Stanisław Lenartowicz
ur. 7.02.1921 r. Dianowie (obecnie Rosja), zm. 28.10.2010 r. we Wrocławiu – reżyser i scenarzysta filmowy, jeden z twórców Polskiej Szkoły Filmowej.
| |
|---|---|
| Imię i nazwisko | Stanisław Lenartowicz |
| Data i miejsce urodzenia | 7.02.1921, Dianowo |
| Data i miejsce śmierci | 28.10.2010, Wrocław |
| Zawód | reżyser, scenarzysta filmowy |
Stanisław Lenartowicz, fot. Adam Wyżyński
Obóz dla internowanych członków AK w Kałudze, jesień 1944 r., od lewej: Tadeusz Lenartowicz, Stanisław Lenartowicz i Ryszard Pieślak
Okładka książki Stanisław Lenartowicz twórca osobny, red. R. Bubnicki, A. Dębski, Wrocław 2011.
Tablica pamiątkowa Stanisława Lenartowicza na ścianie Wrocławskiej Wytwórni Filmów Fabularnych
Grób Stanisława Lenartowicza, jego rodziców i rodzeństwa
Stanisław Lenartowicz był synem Michała Lenartowicza (1879-1957), który pracował przy budowie linii kolejowej w guberni Niżnyj Nowogród i Bronisławy z Krażowskich (1889-1963), córki właścicieli majątku ziemskiego na Żmudzi. Matka urodziła się w Melitopolu na Zaporożu, gdzie jej rodzina trafiła po powstaniu styczniowym. Mieli ośmioro dzieci. Po traktacie ryskim w 1921 r. w ramach repatriacji rodzina przebywała w Mołodecznie, Zalesiu i Wilnie, a w końcu osiadła w Landwarowie (pow. wileński). Ojciec został zawiadowcą stacji kolejowej, a potem kierownikiem odcinka drogowego. S.L. dzieciństwo i lata szkolne spędził w Landwarowie, tam skończył szkołę powszechną, a potem uczęszczał do szkół wileńskich, do których dojeżdżał pociągiem. Były to: Gimnazjum Ogólnokształcącego im. Juliusza Słowackiego i Liceum im. Adama Mickiewicza. Wtedy zafascynował się filmem, często odwiedzał kina wileńskie. W maju 1939 r. po zdaniu matury zapisał się na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Po wybuchu II wojny światowej Wilno znalazło się pod okupacją sowiecką, potem litewską i znowu sowiecką. Ojciec stracił pracę na kolei i rodzinę wyrzucono ze służbowego mieszkania, zamieszkali u sąsiadki, której mąż także był kolejarzem. S.L. od 1940 do 1941 r. był pracownikiem fizycznym na kolei, a po wkroczeniu wojsk niemieckich był kancelistą w litewskim nadleśnictwie Troki. Dzięki dobrej znajomości języka litewskiego i niemieckiego oraz łaciny pracował tam do 1944 r. robiąc kopie i tłumaczenia dokumentów polsko-łacińskich dotyczących gospodarki leśnej.
Miał starsze rodzeństwo, które zaangażowane było w działalność konspiracyjną. Brat Józef (ur. 1912), absolwent medycyny wileńskiego Uniwersytetu Stefana Batorego walczył w kampanii wrześniowej, a potem był członkiem Armii Krajowej (AK). Brał udział w operacji „Ostra Brama” (7-13.07.1944 r.), kierował punktem opatrunkowym, gdzie ratował życie żołnierzom AK, ludności cywilnej, a potem rannym żołnierzom sowieckim. Brat Kazimierz (1917-1944), jako zawodowy wojskowy walczył w kampanii wrześniowej, a potem przedostał się do wojska polskiego w Wielkiej Brytanii, gdzie był lotnikiem i zginął w wypadku lotniczym podczas ćwiczeń. Siostra Alina (1919-2001, po mężu Billewicz) należała do AK i była szyfrantką oraz kurierką, a od 1943 r. zastępczynią Zofii Dąb-Biernackiej, szefowej łączności konspiracyjnej Samodzielnego Okręgu Wileńskiego AK. Na początku 1945 r., jako łączniczki dotarły z meldunkiem do II Korpusu generała Władysława Andersa we Włoszech. Po wojnie siostra Alina pozostała na emigracji. Także S.L. działał w AK, jako szeregowy o pseudonimie „Szron”, był żołnierzem 7. Brygady Wileńskiej AK. 17 lipca 1944 r. jego brygada została rozbrojona w Puszczy Rudnickiej przez NKWD i po zbiorowym odrzuceniu prób zwerbowania do wojsk sowieckich deportowana do Kaługi. S.L. znalazł się tam z młodszym bratem Tadeuszem (ur. 1927 r.), pracowali przy wyrębie lasu w okolicy Jegoriewska. Tam poznał i zaprzyjaźnił się z Bernardem Ładyszem, żołnierzem wileńskiej AK, później słynnym śpiewakiem operowy.
W 1945 r. szeregowi żołnierze zostali repatriowani i w styczniu 1946 r. S.L. wrócił do Polski. Od połowy marca 1946 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim. Po ukończeniu czterech semestrów polonistyki w styczniu 1948 r. przeniósł się na Uniwersytet Wrocławski, aby wspomagać rodziców i młodsze rodzeństwo, którzy w ramach przesiedleń znaleźli się w Górze Śląskiej na Dolnym Śląsku. Równolegle w listopadzie 1948 r. S.L. rozpoczął studia w Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi, gdzie jego mistrzem był Antoni Bohdziewicz. Dyplom uzyskał w 1951 r., a dyplom ukończenia polonistyki w 1952 r. W latach 1952-1954 pracował w łódzkiej Wytwórni Filmów Oświatowych, gdzie zrealizował 9 filmów krótkometrażowych, m.in. kolorowy film Miniatury Kodeksu Behema, za który później otrzymał nagrodę na festiwalu w niemieckim Oberhausen (1958). W 1955 r. zrealizował swój debiut fabularny w trójnowelowym filmie Trzy starty. Jego Nowela kolarska, kręcona w Wałbrzychu, była debiutem Zbigniewa Cybulskiego w głównej roli. W latach 1955-1983 nakręcił 23 filmy fabularne (kinowe i telewizyjne), wszystkie we Wrocławskiej Wytwórni Filmów Fabularnych.
Pierwszy pełnometrażowy film fabularny powstał w 1956 r. (prem. w 1957). Był to Zimowy zmierzch według scenariusza pochodzącego z Wilna pisarza Tadeusza Konwickiego. Pisarz tak wspominał reżysera:
Lenartowicz to mój rodak z Wilna, który jeszcze do dziś mówi po litewsku, kiedy ja, grzeszny, zapomniałem. Zachowywał się odważnie: przez lata pracy w filmie mieszkał we Wrocławiu, a nie w Warszawie czy Łodzi, gdzie decydowano o polskim kinie. To tak, jakby mieszkał na innym kontynencie, w innych układach, innej tradycji. Bardzo dużo czytał, był wielbicielem muzyki, otoczonym biblioteką […]. Dla mnie kontakt z Lenartowiczem okazał się ważny, bo po zimowym zmierzchu zacząłem przemyśliwać o własnym filmie. [K. