Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki

organizacja zrzeszająca śląskich bibliofilów, wśród nich wielu ekspatriowanych z Kresów Wschodnich Polski.

Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki (OŚ TPK) – pierwszy oddział warszawskiego TPK powołano w Katowicach na spotkaniu 20 maja 1968 r. Inicjatorem był Katowiczanin o rodowodzie kresowym Roman Chrząstowski, urodzony w Drohobyczu, członek przedwojennego elitarnego towarzystwa bibliofilskiego – Lwowskiego Towarzystwa Miłośników Książki. W okresie powojennym Katowice były trzecim co do wielkości, po Gliwicach i Bytomiu, górnośląskim miastem, w którym znalazło się wielu Kresowian. Do 1989 r. brakowało organizacji kulturalnej, która pozwalałaby im na swobodne kontakty, na kultywowanie swojego minionego świata i swobodną wymianę informacji. Taką niszę mógł wypełnić OŚ TPK. W celu jego powołania R. Chrząstowski nawiązał kontakt z członkami przedwojennego Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki – Piotrem Stasiakiem, Pawłem Stellerem i Ludwikiem Brożkiem oraz spotkanymi w Katowicach dawnymi kolegami ze Lwowa, m.in. Marianem Wojciechowskim i Aleksandrem Szczęścikiewiczem. W zebraniu założycielskim wzięło udział 41 osób. Zgodnie z zapisami statutowymi OŚ TPK zamierzało organizować zebrania, odczyty, dyskusje, wykłady, wystawy, konkursy, kiermasze i aukcje, a także wycieczki dla członków Towarzystwa do miejsc i instytucji związanych z książką, jej produkcją, przechowywaniem, rozpowszechnianiem oraz historią. Planowali także wydawanie druków bibliofilskich i publikacji wzorowych edytorsko i typograficznie. Przez cały okres działania OŚ TPK przystąpiło do niego 246 osób, wydano 40 publikacji zwartych, kilkadziesiąt druków okolicznościowych, 58 „Komunikatów”, 7 tomów kronik dokumentujących działalność. Wśród nich znalazł się m.in. druk okolicznościowy przygotowany przez R. Chrząstowskiego i Aleksandra Spyrę Mistrz słowa polskiego, znawca antyku Jan Parandowski dedykowany uczestnikom pierwszego, założycielskiego spotkania Katowickiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, które odbyło się 13 kwietnia 1989 r. Jako członek nowo powstałego Towarzystwa, a jednocześnie bibliofil, R. Chrząstowski urządził wystawę Lwów naszej pamięci, która eksponowana była w Bibliotece Śląskiej od 1 do 16 grudnia 1989 r. Zorganizował również spotkanie wspomnieniowe o bibliofilach lwowskich (27 maja 1992 r.) oraz Impresje lwowskie (25 kwietnia 2001 r.), podczas których wraz z Edwardem Różyckim wracali pamięcią do Lwowa. Z okazji 95. rocznicy urodzin R. Chrząstowskiego, Michał Hilchen – bibliofil z Warszawy, uhonorował go dowcipną rymowanką, celnie podsumowując Jego dokonania:

Wielkie są Twe zasługi – wszystkich nie wymienię – Taż śląskie bibliofilstwo lwowskie ma korzenie! [Michał Hilchen, Życzenia, rękopis Biblioteki Śląskiej].

