Jerzy Moskal

ur. 8.06.1930 r. w Drohobyczu, woj. lwowskie (obecnie Ukraina), zm. 19.05.2016 r. w Katowicach – artysta plastyk, grafik, scenograf, twórca Centrum Scenografii Polskiej w Katowicach.

Imię i nazwisko	Jerzy Moskal
Data i miejsce urodzenia	8.06.1930, Drohobycz
Data i miejsce śmierci	19.05.2016, Katowice
Zawód	artysta plastyk, grafik, scenograf

Jerzy Moskal urodził się w zamożnej rodzinie specjalisty od dystrybucji gazu ziemnego Franciszka Moskala i Franciszki z d. Jędrzejczak. Ojciec, uzdolniony plastycznie i muzycznie, był pracownikiem jednej z największych i najnowocześniejszych wówczas rafinerii Polskie Oleje Mineralne „Polmin”. Rodzina mieszkała naprzeciwko tego zakładu w pobliżu głównego dworca kolejowego w Drohobyczu. W autobiograficznej książce J.M. tak wspomina Drohobycz:

Moje miasto rodzinne leżało na wysokości ponad 300 m ponad poziomem morza; odległy zaledwie o 12 km Ciuchowy Dział mierzył już 942 m. Słońce, wschodząc, zaglądało w okna sypialni spoza wzniesienia Wygody, a nikło po drugiej stronie domu, w masywie Gorganów, za liczącą 1268 m Paraszką. Ponad moim miastem tarasowato, z widocznymi szybami wiertniczymi, wznosiły się tereny Borysławia, z których rurociągami spływało największe bogactwo przedwojennej Polski – ropa, przetwarzana w wielu drohobyckich rafineriach. [J. Moskal, Gdzie jest mój teatr, Katowice 2002, s. 8-9].

J.M. miał bliźniacze rodzeństwo siostrę Ligię i brata Zygmunta. Brat był utalentowany plastycznie, jego nauczycielem w drohobyckim gimnazjum im. Władysława Jagiełły był Bruno Schulz i jak wspominał jeden z uczniów Tadeusz Linder:

Zygmunt Moskal z mojej klasy miał same piątki u Schulza. Rysował równocześnie dwoma rękoma. I Schulz wysoko go cenił. Faworyzował… [W. Budzyński, Schulz pod kluczem, Warszawa 2001, s. 70].

J.M. rozpoczął naukę w szkole powszechnej w Drohobyczu w 1936 r. Po ojcu odziedziczył zdolności plastyczne i muzyczne. Edukację przerwał wybuch II wojny światowej. Po pierwszych bombardowaniach, wskutek zagrożenia ciągłymi eksplozjami zbiorników z benzyną w rafinerii Polmin (zbombardowanej przez Niemców 10 września 1939 r.), matka wywiozła dzieci na wieś i tam spędzili lata wojenne. Przez pewien czas J.M. ukrywał się przed wywózką do Niemiec u krewnych w Bochni. 21 kwietnia 1945 r. (data z karty ewakuacyjnej) rodzina Moskalów wyjechała z Drohobycza, a J.M. tak wspominał swoich rodziców i konieczność opuszczenia rodzinnych stron:

Nigdy na nowej ziemi, od samego przyjazdu w 1945 roku po wysiedleniu, nie mogli pozbyć się uczucia tymczasowości. To, co przywieźli ze sobą, nie sprawia wrażenia wyjazdu na zawsze. Dokument karty ewakuacyjnej, w absurdalnym różowym kolorze, formacie i treści – to potwierdza. Jakże tragicznie kontrastują w nim pytania o ilość przywożonych koni, rogacizny, świń, owiec, kóz, pługów, siewników – z tym, co faktycznie zabrali ze sobą! Pięć produktów żywnościowych, piętnaście przedmiotów użytku domowego, w pośpiechu zabrana walizkowa elektryczna maszyna do szycia i … ukochana kotka Kiziula. Przyjechali tu nieomal „jak stali”, jak na krótki pobyt – czasowe zatrzymanie się. Absurdalnie żyli nadzieją na odmianę sytuacji, mając – tak jak i ja do dzisiaj –wpis w dowodzie osobistym: urodzony w ZSRR! Jak mogę nie pamiętać, że Matka w ciężkich chwilach „repatriacji”, pozbawiona domu, całego dorobku, zabiera też parę rekwizytów mojego dziecięcego świata. Już sam ich dotyk dawał poczucie z nim łączności. A była to garstka zdjęć, świadectwo pierwszoklasisty, pierwszy szkolny zeszyt sześciolatka z rysunkiem „dziadka” Piłsudskiego, wykonanym w 16 rocznicę wygranej wojny z bolszewikami i mała czarna książeczka z tłoczonym srebrnym herbem rodzinnego Drohobycza z dziewięcioma topkami soli. Te dziecięce pamiątki spinają, jak klamrą, krąg mojej życiowej wędrówki. Owe parę drobiazgów to jak zwyczajowa garść rodzinnej ziemi... [J. Moskal, Gdzie jest mój teatr…, s. 3].

