Włodzimierz Hołubowicz

ur. 20.06.1908 r. w Jekaterynodarze (obecnie Krasnodar na Kubaniu, w europejskiej części Rosji), zm. 7.04.1962 r. w Sztokholmie – archeolog, etnograf, współzałożyciel Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Imię i nazwisko	Włodzimierz Hołubowicz
Data i miejsce urodzenia	20.06.1908, Jekaterynodar
Data i miejsce śmierci	7.04.1962, Sztokholm
Zawód	archeolog, etnograf, pracownik naukowy

• 

  Drugi Archeologiczny Obóz Szkoleniowy w Biskupinie w 1952 r. Prof. W. Hołubowicz demonstruje studentom technikę wytwarzania naczyń glinianych

• 

  Włodzimierz Hołubowicz

• 

  Prof. W. Hołubowicz i pracownice podczas prac wykopaliskowych w Niemczy w 1958 r., fot. Adam Szczodrak

• 

  Fotografia portretowa Włodzimierza Hołubowicza ze zbiorów Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego

Włodzimierz Hołubowicz pochodził z rodziny ubogiego polskiego chłopa Józefa, pochodzącego z okolic Mołodeczna na Wileńszczyźnie. Ojciec nie mogąc utrzymać rodziny z uprawy ziemi (1,5 ha) przeprowadził się do Wilna, gdzie nauczył się krawiectwa. W 1905 r. podczas demonstracji robotników w Petersburgu nabawił się kontuzji nogi. Wyjechał wówczas do Odessy, a następnie Jekaterynodaru, gdzie ożenił się z kubańską Kozaczką Ireną Szkurogat (Szkuropat). Rodzice W.H. nie zdobyli wykształcenia, nie ukończyli nawet szkoły powszechnej. Oboje zajmowali się krawiectwem, byli wyznania prawosławnego. W 1933 r. po śmierci ojca na utrzymaniu W.H. pozostała matka i siostra.

Na skutek działalności politycznej ojca, rodzina została zesłana na Syberię (1912–1921), gdzie W.H. rozpoczął edukację w szkole powszechnej i ukończył trzy klasy gimnazjum. W 1921 r. przeprowadził się wraz z rodziną do Wilna. Tam uczęszczał do rosyjskiej szkoły, w której ukończył czwartą klasę. Trudna sytuacja materialna rodziny nie pozwalała na kontynuację nauki w szkole dlatego uczył się w domu. W 1926 r. w Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego (KOS) zdał eksternistycznie egzaminy kończące edukację gimnazjalną, uzyskując tzw. małą maturę. Tego samego roku zapisał się na Wydział Teologiczny Uniwersytetu im. Stefana Batorego (USB), na zajęcia ze świeckiej katechetyki i pedagogiki. Jednak ze względu na trudności finansowe rodziny po roku zmuszony był do przerwania studiów i zajęcia się pracą zarobkową. Pracował w Urzędzie Skarbowym w Głębokiem i Dziśnie. Z powodu dyskryminacji religijnej, przeszedł 14 grudnia 1927 r. na wyznanie rzymsko-katolickie. Było to niezbędne, by utrzymać pracę. Zwolnienia jednak nie uniknął. W 1928 r. zdał eksternistycznie maturę w KOS i otrzymał świadectwo dojrzałości. Pogarszało się jego zdrowie, ale nie mógł zaniechać pracy zarobkowej. Był akwizytorem w prywatnych firmach, pracował w administracji wileńskiego tygodnika „Comoedia”, w redakcji tygodnika „Widz” oraz jako urzędnik w wileńskim oddziale Polskiego Radia. W 1928 r. zapisał się na Wydział Prawa i Nauk Społecznych USB, a jednocześnie pracował jako sądowy reporter w codziennej prasie wileńskiej („Gazeta Wileńska” – w latach 1931–1934 oraz „Ekspres Wileński” – w latach 1934–1939) zarabiając w ten sposób na utrzymanie. W 1936 r. został członkiem Związku Zawodowego Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej. W roku akademickim 1931/32 przeniósł się na Wydział Humanistyczny, gdzie studiował historię i etnografię (pod kierunkiem prof. Kazimierza Moszyńskiego), a następnie prehistorię. W latach 1932–1939 pracował w Muzeum Archeologicznym USB, od 1932 r. jako wolontariusz, a od 1938 r. jako asystent wolontariusz. W trakcie studiów, w latach 1932–1938 był prezesem Koła Prehistoryków Studentów USB. W latach 1937–1941 uczestniczył na Wileńszczyźnie w pracach wykopaliskowych i etnograficznych, którymi kierowała m.in. jego żona Helena Cehak (zob. osobne hasło), a także odbywał podróże naukowe do Łotwy, na Litwę, do Estonii, Finlandii i Niemiec. W 1938 r. odbył staż w muzeach Berlina. W tym czasie podejmował działalność polityczną skierowaną przeciwko ówczesnej władzy. W 1938 r. został skazany za zwołanie nielegalnego zgromadzenia w sprawie utworzenia szkoły białoruskiej w gminie gródeckiej, zarzucano mu także nawoływanie ludności wiejskiej do nieposłuszeństwa wobec policji. W grudniu 1939 r. podpisał protest pracowników i asystentów USB przeciwko zamknięciu uniwersytetu polskiego przez władze litewskie.

