Urszula Szumska
ur. 21.02.1907 r. w Stanisławowie (obecnie Ukraina), zm. 27.01.1994 r. w Bytomiu – historyk, pracownik naukowy, autorka dokumentacji zbrodni wołyńskiej.
| Imię i nazwisko | Urszula Szumska |
| Data i miejsce urodzenia | 21.02.1907, Stanisławów |
| Data i miejsce śmierci | 27.01.1994, Bytom |
| Zawód | historyk, pracownik akademicki |
Urszula Szumska była córką Ludwika (zm. 1924) i Wincentyny z Mazepów (zm. 1965). Była najstarszą z siedmiorga dzieci. Miała m.in. braci: Augusta (1912-1986) i Jana (1913-1983), żołnierzy Armii Krajowej, Tadeusza (1918-1991), żołnierza II Korpusu i Zdzisława (1921-2002). Pierwsze lata życia spędziła w Stanisławowie. Kiedy miała 4 lata jej rodzice przenieśli się do Tustanowic (część Borysławia, pow. drohobycki), gdzie ojciec pracował przy budowie szybów naftowych. Od 1913 r. uczyła się w szkole powszechnej w Borysławiu, a podczas I wojny światowej kontynuowała naukę w domu pod opieka prywatnej nauczycielki. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Szumscy zamieszkali w Stryju, gdzie U.Sz. uczęszczała do Prywatnego Gimnazjum S.S. Nazaretanek. Po śmierci ojca, weterana I wojny światowej, przeniosła się wraz z matką i rodzeństwem do Lwowa. Studiowała na Wydziale Historyczno-Filozoficznym Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK). W 1930 r. obroniła pracę magisterską u profesora Stanisława Łempickiego. Pracowała jako nauczycielka kontraktowa historii, języka polskiego i łaciny w Państwowym Gimnazjum w Łańcucie (1930-1932) i gimnazjum w Nisku (1931-1933), a potem przez sześć lat w Tarnobrzegu, w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Hetmana Jana Tarnowskiego. 18 maja 1934 r. zdała na UJK egzamin pedagogiczny i otrzymała stały etat nauczycielski. Należała do Koła Przyjaciół Harcerstwa i opiekowała się II Żeńską Drużyną Harcerską im. Emilii Plater. W 1937 r. obroniła rozprawę doktorską Anglia a Polska w epoce humanizmu i reformacji (związki kulturalne), której promotorem był profesor Stanisław Łempicki. W 1939 r. została przeniesiona do Lwowa, gdzie miała objąć posadę adiunkta na UJK i nauczyciela w XI Gimnazjum i Liceum (im. Szymonowiczów). Miała wyjechać na dalsze studia do Londynu.
Po wybuchu II wojny światowej, podczas okupacji sowieckiej, pracowała w XI Gimnazjum, skąd w 1940 r. została przeniesiona do szkoły nr 72. Pomagała osobom deportowanym w głąb ZSRR, zaopatrując je w żywność i ciepłą odzież. Po zajęciu miasta przez Niemców podjęła działalność w konspiracji i tajnym nauczaniu. Została aresztowana razem z matką i osadzona w więzieniu-kaźni przy ul. Łąckiego. Po uwolnieniu nadal działała w tajnym nauczaniu oraz kierowała działem pomocy uchodźcom i poszkodowanym w Radzie Głównej Opiekuńczej (Polski Komitet Opiekuńczy Lwów-Miasto). W lipcu 1944 r. weszła do zarządu wołyńskiego Komitetu Ziem Wschodnich, którym kierował Stanisław Nowotyński. Prowadziła dokumentację zbrodni dokonywanych przez ukraińskich nacjonalistów na ludności polskiej, zbierała relacje od uciekinierów, sporządzała listy ofiar. Po wojnie (w 1958 r.), przekazała materiały do zbiorów Ossolineum. Od lipca 1944 r., po ponownym zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie, pracowała jako pielęgniarka w przychodni przeciwgruźliczej, która byłe jednocześnie kryjówką i punktem kontaktowym dla żołnierzy AK. 14 lutego 1945 r. została aresztowana przez NKWD i osadzona w więzieniu na Brygidkach. Była tam wielokrotnie i brutalnie przesłuchiwana. Została zwolniona 29 marca 1945 r. bez dokumentów. Przez kilka tygodni ukrywała się u znajomych, wreszcie wraz z rodziną (matką Wincentyną, siostrą i bratem Janem) wyjechała ze Lwowa. Po latach tak wspominała dzień swojego wyjazdu:
Rano w dzień wyjazdu poszłam do kościoła dominikanów. Był prawie pusty, jedynie tu i ówdzie siedziały pojedyncze osoby modląc się i płacząc. Nagle cicho zagrały organy jakby żegnając nas wyruszających nie wiadomo gdzie i na jak długo […] Jechaliśmy szybko ulicą Gródecką w kierunku rogatki. Siedziałam przy szparze plandeki okrywającej samochód. Przed oczami przesuwały mi się szybko znajome lwowskie kamienice. Samochód oddalał się, a ja w milczeniu patrzyłam na niknącą w oddali wieżę kościoła św. Elżbiety. Czy czułam żal? Z pewnością tak, ale pocieszałam się, że przecież niedługo tu wrócę. [M. Kaganiec, Kresowianie w Bytomiu, Bytom 2014, s. 23-26].
