Ormianie na Górnym Śląsku
Ormianie pojawili się w Gliwicach po II wojnie światowej w związku ze zmianami granic i wysiedleniami Polaków z Kresów Wschodnich. Przybyli głównie ze Lwowa, Stanisławowa, Horodenki, Łyśca i Kut.
W Gliwicach od 1945 r. zaczęło funkcjonować nieoficjalne „ogólnopolskie centrum ormiańskie” z jedynym w Polsce własnym, ormiańsko-katolickim kościołem. Społeczność ormiańska otrzymała do praktyk religijnych świątynię pw. Trójcy Świętej przy ulicy Mikołowskiej. Posługa obejmuje diecezję bielsko–żywiecką, archidiecezję częstochowską, diecezję gliwicką, archidiecezję katowicką, archidiecezję krakowską, diecezję legnicką, archidiecezję łódzką, diecezję opolską, archidiecezję przemyską, diecezję rzeszowską, diecezję sosnowiecką, diecezję świdnicką, diecezję tarnowską oraz archidiecezję wrocławską.
Do parafii tej w 1950 r. sprowadzono obraz Matki Boskiej Łysieckiej - replikę obrazu Matki Boskiej z ormiańskiego kościoła w Kamieńcu Podolskim. W 1945 r. do Gliwic przybył ks. Kazimierz Roszko (ur. 1916 r., Lwów – zm. 1987 r., Chicago), który został przymusowo przesiedlony na Ziemie Zachodnie z Kresów. Początkowo mieszkał w Pyskowicach, później w Gliwicach na Górnym Śląsku. W latach 1945–1964 administrował, za zgodą władz kościelnych, kościołem pw. Trójcy Świętej, przy którym zorganizował duszpasterstwo dla diaspory Ormian w południowej Polsce. W 1964 r. został zmuszony do wyjazdu z Polski. Na emigracji pracował jako ksiądz obrządku łacińskiego w Rzymie, we Florencji i w Paryżu. Współpracował z zakonami dominikanów i benedyktynów. Ostatecznie osiadł w Stanach Zjednoczonych.
Następnie parafię prowadził ks. proboszcz Kazimierz Romaszkan (ur. 1909, Tyszkowice k. Horodenki – zm. 1973, Zabrze, do 1945 r. wikariusz katedralny we Lwowie) (osobne hasło). Od 1966 r. dojeżdżał do Gliwic, prowadząc duszpasterstwo dla wiernych obrządku ormiańskiego przy kościele pw. Trójcy Świętej. W 1969 r. przeniósł się tam na stałe, w 1971 r. został mianowany duszpasterzem ormiańskokatolickiej parafii personalnej w Gliwicach.
[Cyt.:] – „W 1958 r. powstała parafia ormiańsko-katolicka w Gdańsku (kościół św. Piotra i Pawła na Żabim Kruku), z proboszczem ks. Kazimierzem Filipiakiem i obrazem Matki Boskiej Łaskawej ze Stanisławowa – parafia ta jest jednocześnie parafią rzymsko-katolicką. Również w Krakowie – przy kościele św. Idziego pod Wawelem do roku 1961 odprawiał mszę św. ormiańską ksiądz Franciszek Jakubowicz, to też były tylko msze w liturgii ormiańskiej w kościele rzymsko-katolickim”. [Informacje: B. Kasprowicz].
Kościół w Gliwicach jako jedyna świątynia w Polsce posiadają specjalny ormiański wystrój.
Do Gliwic zjeżdżali się od dawna Ormianie z całej Polski, żeby pomodlić się „grabarem” (język liturgiczny Ormian) przed obrazem Matki Boskiej Łysieckiej i Matki Boskiej Jasnogórskiej z Horodenki.
W latach 80. XX w. nowy proboszcz ormiański, ks. Józef Kowalczyk dokonał dzieła odrestaurowania świątyni. We współpracy ze śląskim artystą malarzem Benedyktem Bieńkiem – odnowili wnętrze kościoła w stylu ormiańskim – ze staroormiańskimi napisami, cytatami z biblii i dzieł św. św. Grzegorza Oświeciciela i Grzegorza z Nareku. A dodatkowo wykonano kopie obrazu Axentowicza „Chrzest Armenii” oraz wg wzorów staroormiańskich – portret św. Grzegorza Oświeciciela oraz obraz Trójcy Świętej.
