Muzeum Górnośląskie w Bytomiu

instytucja kultury Samorządu Województwa Śląskiego zajmująca się gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem eksponatów, składających się na kolekcje pięciu działów merytorycznych (Działu Archeologii, Działu Etnografii, Działu Historii, Działu Przyrody i Działu Sztuki). Wiele z nich, w głównej mierze dokumenty historyczne oraz dzieła sztuki, posiada kresową proweniencję.

W 1946 r. do Bytomia przybyło ok. 30 tys. osób ekspatriowanych z przedwojennych Kresów II RP, głównie ze Lwowa, Drohobycza i Stanisławowa. W pierwszych latach powojnia stanowili niemal 30% ludności 110 tys. Bytomia. Temat utraconych Kresów przez kilkadziesiąt lat był pomijany w dyskursie społecznym. Dopiero przełom ustrojowy, jaki dokonał się w 1989 roku, pozwolił na przywrócenie pamięci o historii tych terenów w przestrzeni publicznej. W kręgach bytomskich Kresowian zrodził się wówczas zamysł powołania samodzielnej placówki, dokumentującej losy ludności ekspatriowanej z Kresów Wschodnich i osiadłej na Górnym Śląsku. Z początkiem lat 90. ówczesny wiceprezydent Marek Łabno, przy wsparciu wojewody Wojciecha Czecha i prezydenta Bytomia Janusza Paczochy, wysunął projekt utworzenia Działu Kresów przy Muzeum Górnośląskim w Bytomiu.

W statucie placówki, przyjętym przez Radę Miejską (wówczas organ współprowadzący muzeum) i zatwierdzonym przez Zarząd województwa katowickiego, z dnia 1 lutego 1994 roku powołano Dział Historii i Kultury Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich. Jego celem stało się w kolejnych latach działalności gromadzenie i opracowywanie pozyskiwanych obiektów (głównie darów) oraz upowszechnianie wiedzy na temat Kresów Wschodnich poprzez organizację wystaw, debat czy konferencji. Pierwsza wystawa, zatytułowana „Semper Fidelis”, została zaprezentowana pod koniec 1994 roku. Ekspozycje związane z historią Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, na trwałe wpisały się w kalendarz muzealny. Do szczególnie interesujących realizacji należała wystawa „Kresowianie. Fotografie – dokumenty – pamiątki”, na której zebrano kilkaset fotografii, wypożyczonych z ponad 30 kolekcji muzealnych i prywatnych. Znaczącym zainteresowaniem cieszyły się również ekspozycje dzieł sztuki polskiej ze zbiorów Lwowskiej Galerii Sztuki i Muzeum Historycznego Miasta Lwowa. Na wystawie „Piękny Lwów” (2006) pokazana została diorama dawnego Lwowa, autorstwa Zygmunta Rozwadowskiego i Stanisława Jankowskiego, natomiast na wystawie „Zamki na ziemiach Ukrainy i Polski” (2009) zaprezentowano grafiki autorstwa Napoleona Ordy, Karola Auera czy Bogusza Stęczyńskiego. Ostatnią zaprezentowaną przez Dział, jako samodzielną jednostkę, wystawą był pokaz „Panoramy bitwy pod Grunwaldem” ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Lwowa, autorstwa Zygmunta Rozwadowskiego i Tadeusza Popiela (2010). Dzieło zaprezentowano z okazji 600-lecia historycznego wydarzenia. Ekspozycje uzupełniały spotkania i wkłady przygotowywane we współpracy z Towarzystwem Miłośników Lwowa, z udziałem ludzi nauki i sztuki, zajmujących się problematyką kresową, m.in. prof. Stanisławem S. Nicieją, Jerzym Janickim, Witoldem Szolginią czy ks. Tadeuszem Isakowiczem-Zaleskim.