Rodzina zamieszkała w Gliwicach, gdzie J.M. ukończył gimnazjum, a potem przeniósł się do Katowic na studia. W latach 1948–1954 studiował plakat na Wydziale Grafiki katowickiej filii Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. 15 czerwca 1954 r. uzyskał dyplom i zaprezentował swoje prace na podyplomowej wystawie. Na studiach poznał swoją przyszłą żonę Danutę Knosałównę, córkę lekarza i powstańca śląskiego Jana Knosały. Razem rozpoczęli etatową pracę w katowickim Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki (KMPiK), gdzie wykonywali dekoracje i aranżacje wystaw plastycznych i fotograficznych. J.M. projektował także plakaty zapowiadające organizowane tam  imprezy. Współpracował ze śląska prasą, zamieszczał rysunki w „Dzienniku Zachodnim” i „Trybunie Robotniczej”. W latach 1956–1957 J.M. pełnił funkcję redaktora graficznego katowickiego tygodnika „Przemiany”. Stworzył nowatorską szatę graficzną pisma, zauważoną i docenioną przez krytyków i czytelników. Po zlikwidowaniu „Przemian” związał się na wiele lat z kolejnym katowickim pismem społeczno-kulturalnym „Poglądy”. Przez cały okres wydawania „Poglądów” (1962–1983) był redaktorem graficznym pisma, opublikował tam ponad 200 portretów oraz około 400 ilustracji i kolaży. W 1973 r. tak pisano o jego wszechstronnej działalności artystycznej:

Jako redaktor szaty graficznej „Poglądów” uprawia w swoim piśmie także kilka „poletek”, które ujawniają wielostronność jego zainteresowań. Czytelnicy „P” zwrócili zapewne uwagę na portrety różnych sławnych osobistości, głównie twórców i działaczy kulturalnych, rysowane lekką kreską, omijające detale, ale notujące pilnie psychologiczne rysy modela. Ponadto na łamach „P” ukazują się stale ilustracje Moskala do tekstów a także, dowcipne, surrealistyczne, a często bardzo frywolne collages do felietonów Kory [Wilhelma Szewczyka] na ostatniej stronie. Mozaiki i płaskorzeźby Moskala można oglądać w katowickim Pałacu Ślubów, w salach Uniwersytetu Śląskiego i w różnych obiektach nowoczesnego ośrodka wczasowego w Jaszowcu. [M. Podolska, Jerzy Moskal, „Poglądy” 1973, nr 10, s. 22].

Jako scenograf i inscenizator J.M. zadebiutował w 1956 r. programem „Wesołe bębny” w kabarecie absolwentów Studia Dramatycznego przy Teatrze Śląskim, działającym w KMPiK. Potem współpracował z katowickim Teatrem Satyry, gdzie nie tylko inscenizował i reżyserował, ale też pisał scenariusze. W 1957 r. został naczelnym scenografem nowo powstałego Ośrodka Telewizji Polskiej w Katowicach i pełnił tę funkcję do 1960 r. Wykonał ponad 60 projektów scenograficznych na potrzeby TVP. Stale uczestniczył w wystawach grafiki i plakatu. W 1965 zainicjował w Katowicach Ogólnopolskie Biennale Plakatu Polskiego.