Działania wojenne uniemożliwiły mu zakończenie prac nad magisterium z etnografii. Po zajęciu Wilna w lipcu 1940 r. przez wojska sowieckie pracował jako dziennikarz. W latach 1940–1941 publikował w „Gazecie Ludowej” i „Prawdzie Wileńskiej”. Później (od 1940 r. do 22 czerwca 1941 r.) podjął pracę archeologa w Litewskim Muzeum Sztuki. Jesienią 1940 r. wraz z żoną Heleną Cehak-Hołubowiczową rozpoczął prace wykopaliskowe na Górze Zamkowej. Litewska Akademia Nauk opublikowała opracowane przez małżeństwo wyniki badań w tłumaczeniu na język litewski. W marcu 1941 r. wziął udział w Kongresie Archeologicznym w ZSRR, omawiającym zagadnienia Słowiańszczyzny wczesnośredniowiecznej. Podczas kongresu wygłosił referat na temat badań przeprowadzonych na terenie Krzywego Grodu w Wilnie. Od tego roku na polecenie miejscowego muzeum i Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (BSRR) kierował też wykopaliskami w Lidzie. Po wkroczeniu do Wilna wojsk niemieckich w czerwcu 1941 r. musiał przerwać pracę w Muzeum Sztuki i został zatrudniony jako robotnik fizyczny przy plantowaniu Góry Zamkowej. Wraz z żoną odkryli wówczas groby powstańców z 1863 r., które zakopali razem z wykradzioną przez polskich robotników płytą Nieznanego Żołnierza. Gdy sprawa została odkryta, oboje ukrywali się w domku letniskowym w Bezdanach koło Wilna (do 1943 r.). Utrzymywali się ze sprzedaży ubrań, książek, mebli, pracy fizycznej i destylacji nielegalnego alkoholu. W tym czasie pomogli ukryć się zbiegłej z getta wileńskiego, pochodzącej z Suwałk, żydowskiej rodzinie Tureckich, która pod nazwiskiem Fijałkowskich przeżyła wojnę i zamieszkała w Polsce. Jednak z tego powodu Hołubowiczowie byli poszukiwani przez policję litewską. W 1943 r. otrzymali skierowanie do pracy na terenie Austrii. Pomocy udzielił im dr K. Krenn z Muzeum Historii Naturalnej (Naturhistorisches Museum) w Wiedniu, zatrudniając ich w charakterze pracowników fizycznych. W.H. zajmował się utrzymaniem czystości w preparatorni, a także czyszczeniem ulic i domów oraz zasypywaniem lejów bombowych. Po zajęciu wiosną 1945 r. Austrii przez Armię Czerwoną, na cztery miesiące trafili do obozu kontrolno-filtracyjnego NKWD w Burgenlandzie we wsi Krensdorf. Po pobycie w nim zostali skierowani do pracy w Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku, na zlecenie której brali udział w wykopaliskach archeologicznych w Mińsku (28 sierpnia 1945 r.–1 kwietnia 1946 r.). Następnie powierzono im uporządkowanie zbiorów muzealnych w zamku w Grodnie.