W 2013 roku zbiory Działu Historii i Kultury Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich włączono do Działu Kresów i Kultur Pogranicza, zaś w 2016 roku do Działu Historii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. W 2014 roku zapoczątkowano cykl Międzynarodowych Konferencji Kresowych, których celem było i jest interdyscyplinarne oraz wieloaspektowe prezentowanie problematyki kresowej, w odniesieniu do perspektyw politycznej, historycznej, socjologicznej czy kulturalnej. Wyniki badań przedstawicieli placówek naukowych i kulturalnych z Polski oraz zagranicy zaprezentowano w siedmiu dotychczas wydanych tomach, ujętych w biografii przedmiotowej. Kolejne odsłony konferencji przygotowano we współpracy z Uniwersytetem Opolskim, Uniwersytetem Śląskim, Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Muzeum Niepodległości w Warszawie. Na uwagę zasługują również zrealizowane od czasu zmian strukturalnych wystawy, m.in. „Prof. Tadeusz Ceypek. Lekarz i artysta” (2014), „Drohobycz – miasto jedyne na świecie” (2014), „Stanisław Toegel. Karykatury wojenne i polityczne” (2015), „Kresowe miasta i miasteczka. Fotografie Jana Dańdy” (2016), „Sport na Kresach. Początki” (2017), „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy” (2021) oraz „Schulz wg the Krasnals” (2022). W zbiorach Działu Historii, Działu Sztuki i Biblioteki Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu znajduje się kilkaset obiektów związanych tematycznie z historią i kulturą Kresów Wschodnich. Do najcenniejszych należą niewątpliwie kolekcja odznak Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” czy kolekcja judaików (w tym zespół 550 woluminów z wpisami własnościowymi i pieczęciami osób z miejscowości kresowych), ponadto spuścizna po profesorze medycyny i bibliofilu Tadeuszu Ceypku, prawniku, rysowniku i karykaturzyście Stanisławie Toeglu, a także dzieła sztuki z zakresu grafiki, rysunku czy malarstwa.

Bibliografia

A jednak wojna… Rok 1939 na Kresach Wschodnich i Zachodnich, red. M. Fic. J. Lusek, J. Załęczny, Bytom-Warszawa-Katowice 2020.

Dobkowski M., Kresy Wschodnie. Upowszechnianie pamięci, [w:] Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. 100 lat dziejów, red. M. Dobkowski, J. Drabina, Bytom 2011, s. 359–362.

Granice wolności – granice Niepodległej (1918–1922), red. M. Fic, J. Lusek, J. Załęczny, Bytom–Warszawa–Katowice 2020.

Kobiety na Kresach na przełomie XIX i XX wieku, red. A. Dawid, J. Lusek, Warszawa-Bellerive sur Allier-Bytom 2016.

Lusek J., Mądrość płynąca ze słów ksiąg. Kolekcja judaików Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, [w:] J. Lusek, Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu, Bytom 2021, s. 287–310.

Między mitem a rzeczywistością. Kresy Wschodnie w XIX i XX wieku, red. A. Dawid, J. Lusek, Opole-Bytom 2017.

Oświata i nauka na Kresach Wschodnich w XIX i XX wieku, red. J. Lusek, Bytom – Poznań 2018.

Rok 1921 na Kresach Wschodnich i Zachodnich. Historia i pamięć, red. M. Fic i J. Lusek, Bytom 2021.

100x100. Nasze Stulecie, red. J. Lusek, Bytom 2018.

Żydzi na Kresach Wschodnich w XIX i XX wieku, red. J. Lusek, Bytom 2019.

Źródła internetowe

Konferencja Kresowa. http://konferencja.muzeum.bytom.pl/ [dostęp: 7.09.2022].

Dział Historii. https://muzeum.bytom.pl/?page_id=1124 [dostęp: 7.09.2022].

Dział Sztuki. https://muzeum.bytom.pl/?page_id=1160 [dostęp: 7.09.2022].

M. Dobkowski, Sport na Kresach. Początki (e-book). https://muzeum.bytom.pl/?p=6885 [dostęp: 7.09.2022].

M. Dobkowski, Kresowe miasta i miasteczka. Fotografie Józefa Dańdy (e-book). https://issuu.com/maszgdziebywac/docs/issu [dostęp: 7.09.2022].

Projekt „Konserwacja i digitalizacja kolekcji judaików ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. https://www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription/453 [dostęp: 7.09.2022].

Projekt „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”. https://muzeum.bytom.pl/?page_id=22188 [dostęp: 7.09.2022].

J. Lusek, Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu (e-book). https://muzeum.bytom.pl/wp-content/uploads/2021/11/2-swiaty-polskie.pdf [dostęp: 7.09.2022].

M. Pospieszałowska, Ślad pokoleń. Opowieści o bytomskich Żydach. https://muzeum.bytom.pl/wp-content/uploads/2021/11/slad_pokolen_ksiazka.pdf [dostęp: 7.09.2022].

Autor hasła

Joanna Lusek [wrzesień 2022]