Akcja osadnicza Państwowego Urzędu Repatriacyjnego

Działania prowadzone przez placówki Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR) na terytorium państwa polskiego, mające na celu przydział osadnikom zabużańskim gospodarstw rolnych oraz nieruchomości na terenie miast i wsi. Podstawa prawna: dekret PKWN z 7.10.1944 r. o utworzeniu PUR oraz umowy zawarte 9 i 22 września 1944 r. pomiędzy PKWN i rządem polskim, a rządem Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR oraz 6 lipca 1945 r. między rządem ZSRR i polskim.

Osadnictwo stanowiło szczególny element reformy rolnej na Ziemiach Odzyskanych. Charakteryzowało się ono tym, że obok parcelacji gospodarstw poniemieckich, budowano ustrój rolny zupełnie na nowo przy jednoczesnym zasiedlaniu tych ziem ludnością napływową. Podstawowym założeniem akcji osadniczej było: zapewnienie szybkiego i masowego przesiedlenia ludności, nadanie akcji zasiedlania charakteru ogólnonarodowego, zorganizowanego i planowego oraz podjęcie kroków zmierzających do osadzania na nowych obszarach elementu „politycznie pewnego i aktywnego”. Władze aktywizowały w ten sposób organizacje partyjne i ich komórki w procesie osadnictwa.

Do osiedlenia się na Ziemiach Odzyskanych przesiedleńcy potrzebowali: kartę ewakuacyjną osiedleńca, opis mienia pozostawionego na terenie ZSRR, orzeczenie odszkodowawcze, które zastępowało opisy mienia, zaświadczenie przesiedleńcze oraz zaświadczenie wydane przez placówkę PUR, w którym opisywana była przynależność państwowa i zawód osoby uzyskującej zaświadczenie.

Akcja związana z osadnictwem wiejskim polegała na przydzielaniu gospodarstw rolnych i ogrodniczych oraz działek rzemieślniczych w ramach obowiązujących przepisów. Oddziały Powiatowe PUR otrzymywały od Urzędów Ziemskich spis mienia, który podlegał przekazaniu przesiedleńcom. Każdy z osiedleńców składał wniosek pisemny o przydzielenie gospodarstwa tak, aby „mógł gospodarować w warunkach możliwie podobnych do tych, w jakich gospodarował przed ewakuacją biorąc pod uwagę klimat, gleby, poziom kultury rolnej, narzędzia rolnicze, itp.”. Wielkość przydzielanego gospodarstwa miała odpowiadać temu, które przesiedleniec pozostawił na terenie ZSRR. Duże gospodarstwa ogrodnicze miały być przydzielane kilku ogrodnikom w celu wspólnego zagospodarowania, natomiast nie mogły być rozparcelowane ze względu na tzw. uszczerbek produkcyjny.

Osadnictwo miejskie polegało na przydzielaniu przesiedleńcom nieruchomości miejskich, przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych, warsztatów rzemieślniczych i lokali mieszkalnych. Przydział odbywał się na podstawie pisemnego wniosku osadnika. Oddziały Powiatowe PUR w porozumieniu z Inspektoratami Tymczasowego Zarządu Państwowego (TZP) ustalały obiekty, które nadawały się do przekazania przesiedleńcom i wskazywały kandydatów do osiedlenia. Następnie PUR występował do Wojewódzkiego Oddziału TZP z wnioskiem o „mianowanie danego repatrianta zarządcą omawianego obiektu do czasu wprowadzenia repatrianta w użytkowanie obiektu”. Przydzielany obiekt miał być porównywalny pod względem wartości i „w miarę odpowiadać obiektom pozostawionym na terytorium Republik, z których się ewakuowali”. Następnie ZC PUR występował z wnioskiem o przydzielenie go do Głównego Urzędu TZP, a po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi wydawał decyzję przekazania w użytkowanie osadnikom.

Po demobilizacji wojsk rozwinęło się osadnictwo byłych żołnierzy na terenach przygranicznych. Nowi osadnicy dzięki ogłoszonej reformie rolnej otrzymali prawie 3,7 mln ha ziemi, powstało 470 tys. nowych lub powiększonych gospodarstw rolnych. Organizacja osadnictwa wojskowego na terenie Polski przeszła dwa etapy, z których pierwszy: (czerwiec–wrzesień 1945) miał na celu przejęcie przez wojsko wszystkich zaplanowanych przez nowo formowaną administrację przedsięwzięć, natomiast drugi (od października 1945 do lipca 1948) cechował się włączeniem osadnictwa wojskowego do ogólnej koncepcji osiedleńczej zaplanowanej przez władze państwowe.

Placówki PUR w całym kraju starały się również zabezpieczyć osadnikom pracę, tym bardziej, że w zrujnowanej wojną Polsce potrzebni byli do odbudowy kraju przedstawiciele różnych zawodów. W początkowej fazie prace polegały na odgruzowywaniu i zabezpieczaniu mienia porzuconego przez Niemców. Później zatrudniano ludzi przy pracach związanych z doprowadzaniem wody, elektryczności i inwentaryzacją przejętych obiektów.

Uroczyste akty nadania ziemi i gospodarstw zaczęto wydawać dopiero od marca 1947 roku. Proces ten bardzo się wydłużał i był uciążliwy dla masowo przybywających osadników. Przyczyn opieszałości akcji można upatrywać w braku prowadzonej aktualizacji ksiąg katastralnych, prawidłowego ustalenia pochodzenia inwentarza, braku narzędzi oraz kwalifikacji urzędników pracujących w komisjach mierniczych.

Osadnictwo polskie stanowiło jeden z najważniejszych elementów procesu integracji społecznej na obszarze Ziem Odzyskanych. Proces ten posiadał także swój wymiar polityczny. Migracja ludności z terenów centralnej Polski oraz osadnictwo Zabużan spowodowało gwałtowny wzrost potencjału ludzkiego, który potrzebował stałej opieki i zabezpieczenia materialnego. Szanse dla osadników stanowiła reforma rolna, w ramach której nowo przybyłe społeczeństwo miało prawo oczekiwać lepszego życia. Proces zasiedlania odbywał się jednak w bardzo trudnym momencie. Przemiany polityczno-gospodarcze oraz odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych odsuwały problemy osadników na drugi plan, co wywoływało ich apatię i niechęć do władz.

Bibliografia przedmiotowa

Szymczyna A., Maler K., Głubczyccy Kresowianie, Głubczyce 2013, s. 37-49.

Sula D., Działalność przesiedleńczo-repatriacyjna Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w latach 1944–1951, Lublin 2002.

Przesiedlenia ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947, red. S. Ciesielski, Warszawa 1999.

Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, Wrocław 1974.

Autor hasła

Arkadiusz Szymczyna [wrzesień 2022 r.]