1.12.1946 r. przez punkt przeszło ogółem 9 174 expatriantów oraz 14 224 przesiedleńców. Uderzająco duża była liczba przesiedleńców – tylko powiat prudnicki przyjął ich kilkaset więcej. Łącznie przez nyski punkt „przeszło” 23 398 osadników. Przeciętnie przebywało na nim do 50 osób.

Powiat nyski był najdalej wysuniętym na zachód powiatem województwa śląsko-dąbrowskiego. Posiadał powierzchnię 684 km². Liczba mieszkańców w 1939 r. wynosiła 108 719, w tej liczbie ludności wiejskiej odnotowano 70 917 osób a miejskiej 37 802 osoby. Język polski jako ojczysty podało zaledwie kilkaset osób.

Powiat nyski był poważnie zniszczony w toku działań wojennych – ogólny procent zniszczeń wojennych wahał się w granicach 60-100 %.

Do dnia 31.01.1946 na terenie powiatu nyskiego znajdowało się jeszcze 18 tysięcy Niemców, z czego przypadło na miasta – 10 tysięcy, na wieś 8 tysięcy. W ciągu m-ca lutego 1946 r., z sowieckiej strefy okupacyjnej powróciło na teren powiatu nyskiego kolejnych niemal 10 tysięcy Niemców, wobec czego stan ludności niemieckiej wyniósł na początku marca 1946 r. 28 tysięcy.

W skład powiatu poza Nysą wchodziły miasta Paczków, Otmuchów, Głuchołazy oraz największe gminy Gościn, Izdebka, Kępnica, Ścinawa, Siemiałowice, Borkowice, Skałka, Nowy Las, Jasienica, Złotopol i Nowaki.

Na podstawie protokołów pokontrolnych, obraz pracy tej placówki nie przedstawiał się zbyt dobrze. Zarzucano oddziałowi ogólny bałagan panujący w aktach i słabą organizację pracy kierownika PO PUR G. Niedbały. W rezultacie postępowania pokontrolnego został on odwołany a na jego miejsce, od 1.09.1946 r. wyznaczono Jana Radłowskiego.

Powiat nyski, niemal w 100% zgermanizowany, był bardzo chłonny dla osadnictwa. Był powiatem, w którym katowicki oddział PUR zasiedlił najwięcej obiektów poniemieckich. Tylko w zakresie osadnictwa wiejskiego akty nadania otrzymało aż 7 537 rodzin osadników. Powiat nyski dysponował następującą liczbą gospodarstw wiejskich:

• 1 884 gospodarstw o obszarze do 5 ha;
• 1 360 gospodarstw o obszarze do 10 ha;
• 1 257 gospodarstw o obszarze do 20 ha
• 689 gospodarstw o obszarze do 100 ha oraz 38 powyżej 100 ha.

Razem było to 5 228 gospodarstw.

Już w kilku pierwszych miesiącach pracy oddziału – do 31.10.1945 r. – w miastach powiatu osiedlono 985 rodzin (2 544 osób) a na terenach wiejskich 7 537 rodzin (32 762 osoby). Osiedlanym na terenie powiatu wydawano dokument o treści:

„PUR – PO w Nysie zawiadamia, że Obywatel na podstawie przedłożonych dokumentów zakwalifikowany został na przydział mienia nierolniczego

w myśl Dekretu z dnia 6.12.1946 r. Dz.U. Nr 71 poz. 389, a mianowicie obiektu położonego w...............................

ul............................... Nr pol...................... Nr hipoteczny...............po byłym właścicielu............................

Naczelnik Powiatowego Oddziału P.U.R.

