Kolekcja kresowa Jana Smetańskiego

Zbiór rękopisów, starych druków i książek XIX i XX w. przechowywany w Bibliotece Śląskiej w Katowicach.

Do zbiorów Biblioteki Śląskiej w okresie powojennym trafiło wiele książek o proweniencji kresowej. Jedną z większych i ciekawszych kolekcji jest zbiór Jana Smetańskiego. Właściciel tego cennego zbioru urodził się 6 lipca 1881 r. w Hołyniu w powiecie Kałusz, woj. stanisławowskie. Pochodził z rodziny rusińsko-polskiej, wyznania grecko-katolickiego. Był synem nauczyciela szkół ludowych Andrzeja Smetańskiego i Marii z Kilarskich. Uczęszczał do szkoły w Hołyniu, następnie do gimnazjum w Stanisławowie, a potem we Lwowie. Po maturze w 1901 r. podjął studia przyrodnicze na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Pradze (1901–1902), a po pierwszym semestrze przeniósł się na Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (1902–1906). 25 listopada 1905 r. J. Smetański ożenił się z Józefą Zacharyasiewicz (1881–1946), z lwowskiego rodu ormiańskiego. Ślub odbył się w greckokatolickiej cerkwi korniaktowskiej we Lwowie. Miał córkę Irenę (1906–1999) i syna Romana (1909–1992).

Smetański pracował jako nauczyciel historii naturalnej, matematyki i fizyki w gimnazjach w Kołomyi (1906–1907), we Lwowie (1907–1935), w Przemyślu (1912–1913). W czasie I wojny światowej pracował jako nauczyciel w Brnie (1914–1916). Z dniem 31 lipca 1934 r. przeniesiony został w stan spoczynku. W maju 1937 r. objął stanowisko kustosza Muzeum Instytutu Stauropigialnego we Lwowie. Był aktywnym działaczem tej instytucji, należał też do Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika, oddziału lwowskiego Ligi Ochrony Przyrody, Małopolskiego Towarzystwa Ogrodniczego. Publikował artykuły i książki poświęcone problematyce przyrodniczej. W czasie wojny prawdopodobnie utrzymywał się z doradztwa ogrodniczego i zielarskiego, wymieniany jest też jako komisaryczny zarządca Biblioteki Gubernialnej (mianowany w lipcu 1941 r. przez Gustawa Abba, dyrektora Głównego Zarządu Bibliotek w Generalnym Gubernatorstwie). Smetański był zapalonym bibliofilem i właścicielem bogatego księgozbioru. Od 1925 r. należał do Towarzystwa Miłośników Książki we Lwowie. Tak wspomina go w swojej książce Mieczysław Opałek:

W antykwariacie Marka Hölzla myszkował cierpliwie nauczyciel gimnazjalny Jan Smetański, nie zaspokojony nigdy chciwiec na wydawnictwa z zakresu przyrodoznawstwa” [M. Opałek, Ze wspomnień lwowskiego bibliofila, Rzeszów 2001, s. 148].

Główną część kolekcji Smetańskiego stanowiły książki związane z problematyką przyrodniczą. Edward Chwalewik w 1927 r. pisał:

Biblioteka przyrodniczo-myśliwska, gromadzona z pietyzmem od lat 25-ciu, ponoć największa w danym zakresie w Małopolsce Wschodniej. Liczy około 5000 dzieł, zarówno dawnych, jak i nowszych, głównie w języku polskim z zakresu zoologii ogólnej, botaniki, geologii, entomologii, paleontologii, myślistwa, pszczelnictwa, ornitologii, mykologii itd. Posiada własny exlibris” [E. Chwalewik, Zbiory polskie…, t. 2, s. 553].

W późniejszych źródłach wielkość zbioru oceniana była na 30 000 do nawet 40 000 woluminów. Książki zgromadzone były we Lwowie w mieszkaniu przy ul. Głowińskiego 14, umieszczone w przeszklonych szafach. Ekslibris, wykonany był przez J. Ignatowskiego, z rzadka był wklejany do książek, przeważnie jego tomy nie miały żadnych znaków własnościowych ani pieczątek. Ten bogaty księgozbiór, różnorodny pod względem tematycznym, wielojęzyczny, obejmujący rękopisy, stare druki, grafikę, kartografię, czasopisma, a także druki ulotne, narastał do września 1939 r., a także później, jak wskazują zachowane na tomach znaki proweniencyjne i spisy książek.