Całkowity remont kościoła w latach 1987-1989 sfinansowały rodziny ormiańskie z całej Polski, największy był wkład (finansowy i organizacyjny) Ludwika Theodorowicza, Antoniego Jakubowicza, Michała Bohosiewicza, Andrzeja Abgarowicz-Kotowskiego, Emilii Agopsowicz, Karena Arustumiana i wielu innych.
Remont i zmiana wystroju w celu zaznaczenia „ormiańskości” stanowiły przygotowanie do uroczystej koronacji obrazu Matki Boskiej Łysieckiej koronami papieskimi (poświęcone przez Jana Pawła II na Jasnej Górze) przez patriarchę ormiańskiego z Bejrutu - Katolikosa Howannesa Petrosa XVIII Kaspariana, co miało miejsce, przy udziale Prymasa Polski kard. Józefa Glempa, arcybiskupów, biskupów i księży katolickich z całej Polski, w dniu 3 września 1989 r.
[Cyt.:] – „To nie tylko „komunistyczna” Polska nigdy takiego widowiska nie oglądała..., również Śląsk w całej swojej historii nie miał okazji do oglądania, podziwiania i uczestniczenia w tak niezwykłym, kolorowym, pełnym wschodniego przepychu przemarszu najdostojniejszych kapłanów w strojach pontyfikalnych, tysięcy wiernych z kraju i zagranicy”. [Informacje: B. Kasprowicz].
Przy parafii zorganizowano oficjalne Sanktuarium Matki Boskiej Łysieckiej, którego kustoszem przez długie lata pozostawał Andrzej Abgarowicz – Kotowski.
Ormiańsko-katolicka parafia południowa z siedzibą w Gliwicach
Przed kościołem znajduje się, odsłonięty 9 lipca 2011 r., chaczkar - ormiański krzyż kwitnący, postawiony ku pamięci ludobójstwa Ormian, popełnionego w Imperium Osmańskim, w czasie I wojny światowej (1915-1917) . Zginęło wówczas 1,5 miliona Ormian.
Po roku 1990 nastała możliwość do nawiązania do przedwojennych tradycji działalności instytucjonalnej Ormian polskich. 10 października 1995 r. doszło do zarejestrowania w Gliwicach Związku Ormian Polskich im. Ks. Arcybiskupa Józefa Teodorowicza (ur. 1864 r., Żywaczów – zm. 1938 r., Lwów, polityk, poseł na Sejm Ustawodawczy, a następnie w latach 1922–1923 senator I kadencji w II RP). Podwaliny pod organizację położyło duchowieństwo oraz inni wybitni Ormianie o rodowodzie kresowym, mający dorobek w rozwoju nauki, kultury i gospodarki w Polsce. Szczególnie byli to ci, którzy przez długie lata utrzymywali przy gliwickiej parafii nieformalne „Centrum ormiańskie” i przygotowali grunt pod powołanie w 1995 r. oficjalnego zarejestrowanego Związku Ormian w Polsce. Ludwik Marceli Theodorowicz (1905-1993)– wybitny działacz gospodarczy, kandydat na premiera Rządu Polskiego na uchodźstwie w Londynie, założyciel Zrzeszenia Prywatnego Handlu, a następnie funkcjonującej do lat 90-tych XX w. w Bytomiu Spółdzielni Inwalidów Wojennych. Zatrudniał tam wielu Ormian. Andrzej Bajewicz był do roku 1990 prezesem i zarządcą tej spółdzielni. Antoni Stefan Jakubowicz – profesor Politechniki Śląskiej w Gliwicach („dobroczyńca Kościoła Ormian w Polsce”). Michał Bohosiewicz – gliwicki prawnik, adwokat, wybitny specjalista z zakresu heraldyki, kronikarz Ormian polskich, współzałożyciel Koła Zainteresowań Kulturą Ormian przy krakowskim oddziale Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, współorganizator Związku Ormian, redaktor naczelny wydawanego przez Związek „Posłańca św. Grzegorza”. Zmarł na krótko przed rejestracją Związku, w 1995 .