................................................... „

Do dnia 30.04.1946 r. wyniki osadnictwa w powiecie nyskim przedstawiały się następująco:

• na terenach wiejskich powiatu osiedlono: 3 903 rodziny (14 909 osób) expatriantów oraz 5 045 rodzin (24 468 osób) przesiedleńców – razem 8 948 rodzin (39 377 osób). Przydzielono im łącznie 5 585 gospodarstw o łącznym obszarze 34 554 hektarów.
• w miastach powiatu osiedlono: 186 rodzin (424 osób) expatriantów oraz 876 rodzin (2 335 osób) – ogółem 1 062 rodziny (2 759 osób). Przydzielono im 355 lokali handlowych, 115 przemysłowych, 242 rzemieślniczych oraz 129 obiektów o charakterze rolniczym.

Kontrola przeprowadzona przez Wojewódzki Oddział PUR w sierpniu 1946 r. wykazała, że personel (za wyjątkiem paru osób) jest na poziomie, ma chęć do pracy i pracować potrafi – brakowało natomiast tzw. ręki kierowniczej. Podział pracy pomiędzy poszczególnych pracowników był źle zorganizowany. Kontrola wykazała, że akta były nie posegregowane ani wg referatów ani też wg tek. Dziennik podawczy główny prowadzony był nieformalnie, bez adnotacji skierowania aktów wobec czego odnalezienie danego aktu jest bardzo trudne. Instrukcje nieujęte w ewidencje i nie ma podziału na poszczególne referaty; brak adnotacji poszczególnych kierowników referatów o przyjęciu danej instrukcji do wiadomości. Pracownicy instrukcji ogólnych i szczegółowych nie dostawali do wiadomości i ich nie znają. Dziennika podawczego nie ma i nie prowadzi się kartotek personalnych pracowników. Opis gospodarstw przeprowadzono lecz protokoły niektórych sporządzono wadliwie – tak że nie są aktualne i nie mogą służyć jako materiał na którym można się oprzeć. W wyniku kontroli odwołano kierownika PO PUR G. Niedbałę - zastąpiony został przez Jana Radłowskiego.

Współpraca z starostą i innymi urzędami była na dobrym poziomie. Starosta w pełni współpracował z PUR i wydawał bez zwłoki odnośne zarządzenia (urzędnik referatu osiedleńczego był w stałym kontakcie z PUR). Wszystkie biura PUR były połączone razem i mieściły się w budynku PCK gdzie personel miał dużo lepsze warunki do pracy a kierownik – stały wgląd w prace poszczególnych referatów.

Powiatowy Oddział PUR w Nysie został zlikwidowany z dniem 21.09.1950 r.

Bibliografia przedmiotowa

Dobrzycki W., Granica zachodnia w polityce polskiej 1944–1947, Warszawa 1974.

Jaworski M. Na piastowskim szlaku. Działalność Ministerstwa Ziem Odzyskanych w latach 1945–1948, Warszawa 1973.

Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, Wrocław 1974.

Kersten K., Polska – państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, [w:] Narody. Jak powstawały i wybijały się na niepodległość? Red. Marcin Kula, Warszawa 1989.

Kersten K., Przymusowe przemieszczenia ludności – próba typologii, [w:] Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia, red. H. Orłowski, A. Sakson, Poznań 1996.

Koniński L., Procesy ludnościowe na ziemiach odzyskanych w latach 1945–1960, Warszawa 1963.

Nowakowski S., Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim, Poznań 1957.

Serafin F., Osadnictwo miejskie i wiejskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945–1948, Katowice 1973.

Tomaszewski W., Zasiedlenie Ziem Odzyskanych, [w:] Polska nad Odrą i Bałtykiem, red. S. Sierpowski, Poznań 1986.

Żygulski K., Repatrianci na Ziemiach Zachodnich, Poznań 1962

Markowski H., Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Katowicach w latach 1945–1951. (Praca doktorska niepublikowana), Katowice 2007.

Archiwalia

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 588, K-26. Sprawozdanie z działalności punktów etapowych za 1946 r.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 627, K-10. Sprawozdanie z PO PUR w Nysie za marzec 1946 r.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 49, K-18. sprawozdanie z kontroli PO PUR w Nysie.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 545, K-6.

Autor hasła

Henryk Markowski