Wincenty Spaltenstein
ur. 18.01.1888 r. w Byszowie, pow. sokalski, woj. lwowskie (obecnie Ukraina), zm. 02.01.1958 r. w Chorzowie – prawnik, polityk, działacz społeczny, burmistrz Królewskiej Huty (Chorzowa), prezydent Gliwic.
Imię i nazwisko | Wincenty Spaltenstein |
Data i miejsce urodzenia | 18.01.1888, Byszów |
Data i miejsce śmierci | 02.01.1958, Chorzów |
Zawód | prawnik, polityk |
Wincenty Spaltenstein urodził się w rodzinie stolarza Juliana Spaltensteina i Krystyny z domu Lipiec. Nazwisko odziedziczył po przodkach, niemieckich kolonistach, którzy osiedlili się w tym rejonie i z biegiem czasu spolonizowali się. Miał trzech braci (Alojzego, Józefa, Michała) i dwie siostry (Franciszkę i Marię). Do szkoły stopnia podstawowego uczęszczał w Tartakowie, pow. sokalski (obecnie Ukraina). W latach 1901–1909 był uczniem III Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie. Po zakończeniu edukacji gimnazjalnej rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie. W trakcie studiów był aktywnym członkiem Drużyn Bartoszowych – polskiej paramilitarnej organizacji skupiającej lwowskich studentów pochodzących ze wsi. W 1912 r. na X Zjeździe Drużyny Bartoszowych wybrany został zastępcą skarbnika głównego Rady Naczelnej, niedługo później objął funkcję komisarza Chorągwi Lwowskiej, którą sprawował do wiosny 1913 r., po czym został instruktorem wojskowym Rady Chorągwi Kołomyjskiej. Studia prawnicze ukończył celująco w 1914 r.
W trakcie studiów odbył praktykę w dziale rachunkowym lwowskiego magistratu. Po otrzymaniu absolutorium i zdaniu koniecznych egzaminów państwowych, w maju 1914 r. rozpoczął aplikację sędziowską w sądzie w Kołomyi, którą kontynuował w sądach w Ołomuńcu i Przemyślu. W 1917 r. ożenił się z Kazimierą z domu Słomka. Rok później na świat przyszedł ich syn Lesław, a cztery lata później córka Danuta.
W odrodzonej Rzeczpospolitej, w lipcu 1919 r. został sędzią grodzkim w Buczaczu. Podczas wojny polsko-ukraińskiej o przynależność państwową Galicji Wschodniej stanął na czele Miejskiej Straży Obywatelskiej oraz kierował pracami buczackiej Powiatowej Komisji Szkód Wojennych. W marcu 1920 r. na krótko oddelegowano go do Sądu Okręgowego we Lwowie, skąd osiem miesięcy później powrócił do Buczacza. Na początku 1921 r. skorzystał z propozycji wyjazdu na teren dawnego zaboru pruskiego, gdzie brakowało polskich prawników. Między wiosną 1921 r. a latem 1922 r. pracował kolejno w Sądzie Powiatowym w Poznaniu, w prokuraturze w Grudziądzu i w Sądzie Grodzkim w Środzie Wielkopolskiej.
W czerwcu 1922 r. opuścił Wielkopolskę i przeniósł się na przyłączoną do Polski część Górnego Śląska. Zamieszkał w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów), gdzie otrzymał posadę w Sądzie Grodzkim. Deklarował się jako chrześcijański demokrata. Zaangażował się w lokalne życie polityczne, w szeregach Narodowej Partii Robotniczej. Z poparciem tego ugrupowania w grudniu 1924 r. wybrany został drugim burmistrzem Królewskiej Huty. Po śmierci w 1925 r. pierwszego burmistrza Pawła Dombka, zajął jego miejsce. Kierując w latach 1925–1934 królewskohuckim magistratem zainicjował szereg działań na rzecz walki z bezrobociem oraz pomocy najuboższym. W okresie jego rządów m.in. przebudowano ratusz, wybudowano koszary, Dom Ludowy i kompleks obiektów sportowych oraz rozbudowano rzeźnię miejską. Z racji pełnionej funkcji zasiadał w licznych organizacjach m.in. Towarzystwie Czytelni Ludowych (prezes), w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” (prezes gniazda), Towarzystwie Przyjaciół Teatru Polskiego (prezes), Klubie Sportowym „Stadion”, Komisji Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, Związku Obrony Kresów Zachodnich, Kasynie Polskim (członek Zarządu) oraz Kole Przyjaciół Harcerzy (przewodniczący). Był również wiceprezesem Rady Nadzorczej Towarzystwa Akcyjnego Królewskohuckiej Gazowni i współudziałowcem spółki Drukarnia Narodowa Zakłady Graficzne i Wydawnicze. W styczniu 1934 r. dekretem biskupa katowickiego Stanisława Adamskiego został powołany na prezesa Rady Diecezjalnej i stanął na czele Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej. Niejednokrotnie był w opozycji do obozu sanacyjnego, po 1926 r. rządzącego krajem i województwem. Po przyłączeniu w 1934 r. do Królewskiej Huty gmin Chorzów i Nowe Hajduki oraz zmianie nazwy miasta na Chorzów, krótko dzierżył stanowisko prezydenta miasta, jednak został zmuszony do rezygnacji z urzędu. W 1935 r. powrócił do zawodu prawnika i otworzył w Chorzowie kancelarię adwokacką. W grudniu tego samego roku, na zjeździe wojewódzkim Narodowej Partii Robotniczej, został wybrany jej wiceprezesem w województwie śląskim.
Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 r. na krótko wraz rodziną opuścił Chorzów. Powrócił do miasta miesiąc później, kiedy ustały działania wojenne. Odmówił przyjęcia volkslisty i 24 maja 1940 r. został aresztowany przez Gestapo. Był więziony w niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych w Dachau, Sachsenhausen, Oranienburgu, Hamburgu-Neuengamme i ponownie w Dachau. Dzięki staraniom niemieckich przyjaciół oraz wstawiennictwu proboszcza chorzowskiej parafii św. Jadwigi Śląskiej ks. Johanna Gaidy (Jana Gajdy) został zwolniony w październiku 1941 r. Nie mógł zamieszkać w Chorzowie dlatego przeprowadził się do Częstochowy, gdzie pracował jako urzędnik w Wodociągach Miejskich. Nawiązał współpracę z konspiracyjnymi strukturami Polskiego Państwa Podziemnego, podległymi Rządowi RP w Londynie. W konspiracji, pod pseudonimem „Węgliński”, pełnił m.in. obowiązki komisarycznego zarządcy Biura Ziem Nowych, a od czerwca 1944 r. Okręgowego Delegata Rządu RP na Śląsk.
Po zajęciu Częstochowy i Górnego Śląska przez Armię Czerwoną, jeszcze w styczniu 1945 r. wrócił do Chorzowa. W marcu 1945 r. zgodził się na propozycję, by zaangażować się w organizację polskiej administracji w tej części Górnego Śląska, która przed wrześniem 1939 r. należała do Niemiec. Wojewoda śląski gen. Aleksander Zawadzki mianował go prezydentem Gliwic, jednocześnie bezdyskusyjnie nakazując zmianę nazwiska na bardziej „polsko brzmiące” - Szpaltowski. 16 marca 1945 r. wraz z pierwszą grupa polskich urzędników przyjechał do Gliwic, gdzie w następnych miesiącach zorganizował urząd miejski i podległe mu instytucje. Do połowy roku udało się ułożyć poprawne stosunki z sowiecką komendanturą i zneutralizować wpływy niemieckiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Nadzorował przejmowanie z rąk sowieckich budynków i zakładów przemysłowych. Na czas jego prezydentury przypada początek weryfikacji narodowościowej i akcji przesiedleńczej: wysiedlenia niemieckich mieszkańców miasta i zastąpienie ich Polakami wysiedlonymi z Kresów Wschodnich i osiedleńcami z innych województw. Pomimo nacisków ze strony zastępców z Polskiej Partii Robotniczej, w polityce personalnej kierował się przede wszystkim kompetencjami, nie zaś przynależnością partyjną. Nie ukrywał swoich poglądów, ani przywiązania do Kościoła. Ponadto uważał, że weryfikacja ludności rodzimej i akcja wysiedlenia Niemców powinny być przeprowadzane z większą ostrożnością i uszanowaniem specyfiki regionu, czym narażał się zwolennikom działań radykalnych. Z początkiem września 1945 r. odszedł z pracy w Zarządzie Miejskim w Gliwicach. Oficjalnie na własną prośbę, faktycznie na skutek nacisków politycznych.
Powrócił do Chorzowa. Na krótko podjął, znów jako Spaltenstein, działalność publiczną. W styczniu 1946 r. przewodniczył zebraniu założycielskiemu Stronnictwa Pracy w Chorzowie. We wrześniu 1947 r. został radcą prawnym Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego w kopalni „Barbara-Chorzów”. Po przejściu na emeryturę w 1953 r. pracował w miejscowym zespole adwokackim. W latach pięćdziesiątych coraz częściej dawały o sobie znać przeżycia obozowe. Często chorował. Zmarł 2 stycznia 1958 r.
Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1932).
Pochowany na cmentarzu parafii św. Jadwigi w Chorzowie.
Bibliografia przedmiotowa
Gałuszka M., Spaltenstein Wincenty, [w:] Chorzowski słownik biograficzny, red. R. Hanke et al., Chorzów 1997, s. 143.
Rechowicz H., Zasługi Wincentego Spaltensteina w rozwoju kultury fizycznej na Górnym Śląsku (do 1939 roku), [w:] Z dziejów kultury fizycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1918–1939, red. H. Rechowicz, Katowice 1990, s. 52–90.
Sieradzka D., Spaltenstein (Szpaltowski) Wincenty, [w:] Chorzowski Słownik Biograficzny. Edycja nowa, t. 1, red. Z. Kapała, Chorzów 2007, s. 383–385
Sieradzka D., Spaltenstein Wincenty, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 41/1, s. 33–35.
Tracz B., Rok ostatni – rok pierwszy. Gliwice 1945, Gliwice 2004.
Strona internetowa: Wincenty Spaltenstein Prawnik. Polityk. Społecznik, https://wincenty.spaltenstein.pl [dostęp: 17.11.2022].
Autor hasła
Bogusław Tracz [listopad 2022 r.]