Tekst źródłowy strony Kresowianie w strukturach władzy 1945-1989

Pomimo iż znaczną część nowych mieszkańców Śląska Dolnego oraz niemieckiej (do 1945 r.) części Śląska Górnego (w tym Opolszczyzny) stanowili przesiedleńcy z Kresów Wschodnich, ich udział w aparacie władzy (administracji oraz strukturach partyjnych), zwłaszcza na szczeblu wojewódzkim był początkowo stosunkowo nieznaczny, nieskorelowany z odsetkiem Kresowian na tym obszarze Ziem Zachodnich i Północnych. Wynikało to z faktu nie tylko niewielkiej liczebności aktywnych przed wojną działaczy politycznych proweniencji komunistycznej lub lewicowej na terenach kresowych, ale także z nieufności i poczucia krzywdy, wywołanych utratą swojej dotychczasowej ojcowizny, przesiedleńców z Ziem Wschodnich II Rzeczypospolitej oraz postrzegania ich przez przedstawicieli władz Polski Ludowej jako elementu reakcyjnego, nastawionego antykomunistycznie i antyradziecko, znajdującego się pod przemożnym wpływem kleru katolickiego. Podstawowe funkcje w aparacie władzy zajmowali oddelegowani przez władze centralne funkcjonariusze i aktywiści wywodzący się przede wszystkim z centralnych obszarów Polski. W pierwszych ekipach tworzących zręby administracji na Dolnym Śląsku po 1945 r. dominowali przybysze z terenów Kieleckiego, Małopolski Zachodniej, na Górnym Śląsku nie brakowało reprezentantów Zagłębia Dąbrowskiego.

W formalnie najwyższym na szczeblu lokalnym organie władzy stanowiącej, w istocie pełniącym funkcje ceremonialno-dekoracyjne, jakim była Wojewódzka Rada Narodowa, w latach 1946-1950 w województwie wrocławskim stanowisko przewodniczącego było zarezerwowane dla koalicyjnego, uzależnionego od Polskiej Partii Robotniczej Stronnictwa Ludowego. W latach 1947-1949 funkcję tę piastował Franciszek Grochalski, urodzony w Mariampolu, który przed wojną pracował na terenie Wołynia, po nim (do roku 1950) stanowisko to objął Henryk Kołodziejczyk, wprawdzie pochodzący z terenów Polski Zachodniej, ale w latach 1940-1946 dzielący niedolę wielu Kresowian - zesłany do obwodu archangielskiego, a od 1944 r. przebywający w obwodzie zaporoskim (Ukraińska SRR). W latach 1950-1973 w sytuacji, gdy – po reformie ustroju administracyjnego - Rady Narodowe stały się organem tzw. jednolitej władzy państwowej, łączącej funkcje stanowiące i wykonawcze w województwie wrocławskim w latach 1956-1969 przewodniczącym Prezydium WRN był Bronisław Ostapczuk, urodzony w 1923 r. w Monasterzyskach, wywodzący się prawdopodobnie z mieszanej polsko-ukraińskiej rodziny. W tym samym czasie (lata 1958-1969) przewodniczącym Prezydium Rady Narodowej Wrocławia (miasto na prawach wojewódzkich) był prof. Bolesław Iwaszkiewicz, urodzony w 1902 r. na Kresach Dalszych w Tepliku w okolicach Winnicy, uczeń gimnazjum polskiego w Kijowie, który w roku 1919 przeniósł się do Warszawy.

Nieco młodsze pokolenie przesiedleńców w latach osiemdziesiątych XX w. reprezentował członek PZPR Antoni Trembulak, urodzony w 1927 r. w Wierzbowczyku (pow. brodzki), który od 1975 do 1981 r. sprawował urząd wojewody wałbrzyskiego.

W strukturach władzy województwa opolskiego funkcję przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej pełnił w latach 1980-1990 przedstawiciel „sojuszniczego” Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego Mieczysław Rzepiela, urodziny w Wełdzirzu w woj. stanisławowskim, w czasie II wojny światowej członek polskiego podziemia niepodległościowego (AK) od jesieni 1944 do marca 1946 r. internowany w Związku Radzieckim. Na początku lat osiemdziesiątych (od 1981 do 1983 r.) z ramienia PZPR urząd wojewody opolskiego pełnił urodzony w 1934 r. w Brodach Zbigniew Mikołajewicz.

