Urbanonimy Kresowe Opola

Pod koniec 1945 r. Opole liczyło nieco ponad 30 tys. mieszkańców. Wśród nich zdecydowaną większość – 46% - stanowili tzw. repatrianci, czyli dawni mieszkańcy wschodnich ziem II Rzeczypospolitej, potocznie nazywani „zza Buga”. Najwięcej przybyło ich z dawnego województwa lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i wołyńskiego.

Przesiedleńcy z Kresów Wschodnich chcieli, aby w otaczającej ich obcości było coś swojskiego, co przypominałoby im strony rodzinne, które musieli opuścić. Pojawiły się zatem w przestrzeni miejskiej Opola plateonimy, czyli nazwy ulic, związane z utraconą ojczyzną. Najczęściej tworzono je od nazw miast, z których przybyli nowi mieszkańcy. Ponadto przeniesiono kilka kresowych nazw geograficznych bez jakichkolwiek zmian słowotwórczych. Oprócz nazw ulic bezpośrednio odwołujących się do utraconych stron rodzinnych pojawiły się także  takie, które upamiętniały postaci historyczne i literackie znane większości Polaków, lecz szczególnie bliskie kresowianom i związane ze wschodnimi rubieżami Polski. Nie zostaną one omówione, gdyż przynależą do ogólnopolskiego dziedzictwa historycznego i literackiego. Współcześnie trudno byłoby je uznać za nazwy ulic typowo kresowe, choć w pierwszych latach powojennych zapewne takimi były, o czym może świadczyć fakt, iż wszystkie zniknęły z pejzażu nazewniczego miasta po 1947 r.

Nadawanie nazw ulicom, placom, mostom i innym obiektom miejskiej sieci komunikacyjnej nie było i dziś także nie jest dowolne, jest czynnością urzędową i podlega odpowiednim przepisom. Oznacza to, że w przeszłości wszystkie nazwy ulic i placów musiały być zatwierdzone przez prezydenta Opola i przedstawione do zaopiniowania Śląsko-Dąbrowskiemu Urzędowi Wojewódzkiemu, natomiast dziś Rada Miasta podejmuje stosowną uchwałę.

Najliczniejszą grupę nazw ulic stanowiły te utworzone od nazw miejscowości kresowych, były one w formie przymiotnika. I tak w wykazach ulic Opola znalazły się następujące określenia: ul. Lwowska  (dziś Warszawska), przybysze ze Lwowa stanowili najliczniejszą grupę nowych mieszkańców Opola; ul. Halicka (dziś ul. Słowiańska), przypominająca, że w Opolu znaleźli nowy dom także mieszkańcy Halicza; ul. Zbaraska (od 1948 r. ul. Piotra Skargi, zniknęła z wykazu opolskich ulic w latach sześćdziesiątych XX w. wraz z budową osiedla Dambonia), upamiętniała nie tylko mieszkańców Zbaraża w województwie tarnopolskim, ale także ważne dla historii Polski wydarzenie jakim była obrona Zbaraża  podczas powstania Bohdana Chmielnickiego w 1649 r. opisana przez Henryka Sienkiewicza na kartach Ogniem i mieczem; ul. Chocimska  miejsce zwycięskich bitew stoczonych w roku 1621 i w 1673 r. przez wojska polskie z armią turecką Pierwsza bitwa z 1621 r. stała się motywem wielu dzieł malarskich a także została opisana w licznych utworach literackich, spośród których szczególnie wyróżnia się Wojna chocimska Wacława Potockiego, opublikowana po raz pierwszy we Lwowie w 1850 r.; ul. Wileńska (dziś Gdańska) zachowywała w pamięci stolicę Litwy – Wilno, z którego do Opola przybyło ponad 500 osób.

