Stanisław Ochęduszko

ur. 29.04.1899 r. w Lesku, woj. lwowskie (obecnie woj. podkarpackie), zm. 17.12.1969 r. w Gliwicach – pedagog, profesor, twórca śląskiej szkoły termodynamiki.

Imię i nazwisko	Stanisław Ochęduszko
Data i miejsce urodzenia	29.04.1899, Lesko
Data i miejsce śmierci	17.12.1969, Gliwice
Zawód	inżynier mechanik, pedagog, pracownik akademicki

Stanisław Piotr Ochęduszko urodził się w rodzinie Marcelego i Gizeli z Ostruszków. Rodzice byli nauczycielami szkoły powszechnej w Lesku, do której uczęszczał. Ojciec był członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W szkole powszechnej S.O. uczył się w latach 1905–1909, potem naukę kontynuował w klasycznym Cesarsko-Królewskim Gimnazjum Wyższym w Sanoku (1909–1917). Mieszkał w bursie gimnazjalnej, kierowanej przez ks. dr. Józefa Drozda, w której panował surowy, wojskowy dryl. Powierzono mu obowiązki cenzora (opiekuna sali, który dbał o jej ład i porządek). 11 czerwca 1917 r. zdał maturę i uzyskał świadectwo dojrzałości. Dzięki staraniom rodziców uniknął poboru do wojska austriackiego. Podjął studia na Wydziale Prawniczym Uniwersytetu Franciszkańskiego (później Uniwersytet Jana Kazimierza). Jednocześnie pracował w Komisji Zasiłkowej Starostwa w Lesku, która przydzielała zasiłki rodzinom żołnierzy. W czasie wolnym udzielał korepetycji (m.in. synowi starosty). W lutym 1919 r. został powołany do służby w wojsku polskim, w Sanockim Pułku Piechoty, gdzie ukończył kurs oficerów gospodarczych. Pełnił służbę jako oficer prowiantowy w wojskowym urzędzie gospodarczym. 2 lutego 1921 r. przeniesiony do rezerwy w stopniu podporucznika. Na stopień porucznika mianowany 19 marca 1939 r. ze starszeństwem i 47. lokatą w korpusie oficerów piechoty. Podczas urlopu z wojska (10 marca–30 czerwca 1920 r.) rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej, gdzie kształcił się tylko do momentu opuszczenia wojska. Z dniem 1 maja 1921 r. przeniósł się na Wydział Mechaniczny Politechniki Lwowskiej (PL). W 1922 r. odbywał praktykę warsztatową w Polskich Fabrykach Maszyn i Wagonów L. Zieleniewskiego w Sanoku. W czasie studiów zatrudniony przez prof. Romana Witkiewicza rozpoczął pracę na PL, jako zastępca asystenta (1 listopada 1925–31 lipca 1927), a następnie na stanowisku młodszego asystenta w Katedrze Pomiarów Maszyn (1 października 1927–30 września 1928). Egzamin dyplomowy zdał z wynikiem celującym 31 marca 1928 r. na Wydziale Mechanicznym. 2 kwietnia uzyskał dyplom i tytuł inżyniera mechanika. W latach 1928–1934 zatrudniony został na stanowisku adiunkta w Katedrze Teorii Maszyn Cieplnych (TMC), gdzie przygotowywany był na potencjalnego kierownika Katedry. Od 26 listopada 1929 r. do 30 września 1931 r. przebywał na stypendium, które uzyskał od Funduszu Kultury Narodowej i Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Początkowo, przez pół roku, uczył się u prof. Paula Schläpfera w Eidgenössische Technische Hochschule Zürich (Związkowa Wyższa Szkoła Techniczna w Zurychu). Resztę stypendium spędził u prof. Wilhelma Nusselta w Technische Hochschule München (Wyższa Szkoła Techniczna w Monachium), gdzie prowadził badania z termodynamiki technicznej. Pod jego kierunkiem napisał pracę doktorską Der Zünd- und Verbrennungsvorgang der mittels Druckluft zerstäubten Treiböle im Dieselmotor (Przebieg zapłonu i spalania oleju napędowego rozpylanego za pomocą sprężonego powietrza w silniku Diesla) (München 1931), którą obronił z wyróżnieniem 15 lutego 1935 r. W latach 1934–1937 pełnił funkcję zastępcy profesora i rozpoczął wykłady z teorii maszyn cieplnych. 21 lutego 1935 r. przyznano mu tytuł doktora nauk technicznych. W tym czasie, przez pół roku, pracował w Fabryce Związków Chemicznych w Mościcach. Po nostryfikowaniu dyplomu w PL, 9 czerwca 1936 r. uzyskał stopień naukowy docenta na Wydziale Mechanicznym, a w lipcu na podstawie pracy Pomiar wydatku sprężarki metodą wypełnienia zbiornika (Lwów 1935) uzyskał habilitację i prawo do prowadzenia wykładów (tzw. venia legendi). 14 września 1937 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym teorii maszyn cieplnych i objął kierownictwo Katedry TMC, które sprawował do 1941 r., do czasu zajęcia Lwowa przez Niemców.