Wśród bibliofili znalazło się wielu Kresowian mieszkających na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, m.in.: Aleksander Baumgardten, Jan Brzoza, Jadwiga i Tadeusz Ceypek, Janina i Roman Chrząstowscy, Ludomiła Sława Dziekan, Franciszek German, Stanisław Jóźkiewicz, Zofia Kalinowska, Irena Kozłowska-Stawowczyk, Zbigniew Lipczyński, Józef Mayer, Julia Mękicka i jej córka Krystyna, Maria Pawłowiczowa, Ryszard Pietkiewicz, Edward Różycki, Aleksander Szczęścikiewicz, Władysław Turza, Jadwiga Tustanowska, Józef Wanag, Jerzy Wojciechowski, Marian Jan Wojciechowski, Jerzy Zieliński. Wszystkich łączyła wspólna pasja – miłość do książek, grafik, ekslibrisów i do utraconych Kresów. Podczas spotkań opowiadali o własnym dorobku zawodowym, wspominali losy ludzi i książek wracając pamięcią na Kresy, o których do 1989 r. nie mówiono zbyt wiele. Zapraszali także prelegentów, którzy byli Kresowiakami lub Kresami się interesowali. Przypominali postaci Kresowian: Jana Parandowskiego, Stanisława Wasylewskiego czy Melchiora Wańkowicza. Bibliofile wspominali także zmarłych komilitonów-Kresowiaków. Wśród najchętniej słuchanych prelegentów był Lwowiak J. Mayer, który chętnie nawiązywał do tematów Kresowych. O posiadanych Lettonicach (zbiorach dotyczących Łotwy) opowiadał J. Wanag, a na żartobliwy wieczór Fraszkosłowie bibliofilskie zaprosił bibliofili Z. Lipczyński. Wśród zaproszonych gości znalazł się m.in. Bolesław Mierzejewski, który przybliżył dzieje biblioteki Teatru Śląskiego, w tym m.in. losy egzemplarzy, które przywiezione zostały po wojnie ze Lwowa do Katowic, czyli Bibliotekę Teatru Lwowskiego. Niektóre spotkania były mniej formalne. W gronie bibliofilskim obchodzono jubileusze, imieniny czy urodziny. Wspólnie świętowano także przyznawane nagrody i odznaczenia, np. J. Mayerowi i R. Chrząstowskiemu przyznano odznakę Zasłużony dla Towarzystwa Przyjaciół Książki (1986 r.) oraz Nagrodę im. Celestyna Kwietnia Człowiekowi, który umiłował książkę (1988 r.). Bardzo ważnym wyróżnieniem bibliofilskiej pracy były odznaczenia przyznawane przez Kapitułę Orderu Białego Kruka. Orderem Białego Kruka ze Słonecznikiem, spośród śląskich bibliofili, uhonorowano tylko M. Wojciechowskiego (nadanie nr 10 z 1979 r.) oraz R. Chrząstowskiego (nadanie nr 14 z 1983 r.). Ponadto w 1994 r. nadano mu godność Członka Honorowego TPK, którą otrzymali także F. German i J. Mayer, a w styczniu 1995 r. tytuł Honorowego Prezesa OŚ TPK. W październiku 2004 r. Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Warszawie przyznało mu Członkostwo Honorowe. „W dowód uznania budzącej podziw i szacunek działalności bibliofilskiej i kolekcjonerskiej” otrzymał nagrodę Biblioteki Śląskiej – statuetkę Amicus Librorum 1996, zaś J. Zieliński „za wnoszenie trwałych wartości w kulturę duchową promieniującą z górnośląskiej ziemi” otrzymał 6 października 1997 r. nagrodę Metropolity Katowickiego Lux ex Silesia (Światło ze Śląska). R. Chrząstowskiemu „za wieloletnie i konsekwentne propagowanie kultury literackiej, w tym szczególnej wychowawczej roli książki na Śląsku” wręczono statuetkę XXVII edycji Śląskiej Nagrody im. Juliusz Ligonia (18 grudnia 1999).

W 1970 r. powstała biblioteka OŚ TPK, której pierwszym bibliotekarzem był F. German. Przez długi czas opiekował się nią R. Chrząstowski. Znalazły się w niej m.in. książki darowane przez członków-Kresowiaków (J. Brzozę, A. Baumgardtena, R. Chrząstowskiego, J. Mayera), które zawierają odręczne dedykacje dla Towarzystwa autorów bądź darczyńców.

OŚ TPK zakończyło działalność 4 czerwca 2002 r. W jego miejsce powołane zostało Śląskie Towarzystwo Miłośników Książki i Grafiki, które nadal skupiało Kresowiaków. Po wielu latach pracy oddanej Towarzystwu w marcu 2005 r. pożegnano R. Chrząstowskiego (12 marca 1906–8 marca 2005) – założyciela, wieloletniego prezesa, człowieka bezgranicznie oddanego książkom i Kresom.

Prezesi Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki:

• Marian Wojciechowski – 28 maja 1968 do 8 czerwca 1972,
• Stefan Kossek – 8 czerwca 1972 do 30 czerwca 1976,
• Roman Chrząstowski – 30 czerwca 1976 do 23 października 1980, 25 listopada 1982 do 21 listopada 1985, 21 lutego 1990 do 27 stycznia 1995,
• Janina Stolarzewiczowa – 23 października 1980 do 25 listopada 1982,
• Aleksander Widera – 21 listopada 1985 do 21 lutego 1990,
• Mieczysław Skinderowicz – 27 stycznia 1995 do 12 stycznia 1998,
• Magdalena Skóra – 12 stycznia 1998 do 20 lutego 2001,
• Krystian Szczęsny – 20 lutego 2001 do 4 czerwca 2002.

Bibliografia przedmiotowa

Archiwum OŚ TPK.

Maresz B., Roszkowska T., Kolekcja Romana Chrząstowskiego w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Katowice 2000.

Tomanek A., Amor librorum nos unit. W kręgu bibliofilów śląskich 1968–2008, Katowice 2013.

Tomanek A., Biblioteka bibliofilów śląskich, cz. 1, Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki, Katowice 2016

Autor hasła

Anita Tomanek [październik 2022 r.]