Faktyczna władza polityczna w regionie sprawowana była w istocie od lat czterdziestych po okres przełomu politycznego w 1989 r. przez dublujący do pewnego stopnia struktury państwowe aparat Polskiej Partii Robotniczej, od 1948 r. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W jej szeregach stosunkowo niewielki odsetek stanowili przesiedleńcy z Kresów Wschodnich. II sekretarzem KW PZPR we Wrocławiu, przez pewien czas pełniącym funkcję I sekretarza (1951 r.) był pochodzący ze Lwowa (ur. w 1917 r.) Maciej Elczewski, w latach 1940-1945 żołnierz Armii Czerwonej, działacz PPS, do 1948 r. będący m.in. zastępcą Komendanta Wojewódzkiego Milicji Obywatelskiej we Wrocławiu, jeden z nielicznych działaczy PPS, który pełnił w latach pięćdziesiątych znaczące funkcje w aparacie PZPR. Przypadkiem szczególnym był Jan Kowarz będący I sekretarzem KW PZPR we Wrocławiu w latach 1952-1957. Urodzony w Kadobnie w pow. kałuskim w 1911 r. był przedwojennym działaczem KPP, w 1941 r. został skierowany przez Komintern do Armii Polskiej gen. W.Andersa, z którą przeszedł cały szlak bojowy we Włoszech. Inne już pokolenie reprezentował I sekretarz KW PZPR we Wrocławiu w latach 1982-1989 Zdzisław Balicki, wywodzący się z Wileńszczyzny (urodzony w 1930 r. w Niemenczynie).

Udział osób wywodzących się z Kresów z biegiem czasu mógł w aparacie partyjnym PZPR wzrastać, co sugerują dane dla charakteryzującego się podobnym pochodzeniem mieszkańców woj. gdańskiego (ponad ¼ członków egzekutywy KW PZPR miała korzenie kresowe), nie dotyczył on jednak na Śląsku, poza wyjątkami, najwyższych stanowisk nomenklaturowych.

Podobna sytuacja miała miejsce w stronnictwach sojuszniczych, poza Stronnictwem Demokratycznym we Wrocławiu, gdzie funkcje przewodniczących struktur wojewódzkich pełnili m.in. prof. Stanisław Kulczyński i Antoni Knot, wychodźcy ze Lwowa. Z Kresów pochodzili stojący na czele wojewódzkich organizacji ZSL w Wałbrzychu – Edward Dereń i Stanisław Suchodolski w Opolu (SD).

Niewielki był udział urodzonych na Kresach Wschodnich II RP wśród osób pełniących kierownicze funkcje w aparacie bezpieczeństwa na Śląsku. W latach 1948-1951 szefem WUBP w Wrocławiu był wywodzący się z rodziny polsko-białoruskiej Jan Zabawski, a w 1956 r. , a szefem WUBP w Opolu w 1956 r. Witold Kaszkur urodzony w 1920 r. w Miłoszowie pow. brasławski. Komendantem Wojewódzkim MO we Wrocławiu był w latach 1948-1952 komunista żydowskiego pochodzenia Roman Orłowski (urodzony na Wołyniu w Bodiaczowie w 1915 r. jako Roman Grosser Hojzer) walczący m.in. w Brygadach Międzynarodowych w Hiszpanii.

Szefem pionu bezpieczeństwa w KW MO we Wrocławiu w latach 1970-1975 był Mikołaj Maszara (urodzony w 1919 r. w Tabołach w rejonie Wilna), a w opolskiej Komendzie Wojewódzkiej MO (od 1983 r. Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych) w latach 1978-1987 - Tadeusz Nowosielski (urodzony w 1931 r. w Równem), którego następcą został (w latach 1987-1990) Kazimierz Dunaj (urodzony w 1934 r. w Kolonii Zielona pow. kowelski).