Związek Ormian w Polsce im. Ks. Arcybiskupa Józefa T. Teodorowicza zarejestrowany został w 1995 r., w statucie nawiązano do idei "Archidiecezjalnego Związku Ormian" z 1930 r., działającego do wybuchu II wojny światowej. Pierwszym prezesem Związku Ormian został Zenon Isakowicz, po nim Juliusz Sikorski następnie Anna Olszańska. W skład zarządu (stan na 2022 r.) wchodzą: Anna Olszańska – prezes, Grażyna Kasprowicz – wiceprezes, Andrzej Niewiarowski – wiceprezes. W pierwszych latach działalności należało do związku 200 członków.
Związek Ormian od 2006 r. jest organizatorem Dni Kultury Ormiańskiej w Gliwicach. W latach 2006-2022 odbyło się 17 obchodów. Spotkaniom towarzyszyło wiele inicjatyw społeczno-kulturowych, które dokumentowane były m.in. w wydawanych sukcesywnie materiałach informacyjnych. Związek prowadzi niewielką bibliotekę ormiańską, organizuje wystawy, prelekcje popularnonaukowe, współpracuje z wieloma lokalnymi i ogólnopolskimi instytucjami wspierającymi popularyzację dziedzictwa Ormian polskich.
W latach 1989-2022 z inicjatywy Związku wydawano publikacje zwarte. Wśród ważniejszych można wymienić: wydaną w 1989 r. pracę dokumentacyjną Ludwika Theodorowicza, pt. Garść wspomnień Ormianina w Polsce. Nakładcą było Duszpasterstwo Ormian w Polsce z siedzibą w Gliwicach. W 2007 r. we współpracy z Kołem Zainteresowań Kulturą Ormian w Warszawie ukazał się ekskluzywny druk pt. Liturgia polskich Ormian (Lehajoc cisakatarutiun) (druk: Oborniki Śląskie 2007). Publikacja towarzyszyła projektowi multimedialnemu, odtwarzającemu na żywo i w zapisie CD oraz wydawnictwie zwartym tradycyjnej Liturgii mszy św. polskich Ormian. „Koncert” miał miejsce 25 listopada 2007 r. w kościele pw. Św. Judy Tadeusza i Antoniego Padewskiego w Obornikach Śląskich. Opracowania muzyki podjął się Stanisław Śmiełowski, znany kompozytor, muzykolog, folklorysta i pedagog opolski. Wśród osób zaangażowanych w edycję byli znani popularyzatorzy kultury ormiańskiej w Polsce - Romana Obrocka, Zbigniew Kościów. W kolejnych latach wydano pracę autorstwa Bogdana Stanisława Kasprowicza (osobne hasło) pt. Ormianie w Polsce, Khatshasirt znaczy serce (Gliwice 2011). Broszura została opracowana na pamiątkę uroczystości przeniesienia ciała śp. Ks. Arcybiskupa Józefa Teodorowicza do mogiły na Cmentarzu Orląt we Lwowie dnia 7.06.2011 r. W 2015 r. nakładem Związku B. Kasprowicz opublikował kolorowy polsko-armeński album fotografii i poezji pt. Chaczkar (Gliwice 2015). Dwa lata później, w 2017 r. ukazał sie kolejny album autorstwa B. St. Kasprowicza, My Ormianie polscy (Gliwice 2017). W latach 1995-1999 nakładem Związku reaktywowano wydawany we Lwowie w latach 1927-1933 i 1938 r., przedwojenny periodyk „Posłaniec św. Grzegorza Oświeciciela” – urzędowy organ duszpasterstwa obrządku ormiańsko-katolickiego w Polsce. Od 6 numeru stal się organem Związku Ormian w Polsce. Redaktorem był dr inż. Andrzej Bohosiewicz.
