Jerzy Gottfried

Imię i nazwisko	Jerzy Gottfried
Data i miejsce urodzenia	29.12.1922, Lwów
Data i miejsce śmierci	24.10.2017, Katowice
Zawód	architekt, urbanista, wojskowy

Jerzy Gottfried przy pracy

ur. 29.12.1922 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 24.10.2017 r. w Katowicach – architekt, urbanista, żołnierz Armii Krajowej.

Jerzy Gottfried był synem nauczycielki Bronisławy z d. Krassowskiej (1894–1967) i inżyniera elektryka, absolwenta Politechniki Lwowskiej Romana Ludwika (1894–1946), wnukiem Jana (1865–1941), prawnika, absolwenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, radcy Krajowej Dyrekcji Skarbu, ofiary wywózki na Syberię. Miał brata Jana (1924–2016) i starszą o rok siostrę Marię. W 1924 r. w związku z objęciem przez ojca stanowiska kierownika elektrowni w Jaworznie rodzina zmieniła miejsce zamieszkania. Cztery lata później znalazła się na Śląsku, co związane było z pracą ojca w przykopalnianej elektrowni w Chwałowicach (obecnie dzielnica Rybnika). Naukę elementarną J.G. kontynuował w Rybniku (1932–1934), następnie w męskim gimnazjum nr 874. Działał w szkolnej spółdzielczości, brał udział w akcjach charytatywnych, zdobył mistrzostwo Śląska juniorów w szabli. Lata młodzieńcze od 1934 do 1939 r. spędził w Świętochłowicach, Mikołowie (tam dokończył naukę gimnazjalną i zdał małą maturę), w Chorzowie, w którym ukończył pierwszą klasę Liceum im. Odrowążów.