Jesienią 1945 r., w ramach przesiedleń, dzieci Smetańskiego wraz z rodzinami opuściły Lwów. Jan Smetański z żoną również mieli wyjechać, ale Józefa Smetańska chorowała na astmę i nie mogła podróżować. Zmarła w maju 1946 r. Po jej śmierci Smetański opuścił Lwów z trzecim, ostatnim transportem profesorów Politechniki Lwowskiej. Wywoził 20 przedmiotów użytku domowego i bibliotekę. Osiadł w Przemyślu, w mieście, w którym „czuć lwowskie powietrze”. Ponownie podjął pracę jako nauczyciel przedmiotów matematyczno-przyrodniczych w Liceum Ogólnokształcącym im. Juliusza Słowackiego oraz w Liceum Pedagogicznym. W wolnych chwilach usiłował skatalogować swój księgozbiór. Działał też w Towarzystwie Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Pracował zawodowo do końca życia – zmarł 16 czerwca 1959 r., w szkole, po konferencji pedagogicznej. Pochowany został na cmentarzu głównym w Przemyślu.

Po śmierci Smetańskiego jego kolekcja uległa podzieleniu i rozproszeniu. Niektóre książki wziął syn do Wrocławia, potem do Szczecina, część postanowiono sprzedać do bibliotek. Książki przyrodnicze zakupiła Biblioteka Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk. Pozostałe książki zostały przewiezione do córki Ireny Guziakiewicz, do jej nowo wybudowanego domu w Katowicach Brynowie. Biblioteka Śląska nabyła od córki fragmenty księgozbioru w kilku partiach w latach 1959–1975. Ogółem zakupiono około 2500 dzieł – 18 rękopisów, 84 stare druki, książki XIX i XX w., czasopisma, mapy, grafiki, ulotki, druki muzyczne. Są to dzieła głównie w języku polskim, ale również niemieckie, rosyjskie, włoskie, łacińskie. Do najcenniejszych nabytych przez Bibliotekę Śląską zbiorów należą rękopisy. Najważniejszym z nich jest szesnastowieczny Oktoich. Wśród pozostałych są opracowania prawnicze, a także teksty literackie, odpisy utworów i notatki z lektur. Najstarszym spośród 84 zakupionych z kolekcji Smetańskiego starych druków jest Mariale Bernarda de Bustis, wydane w Strasburgu w 1498 r. Wśród poloników XVI w. wyróżnia się lwowski Apostoł, drukowany przez I. Fedorova we Lwowie w 1574 r., oraz Biblia tzw. Brzeska (Brześć Litewski 1563). Nabyto nadto dzieła pisarzy klasycznych (Horacego, Owidiusza), religijne, historyczne, literackie, medyczne, przyrodnicze. Na wymienienie zasługuje nieznany bibliografii Estreichera wariant Myślistwa z ogary (Łowicz 1797, war. B). Z jego zbioru pochodzą nieliczne grafiki (portrety i widoki, między innymi Lwowa), fotografie, mapy oraz druki ulotne z połowy XIX w. i interesujące lwowskie afisze z okresu II wojny światowej.