W okresie międzywojennym był członkiem organizacji lwowskich: od 1932 r. Polskiego Towarzystwa Politechnicznego (członek Zarządu w latach 1935–1937), od 1936 r. Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Mechaników Polskich (wiceprezes 1937–1938). W roku akademickim 1937/1938 był kuratorem Związku Akademików Ślązaków przy PL.

Lata wojny spędził we Lwowie. W czasie okupacji sowieckiej (1939–1941) pracował w Lwowskim Instytucie Politechnicznym. Na stanowisko kierownika Katedry zatwierdzony został przez radziecki resort nauki. W tym okresie był członkiem Związku Zawodowego Pracowników Wyższej Szkoły i Instytutów Naukowych. Na przełomie sierpnia i września 1940 r. z 18 polskimi naukowcami z lwowskich uczelni zwiedzał moskiewskie placówki naukowe na zaproszenie Wszechzwiązkowego Komitetu ds. Szkół Wyższych ZSRR. Pobyt miał na celu wymianę doświadczeń oraz poznanie dorobku naukowego i miał charakter propagandowy. Podczas okupacji niemieckiej S.O. początkowo był bez pracy, z czasem znalazł zatrudnienie, jako nauczyciel maszynoznawstwa w Szkole Rzemieślniczej. Od maja 1942 r. do czerwca 1944 r. pracował w Staatliche Institute Lemberg, przemianowanego następnie na Staatliche Technische Fachkurse Lemberg (Państwowe Techniczne Kursy Zawodowe), które zostały zorganizowane w miejsce Politechniki. Prowadził zajęcia z termodynamiki, wykładał także teorię turbin parowych i miernictwo cieplne. Brał udział w tajnym nauczaniu, zorganizowanym przez polskich profesorów współpracujących z lwowskim oddziałem Delegatury Rządu RP na Kraj. W czasie okupacji sowieckiej, w listopadzie 1944 r. rozpoczęły się zajęcia na uruchomionym Lwowskim Instytucie Politechnicznym, gdzie ponownie objął profesurę i kierownictwo Katedry Termodynamiki i Techniki Cieplnej. W kwietniu 1946 r. otrzymał z Moskwy nominację na profesora ZSRR. Jednak w związku z apelem polskich władz o dobrowolne expatriowanie się Polaków ze Lwowa, w lipcu zwolnił się z pracy.

13 lipca 1946 r. przybył do Gliwic wraz z profesorami: Stanisławem Brzozowskim, Włodzimierzem Burzyńskim i Stanisławem Fryze. Został współorganizatorem Politechniki Śląskiej (PŚ), z którą związał się do emerytury. W 1947 r. uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. Przez 6 lat był przewodniczącym Komisji Egzaminu Dyplomowego na Wydziale Mechanicznym, dla którego, na wzór obowiązujących przed wojną na PL, ustalał programy nauczania. Zorganizował i kierował Katedrą Pomiarów Maszyn Cieplnych (1946–1951) oraz Katedrą TMC (1946–1969). W latach 1950–1952 zamierzał przejść na Politechnikę Gdańską, gdzie zaproponowano mu stanowisko profesora, jednak władze PŚ nie wyraziły na to zgody. W 1952 r. utworzył pierwszy w Polsce Wydział Energetyczny (od 1953 r. przemianowany na Wydział Mechaniczno-Energetyczny), którego był pierwszym dziekanem (1952–1955). 10 listopada 1953 r. Centralna Komisja Kwalifikacyjna ds. Pracowników Nauki nadała mu stopień doktora nauk technicznych. Po podróży do ZSRR, odbytej w 1956 r., organizował na tym Wydziale nową specjalność – energetykę jądrową. 23 października 1956 r. został wybrany rektorem PŚ. Funkcję te pełnił do 31 sierpnia 1959 r. Ze względu na stan zdrowia nie mógł się podjąć drugiej kadencji. Do przejścia na emeryturę w 1969 r. prowadził wykłady z termodynamiki i konstrukcji maszyn cieplnych.

Współpracował z innymi uczelniami i instytucjami naukowymi w kraju: Politechniką Wrocławską (zorganizował i kierował Katedrą TMC w okresie 15 marca 1947–1 marca 1950), Polską Akademią Nauk (1956–1964, zastępca przewodniczącego; 1964–1969, przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Maszyn Przepływowych; od 1960 r., członek korespondent), Wyższą Szkołą Pedagogiczną (1960–1961, profesor Katedry Technologii Ogólnej), Komisją Nauk Technicznych Oddziału PAN w Krakowie (1958–1967, zastępca przewodniczącego). Ponadto zasiadał w Radach Naukowych, m.in.: Śląskiego Instytutu Naukowego, Głównego Instytutu Górnictwa, Instytutu Chemicznej Przeróbki Węgla, Centralnego Urzędu Jakości Miar. Był członkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Kadr Naukowych w Ministerstwie Szkolnictwa Wyższego, a także Państwowej Rady ds. Gospodarki Paliwami i Energią przy Radzie Ministrów PRL. W 1967 r. został członkiem Rady ds. Metrologii przy Centralnym Urzędzie Jakości i Miar.

