Stanisław Toegel

ur. 20.08.1905 r. w Jaworowie pod Lwowem (obecnie Ukraina), zm. 3.01.1953 r. w Bytomiu – prawnik, rysownik, karykaturzysta.

Imię i nazwisko	Stanisław Toegel
Data i miejsce urodzenia	20.08.1905, Jaworów
Data i miejsce śmierci	3.01.1953, Bytom
Zawód	prawnik, rysownik

Stanisław Toegel był synem urzędnika skarbowego Emila Toegla i Olgi z Freidenbergów. W 1924 r. rozpoczął studia na wydziale prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Rok później został członkiem rzeczywistym Polskiej Korporacji Akademickiej „Aragonia”, skupiającej studentów prawa, medycyny i przedmiotów ścisłych. Kierowali się dewizą „W jedności siła”. Był rysownikiem-samoukiem. W latach 20. i 30. XX w. współpracował z prasą lwowską, zyskując popularność i uznanie jako karykaturzysta. Pisywał felietony do „Dziennika Polskiego” i „Kuriera Lwowskiego”, ilustrując je rysunkami satyrycznymi. Zamiłowany obserwator codzienności, nie rozstawał się z ołówkiem. Karykaturami gości, wśród których byli m.in. znani lwowianie np. poeta i publicysta Henryk Zbierzchowski czy pisarz Teodor Parnicki, ozdobił ściany znanej lwowskiej knajpy „Pod Gwiazdką,” przy ul. Łyczakowskiej. W 1932 r., nakładem Drukarni Narodowej we Lwowie, ukazał się przygotowany przez S.T. Album Karykatur Politycznych z karykaturami polityków i mężów stanu II RP. W gronie sportretowanych znaleźli się m.in. Ignacy Jan Paderewski, Józef i Jan Piłsudscy, Wincenty Witos, Roman Dmowski czy Józef Haller. Przed wybuchem II wojny światowej S.T. przeniósł się do Warszawy, gdzie podjął pracę w branży ubezpieczeniowej. W 1939 r. brał udział w kampanii wrześniowej jako oficer rezerwy, trafił do niewoli niemieckiej i zapewne osadzono go w jednym z oflagów. Wiadomo jedynie, że zbiegł z obozu jenieckiego i wrócił do Warszawy. W okupowanej stolicy współpracował jako  rysownik – żołnierz AK, z prasą konspiracyjną. Karykatury zamieszczał m.in. w miesięczniku satyrycznym „Der Klabautermann”, wydawanym w ramach Akcji „N”. W 1944 r. brał czynny udział w Powstaniu Warszawskim. W tym czasie powstało szereg rysunków dokumentujących powstańczą codzienność, sygnował je monogramami „TST” lub „tst”, uzupełnionymi datą roczną, zapisaną w postaci dwóch ostatnich cyfr. Po upadku powstania, w październiku 1944 r., został wywieziony do Getyngi (Niemcy). Do zakończenia wojny pracował jako robotnik przymusowy (Zwangsarbeiter) w fabryce papieru „Rube” (Pergamentpapierfabrik Rube & Co) w Weende (gdzie dokladniej ). Artysta tworzył na dostępnych wówczas rodzajach papieru – kartonach, kartkach z zeszytów, kalce technicznej, a nawet na odwrotach niemieckich druków urzędowych. W Weende powstała część cyklu rysunków, będących osobistym zapisem, a zarazem dosadną analizą okrucieństw hitlerowskich w Polsce, wydanych po wojnie w dwóch tekach Hitleriada Furiosa oraz Hitleriada Macabra. Dominują w nich karykatury m.in.: Adolfa Hitlera, Josefa Goebbelsa, Heinricha Himmlera i Hermanna Göringa. Zostały opatrzone przez S.T. podpisem „Göttingen 1945“. Po zakończeniu wojny S.T. trafił do jednego z zalozonych w brytyjskiej strefie okupacyjnej obozu dla  dipisów (Displaced Persons). Obozy te przygotowywano z myślą o byłych więźniach obozów koncentracyjnych, jeńcach wojennych i pracownikach przymusowych, którzy w wyniku wojny i działań dyktatury nazistowskiej znaleźli się poza ojczyzną i oczekiwali na powrót do kraju. W latach 1945-1948 przebywał w obozie Osnabrück-Fernblick. Został zweryfikowany jako były polski jeniec wojenny – „Ex-Prisoner of War” (PWx). Zaangażował się w działalność kulturalno-oświatową prowadzoną na terenie obozu. Współredagował gazety obozowe – również ukazujące się w innych obozach dla dipisów – m.in. „Słowo Polskie”, „Nasze Życie – Polish Weekly. Tygodnik z codziennym wydaniem wiadomości”, „Biuletyn Obozowy. Urzędowy Organ Władz Obozowych I Obozu Polskiego w Osnabrück”, „Echo Dnia. Wydawnictwo Referatu Prasowego Osnabrück” czy „Koło 530”. Zamieszczane w nich karykatury opatrywał sygnaturami „S“ oraz „SToegel”. Używał też pseudonimu „Szafa”, ze względu na ponadprzeciętny wzrost. Prowadził ponadto zajęcia w Szkole Malarskiej w obozie w Osnabrück. Nie stronił również od działalności wystawienniczej. Chętnie prezentował swoje prace publicznie. W czasopiśmie obozowym „Nasze Życie – Polish Weekly” z 21 lutego 1946 r., w tekście Marii Horodyńskiej pt. Wędrówka po wystawie, opisano eksponaty pokazane m.in. na wystawie zorganizowanej w dipisowskim obozie w Lippstadt. Wśród nich były także prace S.T., część z nich opublikowano później w tekach, część – głównie dotyczących czasu Powstania Warszawskiego – pozostaje nieznana. Był w tym czasie również autorem szaty graficznej czasopisma dla harcerzy „Czarodziejski Rój”, wydawanego przez wydawnictwo „Strażnica” w Celle pod Hanowerem. W tym samym wydawnictwie, w 1947 r., ukazał się zilustrowany przez S.T. zeszycik dla dzieci „Przygoda Kosmatki“, z tekstem Rozmaryny Łozińskiej. Zeszyt doskonale wpisywał się w działalność edukacyjno-poznawczą, realizowaną z myślą o najmłodszych przebywających w obozie, powstał na podstawie opublikowanej w 1912 r. powieści Waldemara Bonselsa Die Biene Maja und ihre Abenteuer (Pszczółka Maja i jej przygody). W Osnabrück powstały cykle rysunków: Polski Wojak na Obczyźnie – niezwykle ciepły obraz żołnierzy I Korpusu Polskiego na Zachodzie, pełniących służbę okupacyjną w Niemczech, dopracowany został cykl Hitleriada Furiosa – zbiór karykatur przywódców III Rzeszy oraz Olimp of to Day – zbiór karykatur przywódców koalicji antyhitlerowskiej, przedstawionych jako bogowie i herosi rodem z greckiej mitologii. Cykle rysunków Hitleriada Macabra, Hitleriada Furiosa, Polski Wojak na Obczyźnie i Olimp of to Day wydane zostały, w postaci tek grafik, w latach 1946–1947 w wydawnictwie „Strażnica”. Trzy pierwsze pokolorowano. W przedmowie do teki Hitleriada Furiosa znaleźć można krótką charakterystykę S.T.