Wakacje spędzał we Lwowie i tam zastał go wybuch II wojny światowej oraz zajęcie miasta przez armię sowiecką. Mimo to kontynuował naukę licealną. W lutym 1940 r. przez „zieloną granicę” dotarł do Warszawy, gdzie przebywali wysiedleni ze Śląska rodzice. Uzyskał tytuł technika budowlanego w tamtejszej Szkole Budowlanej (1940–1943). Brał udział w „tajnych kompletach”, gdzie zetknął się z Wł. Gruszczyńskim, A. Mściwujewskim, L. Ślendzińskim, A. Szyszko-Bohuszem, Wł. Tatarkiewiczem, T. Tołwińskim, J. Żórawskim. Ukończył pierwszy rok studiów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz medycyny na działającym w Warszawie Uniwersytecie Ziem Zachodnich, stworzonym na bazie kadrowej zlikwidowanego Uniwersytetu Poznańskiego. Zaangażował się w nielegalne działania Polski Podziemnej, elitarnej Sodalicji Mariańskiej Akademików, samokształcących „Grup Katolickich”, a w 1943 r. w działalność wojskową Armii Krajowej w ramach pułku „Baszta”. Podczas powstania warszawskiego, pod pseudonimem „Strata” dowodził drużyną na Mokotowie. Ranny przebywał w szpitalach powstańczych, potem został internowany w obozie pruszkowskim. Po wyzwoleniu Warszawy odnalazł rodziców i powrócił z nimi na Śląsk. Stamtąd przeniósł się do Krakowa, kontynuował studia na Wydziale Architektury przy Akademii Górniczo-Hutniczej (1945–1949) uzyskując 15 marca 1949 r. dyplom nr 38 magistra inżyniera architekta. Aktywnie działał w Związku Studentów Architektury (wiceprezes), w Stowarzyszeniu Bratniej Pomocy Studentów (kierownik d.s. mieszkaniowych). Pracował w Zjednoczonych Pracowniach Architektonicznych w Warszawie, filia w Krakowie (1948–1949), był głównym projektantem i kierownikiem pracowni w Biurze Projektów Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt” w Katowicach (1949–1990) oraz głównym projektantem w Pracowni Sztuk Plastycznych i Pracowni Usług Architektonicznych w Katowicach (1982–1989). Do 1958 r. ściśle współpracował ze znakomitymi architektami Aleksandrem Frantą i Henrykiem Buszką (zob. osobne hasło), z którymi przyjaźnił się od czasu studiów. Wspólnie stworzyli zespół projektowy znany jako „Zielone Konie”. Zrealizowali Gmach Okręgowej Rady Związków Zawodowych w Katowicach (1950–1955), obecnie Urząd Marszałkowski. Usytuowany został on na fundamencie rozebranego przez hitlerowców Muzeum Śląskiego, a projektanci zgrabnie wpisali go w otoczenie (m.in. stojący obok gmach Urzędu Wojewódzkiego). Kolejne realizacje to Dom Kultury huty Małapanew w Ozimku (1950–1951), Szkoła Górnicza w Katowicach (1951 r.), Szkoła Zawodowa huty Baildon (1951 r.), obecnie Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe, Dom Kultury huty Zgoda w Świętochłowicach (1954–1955), obecnie Centrum Kultury Śląskiej. Wszystkie te monumentalne obiekty, mimo panującej wówczas doktryny socrealizmu, nie kopiowały obowiązujących wzorców renesansowo-barokowo-klasycyzujących, a były indywidualną interpretacją form klasycznych o znacznych walorach plastycznych. Powrotem do głównego nurtu modernizmu był gmach Teatru Ziemi Rybnickiej w Rybniku (1955–1964). Twórcy doprowadzili do zmiany pierwotnie wyznaczonej lokalizacji, dzięki czemu obiekt uzyskał przedpole widokowe w postaci monumentalnych schodów (późniejsza ich przebudowa przekreśliła pierwotny zamysł). Ekspresyjny, wykorzystujący lokalny kamień, Dom Wczasowy Transportowiec w Bielsku-Białej Mikuszowicach (1955–1962) stał się inspiracją dla architektów projektujących podobne miejsca wypoczynku. Nieistniejący już dziś tor łyżwiarski Torkat w Katowicach powstał w latach 1956–1957. Okres samodzielnego projektowania (we współpracy z konstruktorami, początkowo Wiesławem Ligęzą, następnie głównie Włodzimierzem Fajferkiem) rozpoczął się w 1958 r. i trwał do końca lat 90. dwudziestego wieku. W 1961 r. J.G. stworzył koncepcję założenia dla Ośrodka Postępu Technicznego w Katowicach, obejmującą projekt zagospodarowania terenu, pawilony wystawowe i budynki administracyjne. Tam, na terenie IV kategorii szkód górniczych pod presją czasu i niewielkich środków finansowych wraz z Wiesławem Ligęzą realizował trzy identyczne pawilony oznaczone literą A. Powstały one na rzucie okręgu i przekryte zostały rurowymi kopułami geodezyjnymi. Zostały przechylone pod kątem wynoszącym niecałe 5 stopni i umieszczone na ostrosłupowych stalowych podporach przykrytych siatką i torkretowanych. Przestrzenie między podporami przeszklono. W pobliżu powstały budynki administracyjne oraz segmentowy pawilon CG z 1963 r. roku nakryty dachem o konstrukcji linowej. Paraboloidalne dachy wyrastające z poziomu terenu i ustawione w różnych płaszczyznach stworzyły niepowtarzalną bryłę. Nieistniejący już wieżowiec Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych powstał w latach 1965–1974. Hala Sportowo-Widowiskowa na ul. Żeromskiego w Sosnowcu z 1967 r., po rozbudowie w 2008 r. nadal dobrze spełnia swą funkcję, mieści 1400 widzów. Opolską halę „Okrąglak” ukończono w 1968 r. Jej forma to pierścień o średnicy 82 metrów z kopułą wykonaną z pierścieni i zastrzałów. Ekspresyjna, organiczna Hala Kwiatów w Parku Śląskim w Chorzowie powstała w 1969 r. Wydział Elektryczny Politechniki Częstochowskiej w Częstochowie z 1970 r. zrealizowany został, gdy jego dziekanem był brat J.G. – Jan. Hala Widowiskowo-Sportowa w Jastrzębiu Zdroju ukończona została w 1971 r. według drugiej wersji projektu, zakładającej budowę bryły o bardziej spłaszczonej formie. Wewnątrz znalazła się arena sportowa o wymiarach 21x45 m, a po jej dwóch bokach trybuny stałe na 960 widzów. W przypadku meczów bokserskich możliwe było zwiększenie pojemności do 2800 osób. Cztery dekady później, ze względów ekonomicznych, zdecydowano o rozbiórce i realizacji nowego obiektu. Ukoronowaniem twórczości J.G. jest ekspresyjna hala wystawowa Kapelusz w Parku Śląskim w Chorzowie (1985–1988), która powstała w miejscu uprzedniej Hali Kwiatów. Wśród ośmiu zaprojektowanych przez J.G. domów jednorodzinnych nie można pominąć własnego, zbudowanego w 1959 r. W tej kameralnej, ze smakiem urządzonej przestrzeni mieszkał z siostrą Marią. Poza obiektami kubaturowymi zajmował się planowaniem przestrzennym, urbanistyką, wnętrzarstwem i wystawiennictwem. Uprawnienia budowlane uzyskał w 1958 r., a status twórcy w 1979 r.