W 1946 r. Hołubowiczowie w ramach przesiedleń wyjechali do Polski. Początkowo W.H. pracował jako sekretarz w agencji prasowej w Warszawie (od 1 maja). Potem w Zakładzie Prehistorii Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (UMK) w Toruniu na stanowisku zastępcy młodszego asystenta (1946–1947), a następnie starszego asystenta (1947–1950). 19 czerwca 1947 r. ukończył rozpoczęte przed wojną studia, uzyskując tytuł magistra filozofii w zakresie antropologii, etnografii z etnologią i prehistorii na Uniwersytecie Poznańskim, za pracę napisaną u prof. Józefa Kostrzewskiego Technika obróbki gliny w eneolitycznej osadzie ceramiki malowanej w Szypeniecach na Bukowinie. 9 maja 1948 r. na UMK obronił doktorat na podstawie rozprawy Studia nad metodami badania warstw kulturowych w prehistorii polskiej. Uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie prehistorii i historii średniowiecznej. Promotorem pracy był prof. Roman Jakimowicz.

W trakcie pracy w Toruniu, w 1949 r. wraz z żoną prowadził prace wykopaliskowe na Masywie Ślęży. Sytuacja rodzinna, a także propozycja władz Uniwersytetu Wrocławskiego (UWr) dotycząca utworzenia kierunku prehistorii i etnologii, spowodowały, że przeprowadził się do Wrocławia. Od 15 marca 1951 r. zatrudniony został na UWr, gdzie objął stanowisko zastępcy profesora Katedry Prehistorii, a od 1 października – kierownika (od 1 września 1952 r. po reorganizacji pod nazwą: Katedra Archeologii Polski). Tego roku na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego złożył pracę habilitacyjną Garncarstwo wiejskie zachodnich terenów Białorusi. Jednak przez wprowadzenie nowej ustawy o stopniach i tytułach naukowych, postępowanie habilitacyjne nie zostało przeprowadzone. Przyjął w tym czasie także kierownictwo badań wykopaliskowych w Niemczy (1949-1961) i na Ostrówku w Opolu (1952) w ramach Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, a następnie Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk (PAN). 1 września 1953 r. został kontraktowym, samodzielnym pracownikiem nauki przy Katedrze Archeologii Polski UWr. Od 1954 r. był równocześnie kierownikiem Zespołu Katedr Historii Kultury Materialnej i Zakładu Archeologii Polski Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. 29 stycznia 1955 r. uchwałą Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki nadano mu tytuł profesora nadzwyczajnego.

W swojej naukowej działalności archeologicznej przywiązywał szczególną uwagę do zagadnień metodyki i metodologii badań wykopaliskowych. Należał także do najwybit­niejszych znawców garncarstwa wczesnosłowiańskiego i tą problematyką zajmował się do końca życia. Uczestniczył w wielu zjazdach i konferencjach. W 1955 r. wziął udział w Pierwszej Sesji Archeologicznej PAN (4–8 maja), gdzie wygłosił referat O zagadnieniu kształtowania się i rozwoju społeczeństw słowiańskich w okresie patriarchalnej wspólnoty pierwotnej na terenie Polski. Wygłaszał referaty naukowe i popularnonaukowe, m.in. w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej, Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich, Komitecie Frontu Jedności Narodu we Wrocławiu, Społecznym Komitecie Obchodu Dni Śląska, Komitecie Wojewódzkim PZPR w Opolu.

Wypromował 36 magistrów i 1 doktora, ukierunkował przewody 8 doktorantów, spośród których trzech zostało profesorami, a dwóch docentami. Był autorem wielu prac teoretycznych obejmujących metodykę i metodologię badań archeologicznych. Ogłosił drukiem 110 prac. Redagował czasopisma: „Archeologia Śląska”, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” i „Dawna Kultura”.

Włączył się także w działalność polityczną. Lewicowe przekonania skłoniły go do wstąpienia 21 października 1946 r. w szeregi Polskiej Partii Robotniczej (PPR), a później do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). W latach 1946–1950 był I sekretarzem Koła Asystencko-Profesorskiego PZPR UMK, a także członkiem egzekutywy komitetu uniwersyteckiego PPR i PZPR (1947–1950). Należał do Komitetu Miejskiego i Komitetu Wojewódzkiego PPR (1948) oraz Komitetu Miejskiego PZPR (od 1950 r.). Był sekretarzem Oddziałowej Organizacji Partyjnej PZPR na UMK. Propagował (m.in. jako redaktor naczelny „Dawnej Kultury”) marksistowską metodologię i problematykę w badaniach naukowych. Po 1956 r. W.H. został oskarżony o denuncjacje archeologów do władz partyjnych oraz nadużywanie swojej pozycji politycznej, oskarżano go o stalinizację archeologii.

