Organizacja transportu expatriantów
proces organizacji transportu przesiedleń ludności na tzw. Ziemie Odzyskane po 1945 r.
- Archiwa związane z transportami expatriantów
Wykaz miejscowości
Teczka transportu z Regensburga
Teczka transportu z Regensburga
Zadaniem, przydającym PUR-owi wiele problemów, była techniczna strona organizacji transportu ekspatriantów i przesiedleńców. Już od pierwszych miesięcy 1945 r. na ziemiach polskich odbywał się intensywny ruch w dwóch kierunkach – na wschód wracała ludność wywieziona na roboty przymusowe, a na zachód i północ kierowali się ekspatrianci i przesiedleńcy. Do placówek PUR zgłaszali się również ludzie mający zamiar wracać do rodzinnych zabużańskich stron którym personelowi PUR zalecano (Okólnik z 16 marca 1945r.) wyjaśniać, iż wyjazd poza linię Bugu jest już niemożliwy i należy osiedlić się na miejscu. Na to nałożyła się reemigracja i repatriacja z państw zachodnich. Zadania transportowe, realizowane siłami PKP były bardzo trudne. Prowadziło to do objawów niezadowolenia ekspatriowanych i okazywania chęci powrotu do domu. Katastrofalna sytuacja panowała np. w połowie 1945 r. w węźle katowickim. Powstające trudności skłoniły do przyjazdu do Katowic nawet Mścisława Olechnowicza (zastępca dyrektora ZC PUR), który zaproponował wtedy, aby przydzielić PUR-owi dodatkowo 100 samochodów do odblokowania śląskich stacji kolejowych z ekspatriantów.
Na teren województwa (katowickiego) tylko w 1945 r. przybyły zza Buga 883 transporty kolejowe posiadające 31 807 wagonów, które przywiozły 445 404 osoby i 79 800 szt. żywego inwentarza. Z tego na teren województw poznańskiego i wrocławskiego odeszły 532 transporty, składające się z 23 931 wagonów, które przewiozły 263 175 osób oraz 60 042 szt. inwentarza żywego. Do największych trudności w pracy tego oddziału zaliczano to, że transporty repatriantów ze wschodu przybywały na szerokich torach i należało je przeładować na tory normalne.
W kwietniu 1945 r. ZC PUR wydał Okólnik nr 9 w sprawie kierowania transportów z repatriantami. W związku z odzyskaniem Prus Wschodnich, Zachodniego Pomorza oraz Ziem Śląskich i koniecznością zasiedlenia nowych terenów, które w większości są wyludnione, zalecano, by transporty z ekspatriantami kierować w zasadzie na Prusy Wschodnie, Zachodnie Pomorze oraz Śląsk Dolny i Opolski.
Obok ekspatriacji ze wschodu, PUR przystąpił także, decyzją Ministerstwa Administracji Publicznej z dnia 23 czerwca 1945 r., do repatriacji z Zachodu i Południa oraz do kierowania ruchem przesiedleńców z Ziem Dawnych (najczęściej nazywanych centralnymi) na Ziemie Odzyskane. Zadania te zostały określone dekretem z 7 maja 1945 r.
Ruch transportów ekspatriantów ze wschodu na obszarze oddziału katowickiego PUR przebiegał w przeważającej większości wzdłuż tzw. trasy południowej „C”. Była ona częścią biegnącej szlakiem kolejowym z Ukraińskiej SRR przez Przemyśl – Tarnów – Kraków – Katowice – Opole – Wrocław trasy C-1. Do tras prowadzących ze wschodu lecz rzadziej wykorzystywanych na terenie województwa należały jeszcze: szlak prowadzący z Białoruskiej SRR przez Brześć – Łuków – Dęblin – Kielce – Katowice oraz z Litewskiej SRR od Grodna przez Białystok – Warszawę –Częstochowę do Katowic. Dla tych transportów Katowice były głównym punktem rozdzielczym a dla transportów szerokotorowych – również przeładunkowym.
Po przeładunku na wagony normalnotorowe w Bytomiu, Karbiu, Mikulczycach, Pyskowicach i Opolu (czyli tzw. Punktach Przeładunkowych), transporty przeznaczone do osiedlenia na terenie województwa śląsko - dąbrowskiego kierowane były wzdłuż tzw. tras lokalnych C-2 na trzy podstawowe trasy kolejowe:
1. Katowice – Tarnowskie Góry – Kalety – Lubliniec – Kluczbork – Namysłów – Oleśnica;
2. Katowice – Zabrze – Gliwice;
3. Katowice – Tarnowskie Góry – Brynek – Fosowskie.
W miarę udostępniania na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie dalszych odcinków kolejowych, transporty zyskiwały coraz szerszy zasięg (m.in. do stacji Rybnik, Pszczyna, Bielsko, Nysa, Głubczyce, Grodków). W roku 1946 r. rolę punktów rozdzielczych dla transportów ze wschodu przejęły placówki w Opolu i Wrocławiu, a Katowice obsługiwały głównie ruch tranzytowy. Na teren województwa przybywały także transporty z południa przez punkt graniczny w Zebrzydowicach dalej do tzw. punktów zachodnich Dziedzice, Bielsko i Koźle. Od tych zasad były wyjątki – np. transporty składające się z grup fachowców, specjalistów były kierowane najczęściej odrębnymi trasami, w zależności od zgłaszanego przez powiatowe oddziały PUR zapotrzebowania na pracowników.
Wyżej wymienione trasy kolejowe, normalnotorowe, obsługiwały także przesiedleńców z województwa rzeszowskiego, krakowskiego i południowej części kieleckiego, których kierowano na obszar Śląska opolskiego i Dolnego. Może trochę mniej znanym, o znaczeniu marginalnym, aspektem pracy PUR była repatriacja z obszaru Polski do ZSRR ich obywateli. Zarząd Centralny nakazał, aby zestawienia repatriowanych ob. radzieckich z Polski do ZSRR za każdy miesiąc sprawozdawczy przedkładać Oddziałom Wojewódzkim PUR z całego terenu Polski. Kierowano te osoby na Punkt Zbiorczy w Wołowie. Były to jednak nieliczne, w porównaniu do expatriowanych liczby. W wielu przypadkach odnotowywano nawet opór obywateli radzieckich przed powrotem do ZSRR. Tak było m.in. w Koźlu, w Lublińcu, Rybniku.
Bibliografia przedmiotowa
Archiwum Państwowe w Opolu, zespół nr 343. Państwowy Urząd Repatriacyjny Powiatowy Oddział w Opolu, sygn. 35, s. 1
Archiwum Państwowe w Opolu, zespół nr 338. Państwowy Urząd Repatriacyjny Powiatowy Oddział w Koźlu, sygn. 70.
Markowski H., Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Katowicach w latach 1945-1951, Katowice 2007.
https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/7529/edition/7023/content [dostęp: 1.12.2022].
Kersten K., Kształtowanie się pierwszego planu osadnictwa Ziem Zachodnich w 1945 R. (Wybór dokumentów) [w:] Polska Ludowa, t. 5, Warszawa 1966, s. 160.
Autor hasła
Mariola Majowicz