Tadeusz Łopuszański

ur. 15.01.1874 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 19.04.1955 r. w Chorzowie – pedagog, minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Imię i nazwisko	Tadeusz Łopuszański
Data i miejsce urodzenia	15.01.1874, Lwów
Data i miejsce śmierci	19.04.1955, Chorzów
Zawód	pedagog, minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

Tadeusz Łopuszański był synem Edwarda herbu Sas (zm. 1.03.1874), urzędnika w Galicji i Walerii z d. Kotiers. Chrzest przyjął w parafii św. Magdaleny we Lwowie. Wychowywał się bez ojca, matka utrzymywała się z pensji dożywotniej po zmarłym mężu, adiunkcie rachunkowym Wydziału Krajowego. W latach 1883–1891 uczęszczał do Gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie uzyskał świadectwo dojrzałości. Studiował matematykę i fizykę na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (1891–1895). W 1899 r. zdał z wynikiem celującym egzamin na nauczyciela szkół średnich. Już w wieku gimnazjalnym zaczął interesować się sportem. Uczęszczał wówczas do Parku Gier i Zabaw Ruchowych doktora Henryka Jordana, a z czasem stał się jednym z pierwszych przodowników, którzy prowadzili tam zajęcia z młodzieżą. W 1894 r. był współautorem publikacji Miejski Park Dra Jordana w Krakowie. Był członkiem krakowskiego „Sokoła” i jako wioślarz tego towarzystwa startował w regatach międzyklubowych. W 1899 r. poślubił Irenę Biżańską (1875-1946), urodzoną w Wyrowie koło Kamionki Strumiłowej (obecnie Ukraina). Małżeństwo Łopuszańskich było bezdzietne.

W roku szkolnym 1895/1896 odbył praktykę pedagogiczną na kursie praktykantów przy Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W latach 1896-1899 był zastępcą nauczyciela w I Krakowskiej Szkole Realnej. Od września 1899 r. pracował jako nauczyciel w gimnazjum w Rzeszowie, gdzie zorganizował laboratoria fizyczne i chemiczne oraz przygotowywał dla uczniów wędrówki wakacyjne. W latach 1903–1909 nauczał w II Szkole Realnej w Krakowie, w tym czasie odbył podróże stypendialne do Anglii, Francji, Niemiec i Szwajcarii. W 1905 r. przewodniczył Komisji reformy szkół średnich utworzonej przez Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych w Krakowie. Był współautorem referatu Nasza szkoła średnia, krytyka jej podstaw i konieczność reformy („Muzeum” 1906). W następnych latach przewodniczył zorganizowanej przez siebie Sekcji Pedagogicznej tego Towarzystwa. W 1906 r. założył w szkole drużynę piłkarską (klub „Niebieskich” pod nazwą „Wisła”). W sprawozdaniu szkolnym za rok 1907 czytamy:

Prócz tego powstało we wrześniu 1906 z inicjatywy prof. Łopuszańskiego kółko gry w piłkę nożną. Ćwiczenia odbywały się na błoniach w godzinach popołudniowych. Kółko rozwija się pomyślnie; kilkakrotnie brało udział w zawodach z innymi klubami uczniów. [Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. II. Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie za Rok 1907, Kraków 1907, s. 76.]

Rola Tadeusza Łopuszańskiego w powstaniu „Wisły” w 1906 r. i utrzymaniu jej przy życiu w ciągu następnych kilku lat jest trudna do przecenienia. Śmiało można nazwać go „ojcem założycielem”, opiekunem i pierwszym prezesem tego krakowskiego klubu. Aktywnie działał w Towarzystwie Tatrzańskim, w latach 1906–1907 pełnił funkcję przewodniczącego Sekcji Turystycznej, był członkiem wydziału, komisji rewizyjnej i komisji robót i przewodnictwa w Tatrach. Był jednym z pionierów wysokogórskich wędrówek bez przewodnika. 26 lipca 1905 r. razem z Januszem Chmielowskim i Klemensem Bachledą dokonał pierwszego wejścia turystycznego na Żabi Szczyt Wyżni w Tatrach Wysokich.