Był promotorem 12 profesorów i 16 doktorów nauk technicznych, recenzentem wielkiej liczby prac doktorskich i habilitacyjnych, a także autorem i współautorem kilkudziesięciu artykułów naukowych oraz 20 publikacji monograficznych i podręcznikowym. Opublikował m.in. Teorię maszyn cieplnych (cz. 1–3, 1953–1955), pierwszy pełny polski podręcznik z zakresu teorii maszyn cieplnych. Prace zamieszczał na łamach takich czasopism, jak: „Przegląd Techniczny”, „Czasopismo Techniczne”, „Przegląd Mechaniczny” i „Przemysł Naftowy”. Znał język niemiecki, rosyjski, słabiej francuski i angielski. W gimnazjum uczył się łaciny i greki. W wolnych chwilach pasjonował się turystyką i muzyką.

Wraz z żoną Marią Julianną z Gęsieckich (1901–1989), z którą ożenił się 14 grudnia 1936 r. w Wilnie, mieszkał w Gliwicach przy ul. Kaszubskiej 14. Małżeństwo nie miało dzieci. Odznaczony: Złotym Krzyżem Zasługi (1954 r.), Medalem X-lecia Polski Ludowej (1955 r.), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1958 r.), srebrną odznaką „Zasłużonemu w rozwoju Województwa Katowickiego” (1960 r.), Odznaką X-lecia ZSP (1960 r.) i Złotą Odznaką XV-lecia Politechniki Śląskiej (1960 r.), Odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego (1963 r.).

Uhonorowany nagrodą państwową II stopnia oraz nagrodą honorową wydawnictwa za pracę Teoria maszyn cieplnych (1955 r.), a także nagrodą I stopnia Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego (1963 r.). 1 października 1969 r. Politechnika Śląska nadała mu godność doktora honoris causa. 28 czerwca 1973 r. w gmachu obecnego Wydziału Inżynierii Środowiska i Energetyki PŚ (ul. Konarskiego 22) odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą S.O. 28 czerwca 1973 r. sali wykładowej nr 100 nadano nazwę „Aula im. Stanisława Ochęduszki”. W 1965 r. na zamówienie PŚ wybity został medal z okazji 40-lecia pracy S.O. W każdą dziesiątą rocznicę śmierci profesora Instytut Techniki Cieplnej PŚ organizuje ogólnopolską sesję naukową. W stulecie urodzin S.O. zorganizowano dodatkowo zjazd absolwentów. Stowarzyszenie Wychowanków Wydziału Mechaniczno-Energetycznego w 1997 r. ustanowiło medal „Stanisław Ochęduszko 1899–1969…” jako wyróżnienie honorowe. Ponadto Studenckiemu Kołu Naukowemu Techniki Cieplnej przy PŚ nadano Jego imię.

Pochowany na Cmentarzu Lipowym w Gliwicach.

Bibliografia podmiotowa

Bibliografia prac naukowych S.O. zob.: Szargut J., Folwarczny J., Prof. dr hab. inż. Stanisław Ochęduszko. Dr h. c. Politechniki Śląskiej 1899–1969, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Energetyka” z. 34 (1970), s. 3–12.

Bibliografia przedmiotowa

Bąba W.J., Początki Politechniki Śląskiej, t. 2, Gliwice 2010, s. 495.

Bąba W.J., Dziedzictwo lwowskiego szkolnictwa na Politechnice Śląskiej, Gliwice 2020, s. 191–192.

Maligranda L., Prytuła J.G., Uniwersytet we Lwowie w latach 1939–1941. Matematyka, fizyka i astronomia, „Wiadomości Matematyczne” 2017, nr 2, s. 312.

Ochęduszko S., Należy wskrzesić dawne tradycje…, [w:] Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888–1958, Kraków 1958, s. 243–245.

Ochęduszko S., Rzut okiem wstecz, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Energetyka” z. 108 (1990), s. 9–13.

Piłatowicz J., Ochęduszko Stanisław, [w:] Słownik biograficzny techników polskich, z. 6, Warszawa 1995, s. 108–110.

Politechnika Lwowska 1844–1945, Wrocław 1993, s. 327–328.

Rybka R., Stepan K., Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kraków 2003, s. 621.

Szymczyk J., Stanisław Ochęduszko (1899–1969), [w:] Profesorowie lwowscy na Politechnice Śląskiej, red. D. Recław i W. J. Bąba, Gliwice 2015, s. 389–406.

XXXV. Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum w Sanoku za rok szkolny 1920/1921 wraz z dodatkiem za lata 1917, 1918, 1919 i 1920, Sanok 1921, s. 11, 53.

Autor hasła

Anita Tomanek [grudzień 2022 r.]