Znacznie poważniejszy był udział osób wywodzących się z Kresów, nierzadko mających za sobą tragiczny epizod zesłania, w elitach wojskowych służących na obszarze Dolnego i Górnego Śląska. W przypadku Śląskiego Okręgu Wojskowego – od połowy lat sześćdziesiątych do połowy lat osiemdziesiątych - dowództwo pełnili generałowie pochodzący z Kresów, którzy swoją karierę w dużej mierze rozpoczynali w szeregach tzw. odrodzonego Wojska Polskiego (ludowego Wojska Polskiego). Dowódcami mającymi kresowy rodowód byli: w latach 1964-1968 Eugeniusz Molczyk (urodzony w Gostyniu, jako syn podoficera zawodowego służącego na Kresach zesłany w 1940 r. w głąb ZSRR), w latach 1968-1971 Florian Siwicki (urodzony w Łucku, zesłany w 1940 r. w głąb ZSRR z Wołynia), w latach 1971-1975 Józef Kamiński (urodzony w 1919 r. Brzeżanach), w okresie 1975-1984 Henryk Rapacewicz (urodzony w 1926 r. w Mołodecznie), czasowo w 1977-1978 Czesław Ohanowicz (pochodzący z rodziny polskich Ormian z Debesławicy pod Kołomyją) i w latach 1984-1987 Jan Kuriata (pochodzący z Woronówki na Wołyniu). Szefami Sztabu ŚOW byli m.in. w latach 1956-1959 Włodzimierz Kopijkowski (urodzony w 1919 r. w Żytyniu na Wołyniu), w latach 1964-1968 Florian Siwicki, w latach 1968-1972 Tadeusz Hupałowski (pochodzący ze Złoczowa) i od 1974 do 1975 r. Antoni Jasiński (urodzony w 1927 r. w Wilnie). Wśród dowódców 3 Korpusu Obrony Powietrznej Kraju (dowództwo we Wrocławiu) byli m.in.: w latach 1967-1972 - Henryk Michałowski (urodzony w 1927 r. w Baranowiczach), od 1972 do 1975 r. - Longin Łozowicki (urodzony w 1926 r. na Wołyniu, do 1944 r. żołnierz samoobrony w Przebrażu), a w latach 1977-1985 Apoloniusz Czernów (urodzony w 1929 r. w Dawiedzinach pow. brasławski, zesłany w 1940 r. wraz z rodziną do Kazachstanu).

Szefami Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego we Wrocławiu byli wywodzący się z Kresów: gen. Leon Łapiński (urodzony w Koziatynie, Polak pełniący służbę w Armii Czerwonej), gen. Kazimierz Stec (urodzony w Tarnopolu) i gen. Leonard Boguszewski (urodzony w Brodach). Szefem WSzW w Opolu był gen. Andrzej Dreń (pochodzący ze Św. Stanisława koło Kołomyi) i Franciszek Kamiński (z Kołomyji). W Legnicy przez dłuższy czas funkcję tę pełnił płk Maksymilian Korzeniowski (urodzony na Wileńszczyźnie w 1926 r., zesłany w 1940, żołnierz 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki od 1943 r.).

== Bibliografia przedmiotowa ==
A. Kochański, ''Polska 1944-1991. Informator historyczny. Struktury i ludzie, Część I'', Warszawa 2022.

''Twarze opolskiej Bezpieki'': <nowiki>https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/aparat-bezpieczenstwa/35731,Twarze-opolskiej-bezpieki.html</nowiki>

M. Sroka, ''Komitet Wojewódzki PZPR w Opolu w latach 1950-1990. Struktury, ludzie, mechanizmy władzy'', Warszawa 2019.

J. Królikowski, ''Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943-1990'', t.1-4, Toruń 2010.

<nowiki>https://katalog.bip.ipn.gov.pl/kierownicze-stanowiska/?catalog=4</nowiki>

<nowiki>https://katalog.bip.ipn.gov.pl/funkcjonariusze/?catalog=5</nowiki>

<nowiki>https://katalog.bip.ipn.gov.pl/osoby-publiczne/?catalog=3</nowiki>

== Autor hasła ==
Grzegorz Hryciuk
[[Kategoria:Lista haseł]]