W latach 1909–1912 pracował jako inspektor szkolnictwa ludowego w Krakowie i okręgu krakowskim. W 1909 r. wziął udział II Polskim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie, gdzie wygłosił referat Ruchy reformatorskie na polu szkolnictwa średniego („Muzeum” 1910). Aktywnie działał w Towarzystwie Szkoły Ludowej, został wybrany na członka Zarządu Głównego (1909). W TSL odpowiadał za referat i inspekcję wszystkich szkół średnich towarzystwa. Organizował szkoły polskie na Śląsku Cieszyńskim, m.in. gimnazjum realne TSL i Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego w Orłowej oraz szkołę wydziałową męską w Czechowicach. W 1911 r. powierzono mu wykłady w Szkole Nauk Politycznych zorganizowanej przez profesora Michała Rostworowskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1911–1914 był kierownikiem prywatnej, doświadczalnej szkoły średniej w Prokocimiu pod Krakowem, będącej jednym z oddziałów Ogniska Wychowawczego założonego przez ks. Jana Gralewskiego. I wojna światowa przerwała działalność szkoły prokocimskiej i T.Ł. wrócił na stanowisko okręgowego inspektora szkolnego w Krakowie (1914-1915). W październiku 1915 r. przeniesiono go na równoległe stanowisko do Lublina. Dokonał tam gruntownej reorganizacji ludowego szkolnictwa podstawowego. We wrześniu 1917 r. został powołany na naczelnego inspektora krajowego w Departamencie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Tymczasowej Rady Stanu. 16 lutego 1918 r. został naczelnikiem Sekcji Szkolnictwa Średniego. Sprawował funkcję ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP) w gabinetach Leopolda Skulskiego (13.12.1919–9.06.1920) i Władysława Grabskiego (23.06.1920–24.07. 1920). Zajmował się przygotowaniem pakietu ustaw mających zintegrować szkolnictwo Rzeczpospolitej. 7 sierpnia 1920 r. Naczelnik Państwa mianował go podsekretarzem stanu w Ministerstwie WRiOP, jednak faktycznie kierował ministerstwem oświaty w czasach ministerium Macieja Rataja i rządów premiera Antoniego Ponikowskiego. T.Ł. nie należał do żadnego stronnictwa politycznego. W 1921 r. powołał Komisję Pedagogiczną Ministerstwa WRiOP. W 1922 r. został członkiem Komitetu Organizacyjnego Polskiej YMCA (Young Men’s Christian Association). W 1923 r. został przewodniczącym Komisji Oceny Książek do Czytania dla Młodzieży Szkolnej. T.Ł. miał spory wkład w opracowanie projektu ustawy o szkolnictwie powszechnym i średnim i uchwalenia jej przez parlament II RP (1923). Na stanowisku podsekretarza stanu w Ministerstwie WRiOP pozostał do lutego 1927 r., kiedy został przeniesiony w stan spoczynku. Na własną prośbę pozostał w Ministerstwie na stanowisku referenta.

T.Ł został przewodniczący Komisji Egzaminów Państwowych w Warszawie dla nauczycieli szkół średnich. Pracując w Ministerstwie stale zabiegał o utworzenie doświadczalnej szkoły ogólnokształcącej. Dzięki autorytetowi, jakim się cieszył wśród pedagogów i wpływowemu stanowisku ministerialnemu doprowadził do skutku wieloletnie zabiegi o odtworzenie Fundacji Sułkowskich. W 1926 r. uczestniczył w organizowaniu Kuratorium Fundacji Sułkowskich. W 1928 r. został przez to Kuratorium powołany na stanowisko dyrektora Gimnazjum im. Sułkowskich w Rydzynie (woj. wielkopolskie). Tu realizował cel swego życia, którym było stworzenie doświadczalnego ośrodka nowoczesnej pedagogiki dla polskiego szkolnictwa średniego. Eksperyment pedagogiczny objął szkołę razem z internatem. Pierwszy rok szkolny rozpoczął się 12 września 1928 r. w obecności członków Kuratorium Fundacji Sułkowskich. T.Ł. jako dyrektor Gimnazjum, a od 1933 roku Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich, doprowadził do wyremontowania i zaadaptowania na potrzeby tej placówki edukacyjnej zamku w Rydzynie. Dbał o wyposażenia pracowni naukowych, rozbudował boisko, a ujeżdżalnię książęcą zaadaptowano na halę sportową. Szkoła i jej uczniowie angażowali się w działalność społeczno-kulturalną w okolicach Rydzyny. Placówka miała charakter elitarny, dużą wagę przywiązywano do rozwijania zainteresowań wychowanków, skupiano się na pracach ręcznych i wychowaniu fizycznym. Żona Łopuszańskiego, Irena pracowała w Izbie Chorych w Rydzynie.

Koncepcja pedagogiczna T.Ł. kształtowała się w trzech etapach. Pierwszy to okres zaboru austriackiego (1906-1919). Drugi etap przypada na czas, kiedy został ministrem i wydał książkę Program naukowy szkoły średniej, a trzeci to realizacja koncepcji pedagogicznych w Szkole Rydzyńskiej (1928–1939). Przez całe życie uważał, że głównym celem edukacji jest wychowanie, a nie nauczanie. Był pedagogiem aktywnie walczącym o nowy kształt polskiej szkoły, przede wszystkim średniej. Promował zasadę selekcji uczniów w oparciu o ich uzdolnienia. Jego koncepcja wychowawcza opierała się na trzech podstawowych zasadach: dążeniu do bezwzględnego przestrzegania prawdy, rozwijaniu w wychowankach zainteresowań indywidualnych oraz zamiłowania do pracy twórczej w dziedzinie tychże zainteresowań. T.Ł. w czasie II wojny światowej często zmieniał miejsca zamieszkania. Przebywał czasowo w Pruszkowie (10.1939) i Krakowie (10.1939–05.1942), gdzie organizował tajne nauczanie. Od 1942 roku mieszkał z żoną w Żurawicy niedaleko Sandomierza, u swojego byłego ucznia Józefa Świeżyńskiego. W lecie 1944 r. mieszkańcy Żurawicy zostali wysiedleni przez Niemców. Łopuszańscy byli w bardzo trudnej sytuacji, zostali na linii frontu niemiecko-sowieckiego bez żadnej pomocy. Te trudne warunki doprowadziły do choroby T.Ł. Dopiero w październiku 1944 r. przedostali się do Stalowej Woli.