Nadmienić trzeba, że w przedwojennym Lwowie również były ulice: Chocimska, Halicka, Wileńska i Zbaraska. Nazwą nawiązującą bezpośrednio do miejsc w utraconych stronach rodzinnych jest ulica Świtezi, upamiętniająca opiewane w utworach Adama Mickiewicza jezioro Świteź, leżące nieopodal Nowogródka, z którego do Opola także przybyła grupa mieszkańców. Również przeniesioną nazwą ulicy z Lwowa do Opola jest Pohulanka (dziś ul. Jana Styki), lecz jej lokalizacja w Opolu nie odpowiadała miejscu i znaczeniu lwowskiej Pohulanki, której geneza nazwy sięga XVIII w. Nazwy plateonimów utworzone od nazw miast powszechnie występowały w Polsce. Te utworzone od miejscowości położonych na Kresach nie raziły ówczesnych władz, a były ukłonem w stronę nowych mieszkańców miasta przybyłych ze Lwowa i województwa lwowskiego, tarnopolskiego  oraz z innych rejonów Zachodniej Ukrainy i Wileńszczyzny.  „Kresowe” nazwy powróciły do Opola  po 1989 r. Miejska Rada Narodowa w uchwale z 28 lutego 1990 r. nadała nowym ulicom powstającym na terenie Osiedla Malinka III następujące nazwy: Lwowska, Stanisławowska, Tarnopolska, Wileńska, Stryjska. W uzasadnieniu dołączonym do uchwały nie wspomniano, że nawiązują one do miast kresowych, z których pochodzi znaczna część mieszkańców miasta, podano jedynie, że przyjęto zasadę kontynuowania stosowanego wcześniej nazewnictwa w tej części Opola. W pobliżu znajdowały się bowiem ulice noszące nazwy od innych miast polskich, jak Bielska : Bielsk, Kaliska : Kalisz, Sieradzka : Sieradz, które zostały nadane w 1979 r. Jednak w opiniach o które prosił Zespół ds. Nazewnictwa Ulic poszczególne komisje Miejskiej Rady Narodowej pojawiły się wątpliwości i zastrzeżenia, iż upamiętnienie miast Lwów, Stanisławów, Tarnopol, Wilno ma wydźwięk nacjonalistyczny, rewizjonistyczny oraz szowinistyczny. W tym samym rejonie w 1996 r. pojawiły się ulice: Borysławska, Grodzieńska, Nowogródzka, Samborska. Wraz z rozbudową tej części miasta przylegające ulice w latach następnych także otrzymywały nazwy pamiątkowe utworzone od nazw miast kresowych: Krzemieniecka w 2000 r., Halicka i Kresowa  w 2009 r. Chocimska w 2012 r. oraz w roku 2017 Żytomierska. Tym samym w krajobrazie nazewniczym Opola upamiętniono większe miasta kresowe, z których do Opola w pierwszych latach powojennych przybyli ekspatrianci, oraz same Kresy Wschodnie. Dziś te nazwy ulic są postrzegane jako konwencjonalne nazwy pamiątkowe, bez większego podtekstu emocjonalnego, podobnie jak nazwy typu Rzymska, Wenecka. Wspomnieć trzeba także, że w przestrzeni miejskiej Opola w latach 1945–1947 istniały ulice o nazwach: Lwowska, Wileńska, Chocimska, Halicka. Bliżej centrum miasta znajduje się ulica Orląt Lwowskich, która w 1991 r. zastąpiła ulicę Róży Luksemburg. Na wniosek opolskich działaczy Solidarnej Polski w 70 rocznicę zbrodni wołyńskiej w 2015 r., położone w centrum miasta rondo przy Placu Wolności otrzymało nazwę Rondo Ofiar Ludobójstwa na Wołyniu. W setną rocznicę obrony Lwowa z inicjatywy uczniów Publicznej Szkoły Podstawowej nr 11 im. Orląt Lwowskich uczestnik walk w obronie Lwowa w 1918 r., najmłodszy kawaler Orderu Virtuti Militari – trzynastoletni uczeń Antoś Petrykiewicz, został patronem ronda położonego w dzielnicy Chabry nieopodal szkoły noszącej imię Orląt Lwowskich. Główna przeprawa przez Odrę, most w ciągu ulicy Nysy Łużyckiej, zarządzeniem Prezydenta Opola z 1 grudnia 2003 r. otrzymał nazwę Most Pamięci Sybiraków. O upamiętnienie zesłanych na Sybir kresowian wystąpiło Koło Terenowe Związku Sybiraków w Opolu we wrześniu 2003 r. W uzasadnieniu  wnioskodawcy podkreślali, że Opole należy do nielicznych miast polskich, w których Sybiracy nie posiadają żadnego znaku pamięci, a w tym roku mija 75 rocznica powstania Związku Sybiraków w Polsce i 15 rocznica reaktywowania Związku w Opolu. Wnioskodawcy zaproponowali, by imię „Pamięci Sybiraków” otrzymał ten właśnie most.

Bibliografia przedmiotowa

Choroś M., Jarczak Ł., Ludzie i historia w nazwach ulic Opola, Opole 2010.

Choroś M., Jarczak Ł., Nazewnictwo miejskie w Opolu na przestrzeni wieków, „Studia Śląskie” 2011, t. 70, s. 125–142.

Dworzak E., Pochodzenie terytorialne ludności osiedlonej w Opolu w latach 1945-1950 w świetle dokumentów zachowanych w Archiwum Państwowym w Opolu, „Opolski Rocznik Muzealny” 2004, t. 15, s. 27–52.

Handke K., Polskie nazewnictwo miejskie, Warszawa 1992.          

Kalczyńska M.,  Miedzy kulturami . Tożsamość miejsca w przestrzeni lokalnej na Śląsku Opolskim, [W:]   Kulturowe, społeczne i etyczne uwarunkowania biznesu, gospodarki i zarządzania, red. L. Karczewski i L. Ktretek, Racibórz 2018, s. 143-150.

Kosiński L., Pochodzenie terytorialne ludności Ziem Zachodnich w 1950 r., Warszawa 1960.

Miasto w perspektywie onomastyki i historii, red. I. Sarnowska-Giefing, M. Graf, Poznań 2010.

Nazwy własne a społeczeństwo, t. 2 , red. R. Łobodzińska, Łask 2010.

Pamięć Kresów – Kresy w pamięci, pod red. B. Tracza, Katowice-Gliwice-Warszawa 2019.

Siwiec A., Przestrzeń miejska jako przestrzeń onimiczna (uwarunkowania lingwistyczno-kulturowe w: Miasto – przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie, t. 1 red. M. Święcicka, Bydgoszcz 2006, s. 115–128.

Autor hasła

Monika Choroś, [wrzesień 2022 r.].