[Cyt.:]- „Związek współorganizował w maju 2011 r. uroczystości ponownego pochówku abpa Józefa Teodorowicza na Cmentarzu Obrońców Lwowa. W trakcie konduktu (na Cmentarzu Orląt) grał i śpiewał Sambor Dudziński, a nad mogiłą przemawiał (w imieniu nie wpuszczonego na Ukrainę ks. Tadeusza Isakowicza–Zaleskiego) – Bogdan Kasprowicz” . [Wspomnienie B. Kasprowicza].
We wrześniu 2013 r. zorganizowano we Lwowie 650. rocznicę poświęcenia Katedry ormiańskiej – było to międzynarodowe spotkanie Ormian we Lwowie, połączone (oprócz uroczystości kościelnych) z sesją naukową w byłym „Ossolineum”, wystawą obrazów Antoniego i Kajetana Stefanowiczów w Miejskiej Galerii Obrazów (ze zbiorów będących na Ukrainie i nigdy od 1945 r. nie pokazywanych), koncertem chóru akademickiego z Wrocławia w Katedrze Łacińskiej, oraz prapremierą w katedrze ormiańskiej specjalnie skomponowanej przez Krzysztofa Teodorowicza na tę okazję kantaty wykonanej przez chór ukraiński lwowskiego uniwersytetu, jak też specjalny koncert na duduku zagrany przez Sambora Dudzińskiego.
W roku 2020 pandemia przerwała przygotowania do uroczystych obchodów 390. rocznicy Unii kościoła ormiańskiego w Polsce z kościołem rzymsko-katolickim oraz 25. rocznicy działalności Związku Ormian. Nie doszła też do skutku pielgrzymka Ormian na Jasną Górę, wystawa i koncert okolicznościowy. Pozostał jednak wybity z tej okazji przez Związek - Ryngraf pamiątkowy, który od tego czasu jest wręczany szczególnie zasłużonym dla kultury Ormian polskich osobom. W 2021 r. ryngraf taki otrzymał prof. Andrzej Pisowicz (wybitny krakowski armenista).
Ze Związkiem Ormian oraz parafią południową pod wezwaniem św. Grzegorza Oświeciciela, związane są rodziny ormiańskie z całej Polski (nie tylko te zamieszkałe na Śląsku): Axentowicze, Agopsowicze, Abgarowicze, Bohosiewicze, Isakowicze i Isakiewicze, Krzysztofowicze, Kasprowicze, Łukasiewicze, Olszańscy, Pendereccy, Abgaro-Zachariasiewicze – z tak zwanych „starych Ormian”, jak też wiele Ormian z nowej emigracji – Toroyan, Karapetyan, Martyrosyan, Petrosyan, Chaczatrian. Niezależnie od funkcjonujących w Polsce ośrodków skupiających Ormian, w Krakowie (Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne), w Warszawie (Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich) – centrum życia narodowego Ormian w Polsce – po 1945 r. - było zawsze w Gliwicach.
Bibliografia podmiotowa
Teodorowicz L., Garść wspomnień Ormianina w Polsce, Gliwice 1989.
Liturgia polskich Ormian (Lehajoc cisakatarutiun), Oborniki Śląskie 2007.
Kasprowicza B. S., Ormianie w Polsce. khatshasirt znaczy serce, Gliwice 2011.
Bibliografia przedmiotowa
Kubit B., Ormianie w Gliwicach, cykl „Gliwickie mniejszości”, Gliwice 2001. [Praca niedrukowana, Muzeum w Gliwicach]
Machul-Telus B., L. M. Nijakowski, Mniejszości narodowe, etniczne i językowe III Rzeczpospolitej. Informator, Warszawa 2020, s. 50.
Szamel D., Małe społeczności narodowościowe, [W:] Mniejszości narodowe w Polsce, praca zbiorowa red. B. Berdychowska, Warszawa 1998, s. 273.
„Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego” 2014, nr 76/77.
https://skarbnica.ormianie.pl/?idw=401 [dostęp: 10.10.2022 r.].
Informacje: Bogdan Kasprowicz, Zabrze, marzec 2023 r.
Autor hasła
Milena Jędrzejewska