Był członkiem Rad Technicznych i Naukowych przy Wojewódzkiej Radzie Narodowej, Ośrodku Postępu Technicznego, Wojewódzkiej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej. Był rzeczoznawcą d.s. architektury użyteczności publicznej, konsultantem w biurze przemysłowym „Energoprojekt”. W latach 1953-1955, 1956-1957, 1965-1967 pełnił funkcję prezesa katowickiego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP), był sędzią konkursowym tego stowarzyszenia. Uzyskał następujące nagrody: zespołową Państwową II stopnia za Plan Ogólny zagospodarowania przestrzennego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego „Centrum” w1955 r., Ministerstwa Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych III stopnia za budynek mieszkalny szeregowy w Tychach w 1959 r. oraz za Halę Kwiatów w Chorzowie w 1969 r., nagrodę tego Ministerstwa II stopnia za Halę sportowo-widowiskową Okrąglak w Opolu, 1969 r. Został nagrodzony w konkursach SARP za: Dom Architekta w Zakopanem (wyróżnienie 1945 r.), Ośrodek Informacji i Turystyki Orbis w Warszawie (nagroda równorzędna, 1949 r.), Budynek Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Katowicach (I nagroda, 1949 r.), Gmach Okręgowej Rady Związków Zawodowych w Katowicach (I nagroda, 1950 r.), Schronisko w Morskim Oku, (wyróżnienie, 1956 r.), Hotel Orbis w Katowicach (I nagroda, 1957 r.), Punktowiec gwiaździsty w Świętochłowicach, (wyróżnienie, 1961 r.), Centrum miasta Gliwice, (wyróżnienie, 1978 r.).

W 2015 r. w ramach projektu „Twórcy Śląskiej Architektury” w Bibliotece Śląskiej w Katowicach odbył się benefis J.G., a w 2016 r. wydano jubileuszową książkę.

Odznaczony m.in.: Złotym Krzyżem Zasługi, Orderem Odrodzenia Polski Polonia Restituta, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotą i Srebrną Odznaką „Zasłużonemu dla Województwa Katowickiego”, Odznaką „Zasłużonemu dla Opolszczyzny”, Medalem SARP Katowice „Za osiągnięcia w dziedzinie architektury”, Złotą Odznaką „Zasłużony dla Budownictwa”.

Pochowany na cmentarzu przy ulicy Szpitalnej w Świętochłowicach.

Bibliografia podmiotowa

SARP 1925-1995. 70 lat działalności organizacji architektonicznych na Górnym Śląsku, red. i autor tekstów J. Gottfried, i in., Katowice 1998.

Buszko H., Franta A., Gottfried J., Dom wczasowy w Mikuszowicach, „Architektura” 1956, nr 9, s. 291–293.

Bibliografia przedmiotowa

Barucki T., Zielone konie. Henryk Buszko, Aleksander Franta, Jerzy Gottfried, Warszawa 2015.

Barucki T., Architektura wojny 1939–1945 https://sarp.warszawa.pl/sarp_wiedza/architektura-wojny-1939-1945/ [dostęp 10.12.2022].

Boratyn M., Stara hala – symbol potęgi jastrzębskiego boksu. Teraz miałaby 50 lat

https://www.nowiny.pl/jastrzebie-zdroj/180783-stara-hala-symbol-potegi-jastrzebskiego-boksu-teraz-mialaby-50-lat-historia.html [dostęp 10.12.2022].

Gąsiorski A., Jan Roman Gottfried (1924–2016), założyciel Wydziału Elektrycznego Politechniki Częstochowskiej i jego pierwszy dziekan w latach 1966-1971, „Śląskie Wiadomości Elektryczne” 2018, nr 6 http://www.swe.sep.katowice.pl/pl/numer/25/645 [dostęp: 10.12.2022 r.].

Grodziska K., Trzcionkowska A., Stanisław Gottfried, lwowski poeta Młodej Polski, Kraków 2011.

Jerzy Gottfried. Architekt, red. I. Herok-Turska, Katowice 2016, [zawiera m.in. teksty: Buszko H., Mgr inż. arch. Jerzy Gottfried – człowiek – obywatel – architekt; Franta A., O Jurku – Jerzym Gottfriedzie - na jego benefis w styczniu 2016 r. …o przyjaznym człowieku… o wybitnym architekcie, …o społeczniku moje… zwierzenie o „kawałkach” naszego wspólnego życiorysu Grzybowski A., Architekt niepokorny; Jarecki J., Unikalna postać w architekturze Śląska – prezes Jerzy Gottfried; Kozina I., Jerzy Gottfried - jedyny górnośląski uczeń Macieja Nowickiego; Nakonieczny R., Przedstawiciel pokolenia Kolumbów; Syska A., Architektura to dziedzina wielowątkowa; Żmudzińska-Nowak M., Kiedy współczesność staje się historią. Jerzy Gottfried].

Syska A., Hale inżyniera Gottfrieda, „Miejsce” 2018, nr 4.

Syska A., To nie był żaden socrealizm, [w:] Socrealizmy i modernizacje, red. A. Sumorok, T. Załuski, Łódź 2017, s. 99–117.

W. Z., Hala sportowo-widowiskowa w Jastrzębiu, „Architektura” 1970, nr 10, s. 360.

Zasada M., Jerzy Gottfried, budowniczy Śląska, „Dziennik Zachodni” 24-27.12. 2015. 21.

Autor hasła

Jacek Kamiński [październik 2022 r.]