Po zakończeniu wojny T.Ł. próbował wznowić działalność rydzyńskiej placówki oświatowej, co w nowych warunkach politycznych okazało się niemożliwe. W 1946 r. jego żona Irena zginęła w wypadku. Mieszkał w Krakowie (1945–1948), a potem przeniósł się na Górny Śląsk, do Gliwic, gdzie zamieszkał u siostrzeńca żony, Zygmunta Bujakowskiego. W Gliwicach, w latach 1950–1952, powstała jego ostatnia książka Tezy. Od pedagogiki narodowej do pedagogiki europejskiej.

Odznaczony: Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2.05.1923), Złotym Krzyż Zasługi, Srebrnym Wawrzynem Akademickim (7.11.1936). Był również Kawalerem Orderu Franciszka Józefa (1917) oraz Kawalerem Orderu Legii Honorowej.

Zmarł 19 kwietnia 1955 r. w szpitalu w Chorzowie, w wieku 81 lat. Pochowany został w Gliwicach. W 1958 r. dzięki staraniom wychowanków Rydzyny jego ciało ekshumowano i przeniesiono na cmentarz parafialny w Kłodzie koło Rydzyny.

Bibliografia podmiotowa

Schur F., Podręcznik geometria analityczna, tł. T. Łopuszański, Warszawa 1901.

Łopuszański T., Zagadnienie wychowania narodowego, Warszawa 1918.

Łopuszański T., Zawód nauczycielski, Warszawa 1928.

Rydzyna. Gimnazjum im. Sułkowskich 1928–1936, oprac. T. Łopuszański, Rydzyna 1937.

Łopuszański T., Szkoła doświadczalna. Trzechlecie (1936–1939) Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich w Rydzynie, Rydzyna 1985.

Łopuszański T., Tezy. Od pedagogiki narodowej do pedagogiki europejskiej, Warszawa-Rydzyna 2000.

Bibliografia przedmiotowa

Araszkiewicz F. W., Życie i działalność oświatowo-pedagogiczna Tadeusza Jana Łopuszańskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 1973, nr 1–4, s. 498–511.

Araszkiewicz F.W., Tadeusza Jana Łopuszańskiego koncepcja szkoły średniej ogólnokształcącej, Rydzyna 1987.

Fizyczne wychowanie młodzieży, [w:] Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. II. Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie za Rok 1907, Kraków 1907, s. 76.

Gliński J.B., Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich w Rydzynie 1928–1939. Wychowawcy i wychowankowie, Warszawa 2005, s. 41-48.

Kaczmarzyk-Kiełb L., Łopuszański Tadeusz Jan, [w:] Słownik pedagogów polskich, red. Wanda Bobrowska-Nowak, Danuta Drynda, Katowice 1998, s. 125.

Konarski S., Tadeusz Jan Paweł Łopuszański (1874–1955), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 18, Wrocław 1973, s. 419-421.

Leszczyński P.A., Centralna Administracja Wyznaniowa II RP. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Warszawa 2006, s. 228-229.

Lubańska R., Tadeusz Łopuszański 1974–1955, „Kultura i Edukacja”, 2004, nr 2, s. 117–124

Ryk A., Zarys myśli społeczno-pedagogicznej Tadeusza Łopuszańskiego, „Polska Myśl Pedagogiczna” 2018, nr 4, s. 181–190.

Stenograficzne sprawozdania z piątej sesyi trzeciego peryodu Sejmu Krajowego Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkim Księstwem Krakowskiem w roku 1874. Posiedzenie 1-23, Lwów 1874, s. 64-66.

Szkoła Rydzyńska. Dzieło życia Tadeusza Łopuszańskiego, Warszawa – Rydzyna 2013.

Żebrowska E., Tadeusz Łopuszański – twórca i dyrektor Szkoły Rydzyńskiej, „Biografistyka Pedagogiczna” 2017, nr 1, s. 99-111.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_%C5%81opusza%C5%84ski [dostęp: 20.10.2022]

https://www.csw2020.com.pl/biogram/tadeusz-lopuszanski/ [dostęp: 20.10.2022]

http://historiawisly.pl/wiki/index.php?title=Tadeusz_%C5%81opusza%C5%84ski [dostęp: 20.10.2022]

Autor hasła

Marta Kasprowska-Jarczyk [październik 2022 r.]