Większość nabytych przez Bibliotekę Śląską książek to druki dziewiętnastowieczne, mniej pochodzi z początków XX w. Tematyka ich jest różnorodna. Katowicka książnica gromadzi przede wszystkim dzieła dotyczące Śląska i księgozbiór humanistyczny, toteż z oferty przedstawianej przez I. Guziakiewicz wybierano dzieła głównie z tego zakresu. Zakupiono więc liczne edycje śląskie – publikacje wydane w Cieszynie, Wrocławiu, Mikołowie, Katowicach, a także prace autorów śląskich. Do Biblioteki trafiły liczne cenne i ciekawe edycje dzieł pisarzy polskich, m.in. egzemplarz Marii Antoniego Malczewskiego, wydany w Londynie w 1836 r., edycje dzieł Adama Mickiewicza, zwłaszcza wydania Pana Tadeusza, w tym również przekład na język białoruski. Zakupiono dzieła Józefa Ignacego Kraszewskiego, Seweryna Goszczyńskiego, Leopolda Staffa, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i wielu innych. Liczne są również lwowiana – druki dotyczące Lwowa i tam wydane. Ponadto opisy geograficzne i historyczne Ukrainy, Litwy, Polesia, Pokucia. Do zbiorów Biblioteki Śląskiej trafiło natomiast niewiele książek przyrodniczych: kilka opracowań autorstwa Smetańskiego, ogólne prace przyrodnicze, nieliczne związane z rybołówstwem i akwarystyką, ogrodnictwem i pszczelarstwem (np. dzieła ks. Jana Dzierżona). Wśród nabytych druków z kolekcji Smetańskiego wiele jest pięknie wydanych, ilustrowanych egzemplarzy, zaliczonych przez bibliotekarzy do cimeliów. Liczne dzieła, zwłaszcza poświęcone Kresom Wschodnim, zostały udostępnione w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej. Na wielu tomach można odnaleźć znaki własnościowe osób i instytucji związanych ze Lwowem, m.in. nota Zofii Strzałkowskiej, właścicielki szkoły prywatnej we Lwowie, po której dodano pieczątki późniejsze – Szkoły im. Zofii Strzałkowskiej. Na egzemplarzu osiemnastowiecznego indeksu ksiąg zakazanych zauważyć można pieczątkę Heleny Dąbczańskiej. Na wielu woluminach odnajdujemy znaki funkcjonujących we Lwowie księgarń (m.in. Księgarni Polskiej, Księgarni Literackiej, Księgarni Miłkowskiego działającej we Lwowie, Stanisławowie i Tarnowie), a także wypożyczalni i czytelń (Wypożyczalni książek Vita, Książnicy Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego, Czytelni Koła Towarzyskiego Młodzieży Handlowej, ukraińskiej biblioteki dla dzieci). Zachowały się też egzemplarze z bibliotek szkolnych. Karty tytułowe niektórych książek są pokryte licznymi pieczątkami wskazującymi na zmiany historyczne – od znaków gimnazjum cesarsko-królewskiego, potem gimnazjum polskiego i wreszcie zakładu ukraińskiego. Są też książki z Biblioteki Publicznej Miasta Lwowa, pochodzące ze zbioru Mariana Gawalewicza i Zygmunta Drągowskiego, z pieczątkami ukraińskiej biblioteki. W zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki przechowywane są również dwa zeszyty zawierające spisy książek znajdujących się u córki J. Smetańskiego, które stanowiły podstawę wyboru dzieł zakupywanych przez Bibliotekę Śląską. Zachowana w Bibliotece Śląskiej kolekcja to tylko część większego zbioru, który znajduje się jeszcze w posiadaniu rodziny.

Bibliografia przedmiotowa

Spisy lwowskiej kolekcji książek Jana Smetańskiego [dwa bruliony] oraz list jego córki Ireny Guziakiewicz do Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Biblioteka Śląska, sygnatura R 2991 III.

Biblioteki na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej. Informator, red. nauk. B. Bieńkowska, oprac. U. Paszkiewicz, H. Łaskarzewska, J. Szymański, S. Waligórski, Poznań 1998.

Chwalewik E., Zbiory polskie. Archiwa bibljoteki gabinety galerje muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie, t. 2, Warszawa Kraków 1927.

Felisiakówna J., Smetański Jan, [w:] Słownik biologów polskich, red. S. Felisiak, Warszawa 1987, s. 494.

Jastrząb Ł., Inwentarz ekslibrisów Biblioteki Kórnickiej, z. 1, Sygnatury 1-2310, Kórnik 2014.

Kołek E., Liceum Pedagogiczne w Przemyślu 1944-1962, „Rocznik Przemyski” 1975.

Majorek C., Smetański Jan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 39 z. 2, Warszawa 1999, s. 203.

Maleczyńska K., Książki i biblioteki w Polsce okresu zaborów, Wrocław 1987.

Mayer J., Smetański Jan, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Łódź 1972, s. 832-833.

Mitric O., Rękopis z okresu panowania Eliasza II z Biblioteki Śląskiej w Katowicach, „Książnica Śląska” t. 29, s. 85-95.

Opałek M., Ze wspomnień lwowskiego bibliofila, Rzeszów 2001.

Pawłowicz W., „Chciwiec na wydawnictwa z zakresu przyrodoznawstwa”. Lwowski nauczyciel Jan Smetański i fragment jego kolekcji w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2019, nr 13, s. 235-250.

Politechnika Lwowska 1844–1945, Wrocław 1993.

Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych, red. Z. Zagórowski, Lwów, Warszawa 1924.

Szocki J., Księgozbiory domowe inteligencji i ziemian w Galicji (1795–1914), [w:] Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 17, Warszawa 1996, s. 51-123.

Autor hasła

Weronika Pawłowicz [grudzień 2022 r.]