Po krótkim pobycie w Krakowie rodzina Szumskich trafiła do Bytomia. Zamieszkali w kamienicy przy ul. Piekarskiej 61. Urszula Szumska tak pisała o tym śląskim mieście po latach:
….puste, jakby wymarłe miasto. Po chodnikach wiatr gna jakieś papierzyska, bramy domów na głucho zamknięte. Nieliczni przechodnie przemykają się nieufnie pod samymi domami… Najgorsze były noce, gdyż wałęsający się żołnierze sowieccy dobijali się do drzwi, słychać było krzyki, a czasem pojedyncze strzały… [M. Kaganiec, Kresowianie w Bytomiu, Bytom 2014, s. 28].
Po śmierci siostry w 1953 r. zaopiekowała się siostrzenicą, Małgorzatą Kaganiec, która miała wówczas niespełna rok. Działała w Bytomskim Klubie Literackim i była członkiem miejscowego koła PTTK. W Bytomiu kontynuowała działalność w konspiracyjnym Komitecie Ziem Wschodnich aż do jego rozwiązania w 1947 r. Była inwigilowana przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. U.Sz. pracowała w kilku bytomskich szkołach: Państwowym Gimnazjum Żeńskim im. Ludwiki Radziejewskiej (1945-1951), Liceum im. Jana Smolenia (1951-1962), miejscowym technikum oraz szkole handlowej w Chorzowie. Wykładała na Wyższym Kursie Nauczycielskim oraz na kursie wstępnym do Akademii Lekarskiej (1948). Dla uczniów organizowała obozy wędrowne i kolonie. W latach 1960-1962 pracowała jako instruktor Ośrodka Metodycznego w Bytomiu dla nauczycieli historii. W 1961 r. podjęła pracę w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu, gdzie była adiunktem w Instytucie Historii. Wśród studentów cieszyła się ogromnym szacunkiem. Tak pisał o niej Stanisław Nicieja:
…była w latach 1961-1977 jednym z najbardziej szanowanych, a jednocześnie budzących respekt wykładowców. Prowadziła zajęcia z historii powszechnej i Polski czasów Jagiellonów i Wazów. Krzewiła kult faktu i posługując się znakomicie skonstruowanym wykładem uczyła dumy z własnej historii. Nigdy nie ulegała koniunkturalnym naciskom ideologicznym twierdząc, że znajomość prawdziwej historii własnego narodu jest obowiązkiem patriotycznym. [S. Nicieja, Alma Mater Opoliensis. Ludzie, fakty, wydarzenia, Opole 2005, s. 224].
Należała do Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W 1977 r. przeszła na emeryturę.
Odznaczona: Złotym Krzyżem Zasługi i Złotym Medalem Komisji Edukacji Narodowej.
Pochowana została na cmentarzu Mater Dolorosa w Bytomiu.
Władze miejskie Bytomia upamiętniły U.Sz. w 2014 r. poprzez umieszczenie tablicy pamiątkowej na kamienicy przy ul. Piekarskiej 61, gdzie mieszkała.
Bibliografia podmiotowa
Szumska U., Anglia a Polska w epoce humanizmu i reformacji, Lwów 1938.
Szumska U., Materiały pomocnicze do nauki historii Śląska od XVI do XIX wieku, Katowice 1962.
Szumska U., Borek H., Nazwiska mieszkańców Bytomia od końca XVI wieku do r. 1740. Studium nazewnicze i społeczno-narodowościowe, Wrocław 1976.
Dokumenty zbrodni wołyńskiej, t. 1, oprac. E. Gigilewicz, L. Popek, P. Sokołowski, T. Zych, Warszawa–Lublin–Tarnobrzeg 2023 [edycja źródłowa dokumentów zbrodni wołyńskiej ze zbioru przechowanego przez Urszulę Szumską].
Bibliografia przedmiotowa
Hałaś M., Dama niezłomna. Urszula Szumska, „Życie Bytomskie” 2004, nr 12, s. 13.
Kaganiec M., Kresowianie w Bytomiu, Bytom 2014.
Nicieja S., Alma Mater Opoliensis. Ludzie, fakty, wydarzenia, Opole 2005, s. 224
Nicieja S., Między Stanisławowem a Opolem. Urszula Szumska (1907-1994), „Indeks: pismo Uniwersytetu Opolskiego” 2003, nr 3-4, s. 61-63.
(m), Upamiętnili Damę Niezłomną, „Życie Bytomskie” 2014, nr 6, s. 13.
Redakcja, Szumska Urszula, [w:] Polski Słownik Biograficzny, z. 202, Warszawa-Kraków 2014, , s. 375-376.
Uczeni z odległej i nieodległej przeszłości: rekonstrukcje, interpretacje, refleksje, Katowice 2019, s. 166-167.
http://www.tajemniczybytom.pl/2017/06/dama-niezomna-dokumenty-ub.html [dostęp 2.10.2023]
Autor hasła
Marta Kasprowska-Jarczyk