Talent samorodny, amatorski, nie kusił się o artyzm i laury sztuki. Praca satyryczna jego [S.T.] wynikała z poczucia humoru i dobrodusznej pasji ośmieszania brzydoty czynów, nie ludzi.

Po powrocie do Polski, najprawdopodobniej pod koniec 1947 lub na początku 1948 r., S.T. na krótko znalazł się we Wrocławiu. 28 czerwca 1948 r. w Świętej Katarzynie wziął ślub z Zofią z Dębskich. W czerwcu tego samego roku Toeglowie osiedlili się w Bytomiu. Obydwoje zatrudnili się jako plastycy w Spółdzielni Pracy Przemysłu Artystycznego „Estetyka” i związali się przede wszystkim ze środowiskiem inteligencji przybyłej na Górny Śląsk ze Lwowa. Świadczą o tym zachowane karykatury, m.in. kolegów-plastyków Mariana Wyrożemskiego i Kazimierza Moździerza, śpiewaka Opery Śląskiej Stanisława Rusockiego czy lekarza-ginekologa Bronisława Zapolskiego. Kolejnym polem powojennej aktywności twórczej S.T. było publikowanie rysunków satyrycznych na łamach prasy, pod pseudonimem „T.Gel”. Ich tematyka ujmowana, co oczywiste z punktu widzenia ówczesnej propagandy, koncentrowała się wyłącznie wokół tematów związanych z polityką międzynarodową. 7 listopada 1952 r. na świat przyszedł syn S.T. – Jerzy. Artysta zmarł niecałe dwa miesiące później, po walce z chorobą nowotworową. Pochowano go na Cmentarzu „Mater Dolorosa” w Bytomiu (pole VIII, grób nr 110). Grób przekopano w latach 90. XX w.