Od 1969 r. zajmował się przede wszystkim scenografią. Był autorem ponad 130 scenografii teatralnych, telewizyjnych, operowych i filmowych. Współpracował ze znanymi reżyserami teatralnymi, m.in.: Lidią Zamkow, Józefem Wyszomirskim, Jerzym Jarockim, Kazimierzem Kutzem, Bohdanem Hussakowskim, Józefem Parą, Jerzym Zegalskim, głównie w teatrach Górnego Śląska (przede wszystkim w Teatrze Śląskim w Katowicach) oraz teatrach Łodzi i Zielonej Góry. Szczególnie współpraca z Lidią Zamkow zaowocowała ważnymi widowiskami zrealizowanymi w katowickim ośrodku telewizyjnym, m.in.: Sonata Kreutzerowska (1959 r.), Ludzie bezdomni (1971 r.) czy Pamiętnik z Powstania Warszawskiego (1972 r.) i kontynuowana była w teatrze, zwłaszcza w takich realizacjach, jak: Zmartwychwstanie (1969 r.), Sławna historia o Troilusie i Kresydzie (1970 r.) i Anna Karenina (1976 r.) w Teatrze Śląskim, a także Zmartwychwstanie (1977 r.) i Lot nad kukułczym gniazdem (1978 r.) w Teatrze Powszechnym w Łodzi. W 1976 r. otrzymał nagrodę Ogólnopolskich Konfrontacji Teatralnych w Opolu za scenografię do Wyzwolenia  S. Wyspiańskiego (Teatr Śląski w Katowicach). Plakat, który J.M. zaprojektował do tego przedstawienia został wstrzymany przez cenzurę i zezwolono na druk tylko 60 egzemplarzy.

W 1985 r. J.M. wraz z Ewą Moroń stworzyli Dział Plastyki Teatralnej w Muzeum Śląskim w Katowicach, który w 1991 r. oficjalnie stał się Centrum Scenografii Polskiej (CSP), samodzielnym Oddziałem Muzeum Śląskiego. Centrum otrzymało pomieszczenia w gmachu przy pl. Sejmu Śląskiego, a J.M. zaprojektował specjalną przestrzeń ekspozycyjną. Instytucja zajęła się ochroną, eksponowaniem oraz naukowym opracowaniem dzieł scenograficznych. Współorganizowała trzy edycje Spotkań Teatru Wizji i Plastyki (1986, 1988 i 1990), które rozpropagowały ideę CSP i do Katowic trafił dorobek wielu wybitnych artystów plastyków. J.M. był autorem przestrzeni ekspozycyjnych wystaw znakomitych scenografów polskich, m.in.: Lidii i Jerzego Skarżyńskich, Franciszka Starowieyskiego, Jerzego Zitzmana, Tadeusza Kantora czy Józefa Szajny. W CSP realizował autorską koncepcję spektaklu-wystawy w cyklu „…a to teatr właśnie…”. W ramach tego cyklu zaprezentowano dwa przedstawienia: Postać (premiera w 1993 r., wznowienia w 1996 i 2000 r.) oraz Przestrzeń (premiera w 1995 r., wznowienia w 1996 i 2000 r.). W 1999 r. J.M. pełnił funkcję generalnego komisarza i projektanta wystaw reprezentacji polskiej na IX Międzynarodowym Quadriennale w Pradze, gdzie polska ekspozycja uzyskała srebrny medal za wystawę architektury teatralnej. W 2000 r. przed Teatrem Śląskim w Katowicach zrealizował plenerowe widowisko poświęcone historii Katowic pt. Na początku była kuźnia. W 2002 r. obchodził jubileusz 45-lecia pracy twórczej i w sali ekspozycyjnej CSP zaprezentował książkę-album Gdzie jest mój teatr. J.M. kierował CSP do 2006 r., do momentu przejścia na emeryturę.

Pochodzący z wielokulturowych Kresów Wschodnich J.M. zafascynowany był także wielokulturowością Śląska. W latach 1984–1989 był naczelnym grafikiem Wydawnictwa „Śląsk”. Szczególne miejsce w jego dorobku zajmują: Album pisarzy śląskich z portretami wykonanymi piórkiem do biogramów Stanisława Wilczka, Ilustrowany słownik dziejów Śląska  z ponad 400 autorskimi przerysami i rekonstrukcjami ikonografii do tekstów Bogdana Snocha oraz album wg własnego scenariusza i koncepcji edytorskiej Bogucice, Załęże et Nova Villa Katowice. Opracował także graficznie książkę Jerzego Janickiego Ni ma jak Lwów… oraz wiele innych wydawnictw, w tym programy teatralne i katalogi wystaw. W 2009 r. w Teatrze Śląskim zorganizowano wystawę monograficzną J.M z okazji 40. rocznicy współpracy z katowicką sceną. Ekspozycja zatytułowana Myśleć oczami prezentowała kostiumy Danuty Knosały i projekty scenograficzne jej męża.