Był aktywnym współpracownikiem Komisji Historii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego i członkiem Polskiego Towarzystwa Archeologicznego (od 1947 r.). Należał do Rady Naukowej Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. Poza pracą naukową pełnił także funkcje administracyjne: został powołany na Delegata do Spraw Młodzieży Szkół Wyższych w Toruniu (1947–1949), a na UWr był członkiem Komisji Stypendialnej i Lokalowej.

7 kwietnia 1934 r. ożenił się Heleną, z domu Cehak. Mieli dwóch synów: Olgierda Bolesława i Stanisława Adama oraz przysposobioną córkę Ludwikę. Ponadto zaopiekował się przedwojennym majorem Wojska Polskiego Leonem Pietkiewiczem, człowiekiem głęboko wierzącym, który dwukrotnie został skazany przez bolszewików na karę śmierci. Zapewnił mu pracę i pomoc materialną. Pomagał także prof. Władysławowi Dziewulskiemu, który w latach pięćdziesiątych XX w. za swój udział w Armii Krajowej nie mógł znaleźć pracy.

Odznaczony: Złotym Krzyżem Zasługi w 1939 r. w uznaniu zasług w pracy naukowej w zakresie archeologii, a w 1955 r. za zasługi w pracy zawodowej w dziedzinie szkolnictwa wyższego, Medalem X-lecia Polski Ludowej (1955 r.).

Zmarł w Sztokholmie po ciężkiej operacji serca. Pochowany na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu.

4 października 2017 r. Komisja Archeologiczna Oddział PAN we Wrocławiu zorganizowała poświęcone mu posiedzenie pt. Profesor Hołubowicz archeolog okresu powojennego (Toruń, Wrocław). Małżeństwo archeologów zostało upamiętnione nazwą ulicy. W Sobótce (woj. dolnośląskie) znajduje się ulica Heleny i Włodzimierza Hołubowiczów.

Bibliografia podmiotowa

Wykazy publikacji na stronach polskich i litewskich instytucji archeologicznych:

https://arch.pan.wroc.pl/pl/teksty/bibliografie/pozycje_bibliograficzne_dla_holubowicz_wlodzimierz [dostęp 30.04.2023 r.] Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.

http://lad.lt/holubowiczwlodzimierz/ [dostęp 30.04.2023 r.] Lietuvos Archeologijos Draugija

Bibliografia przedmiotowa

B.G., Włodzimierz Hołubowicz, „Z Otchłani Wieków” 1962, t. 3, s. 244–246.

Burdukiewicz A., Burdukiewicz J.M., Profesor Leon Kozłowski jako człowiek, uczony, polityk i jego wpływ na archeologię wrocławską, „Wychowanie w Rodzinie” 2012, nr 1, s. 193–213.

Hołubowicz Włodzimierz, [w:] Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–2004. Materiały do biografii, oprac. H. Duczkowska-Moraczewska [i in.], Toruń 2006, s. 270.

I Sesja Archeologiczna IHKM PAN, „Sprawozdania Archeologiczne” 1956, t. 2, s. 168–169.

Kaźmierczyk J., Profesor Włodzimierz Hołubowicz, [w:] Materiały III Zjazdu Absolwentów Historii, red. K. Matwijowski, Wrocław 1991, s. 97–103.

Krajniak W., Włodzimierz Hołubowicz (1908-1962). Archeolog, pracownik naukowy

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, „Rocznik Toruński” 2022, t. 48, s. 249–256.

Nauka w powojennym Wrocławiu 1945–2015. W 70. rocznicę powstania polskiego środowiska naukowego we Wrocławiu, red. W. Kucharski, K. Bock-Matuszyk, G. Strauchold, Wrocław 2015, s. 62–63.

Pierwszy Kongres Archeologii Polskiej dedykowany pamięci Profesor Zofii Hilczer-Kurnatowskiej, Warszawa 2013, s. 115.

Prinke A., Polski Październik‘56 w archeologii, „Archeologia Żywa” 2011, nr 3, s. 6–9.

Uniwersytet Mikołaja Kopernika 1945–1955, Warszawa 1957, s. 69, 83, 101.

Sieklicki J., Hołubowicz Włodzimierz, [w:] Słownik historyków polskich, Warszawa 1994, s. 186.

Włodzimierz Hołubowicz, [w:] Muzeum Archeologiczne w Poznaniu http://www.old.muzarp.poznan.pl/muzeum/muz_pol/AREA_IV/WHolubowicz.html [dostęp 28.04.2023 r.]

Autor hasła

Anita Tomanek