Bogata kolekcja, obejmująca spuściznę po S.T., znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Składa się na nią, poza wydanymi tekami, ponad sto rysunków, szkiców, akwarel, wycinków prasowych, pojedynczych numerów czasopism z jego rysunkami satyrycznymi oraz luźnych kart z wydanych w Niemczech tek rysunków. Swoiste, prywatne archiwum artystyczne S.T. przetrwało w tekturowej walizce, którą zabrała ze sobą żona Zofia, przeprowadzając się po śmierci męża do Krynicy. Jego prace kilkakrotnie prezentowano w Niemczech, m.in. w Instytucie Niemiecko-Polskim w Darmstadt w 2005 r., gdzie przygotowano wystawę monograficzną, na którą złożyły się prace z tek Hitleriada Macabra oraz Hitleriada Furiosa oraz bardziej incydentalnie w LWL-Industriemuseum w Bochum na wystawie pt. „Między nadzieją a niepewnością. Sztuka, kultura i codzienność polskich dipisów w Niemczech 1945–1955”, na której zaprezentowano wystawę dokumentującą życie i działalność dipisów. W 2015 r. pierwszą monograficzną wystawę jego prac w Polsce „Stanisław Toegel. Karykatury wojenne i polityczne”, obejmującą karykatury ze wszystkich wydanych przez S.T. przed i po II wojnie światowej tek, pokazano w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu.

Bibliografia podmiotowa

Toegel S., Album karykatur politycznych, Lwów 1932.

Toegel S., Hitleriada furiosa, Celle 1946.

Toegel S., Hitleriada Macabra, Celle 1946.

Toegel S., Olymp of to day, Celle 1947.

Łozińska R., Przygoda Kosmatki, il. S. Toegel, Celle 1947.

Bibliografia przedmiotowa

Archiv des Józef Piłsudski Institute of America, Katalog Wystawy Sztuki Polskiej na obczyźnie – Brunświk, wrzesień – październik 1946 r.

Bingen D., Hitleriada Furiosa – Hitleriada Macabra. Karikaturenzyklen von Stanisław Toegel. Begleitheft zur Ausstellung, Darmstadt 2005.

Feuß A., Kinderbuch aus Künstlerhand. Stanisław Toegels Ilustrationen zum Kinderbuch „Ein Märchen von dem Bichen „Meja“, [w:] Zwischen Ungewissheit und Zuversicht. Kunst, Kultur und Alltag polnischer Displaced Persons in Deutschland 1945–1955, Hrsg. D. Osses, Essen 2016.

Feuß A., Stanisław Toegel. http://www.porta-polonica.de/pl/Atlas-miejsc-pami%C4%99ci/stanislaw-toegel [dostęp: 2.09.2022 r.].

Fischer E. J., Fischer H.-D., Die Entlarvung Hitler-Deutschlands. Das Dritte Reich in Karikaturen von Pulitzer-Preisträgern, Berlin 2008.

Hanfstaengl E., Hitler in der Karikatur der Welt. Tat gegen Tinte, Berlin 1933.

Lusek J., Droń M., Wojna i pokój w karykaturach Stanisława Toegla, „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 2015, t. 38, s. 71–91.

Łakomy A., Polska książka na obczyźnie. Niemcy Zachodnie 1945–1950, Warszawa 2011.

Stanislaw Toegel (1905–1953). Rube & Co. Pergamentpapierfabrik.

http://www.zwangsarbeit-in-goettingen.de/frames/fr_lager.htm [dostęp: 2.09.2022 r.].

Autor hasła

Joanna Lusek [wrzesień 2022 r.]