J.M. był artystą wszechstronnym, przede wszystkim scenografem, ale zajmował się także grafiką ilustracyjną i edytorską (prasową i książkową), malarstwem, rzeźbą, plakatem teatralnym, projektował także mozaiki. Od 1954 r. był członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), należał również do Związku Artystów Scen Polskich (ZASP), gdzie w latach 1996–1999 pełnił funkcję prezesa sekcji scenografii i członka Zarządu Głównego ZASP. Wielokrotnie był nagradzany za projekty scenograficzne, wystawy i spektakle autorskie.  Był laureatem Złotych Masek (m.in. w 1980 r. za scenografię do Ryszarda III ), Grand Prix na festiwalu filmów Interwizji w Pradze, Nagrody Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Nagrody im. Karola Miarki (2006 r.) oraz Nagrody ZASP za zorganizowanie i prowadzenie Centrum Scenografii Polskiej (2004 r.).

Odznaczony: Srebrnym Krzyżem Zasługi (1977 r.), Złotą Odznaką ZPAP (1993 r.), odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” (1996 r.), Honorową Odznaką Miasta Katowice (2000 r.), Odznaką Honorową za Zasługi dla Województwa Śląskiego (2004 r.), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2004 r.), Srebrnym Medalem „Gloria Artis” (2008 r.).

Od 2012 r. Centrum Scenografii Polskiej organizuje konkurs o Nagrodę Scenograficzną im. Jerzego Moskala, który promuje młodych scenografów.

Pochowany na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach.

Bibliografia podmiotowa

Moskal J., Wilczek S., Album pisarzy śląskich, Opole 1972.

Janicki J., Ni ma jak Lwów… Krótki przewodnik po Lwowie, oprac. graficzne J. Moskal, Warszawa 1990.

Ilustrowany słownik dziejów Śląska, hasła i oprac. B. Snoch, ilustracje i oprac. graficzne J. Moskal, Katowice 1991.

Katowice - rozwój w czasie i przestrzeni. [Bogucice, Załęże et Nova Villa Katowice], scenariusz i koncepcja J. Moskal, współpr. W. Janota, Katowice 1993.

Pejzaże polskiej sceny XX wieku, red. J. Moskal, Katowice 1999.

Moskal J., „Postać”. Scenariusz animacji przestrzennej i tekstu prowadzącego komentarza wystaw-spektaklu z cyklu … a to teatr właśnie…, [w:] Ziemia Śląska, t. 5, red. L. Szaraniec, Katowice 2001, s. 435-464.

Moskal J., Gdzie jest mój teatr, Katowice 2002 [tu wykaz prac artystycznych oraz wystaw].

Myśleć oczami: Danuta Knosała, kostiumy, Jerzy Moskal, scenografia 1969-2009, Wystawa monograficzna Jerzego Moskala w 40. rocznicę współpracy z Teatrem Śląskim, red. J. Moskal, współpr. A. Podsiadło i G. Niewiadomska, Katowice 2009.

Bibliografia przedmiotowa

Jerzy Moskal, [w:] Szaraniec L., Moje Katowice V, Katowice 2022, s. 131-134.

Lubina-Cipińska D., Jerzy i Danuta, „Śląsk” 2010, nr 3, s. 56-58.

Moroń E., Wystawy Centrum Scenografii Polskiej – Oddziału Muzeum Śląskiego w latach 1997–1999, [w:] Ziemia Śląska, t. 5, red. L. Szaraniec, Katowice 2001, s. 418-428.

Moroń E., Jerzy Moskal, [w:] http://www.dziennikteatralny.pl/artykuly/jerzy-moskal-1930-2016.html [dostęp: 30.12.2022].

Niewiadomska G., Centrum Scenografii Polskiej, [w:] Ziemia Śląska, t. 3, red. L. Szaraniec, Katowice 1993, s. 328-335.

Niewiadomska G., Teatr w Muzeum, [w:] Ziemia Śląska, t. 5, red. L. Szaraniec, Katowice 2001.

Olszewski W., Jerzy Moskal (1930–2016), „Biuletyn Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej” 2017, nr 20, s. 128.

Podolska M., Jerzy Moskal, „Poglądy” 1973, nr 10, s. 22.

Szczawiński M. M., Między Drohobyczem a Katowicami. Życiowy collage Jerzego Moskala, „Śląsk” 2006, nr 3, s. 46-51.

Śląska szkoła plakatu, oprac. T. Grabowski, Katowice 1998, s. 63-65.

Widera B., Urodzony w ZSRR, „Śląsk” 2016, nr 12, s. 54-55.

Autor hasła

Barbara Maresz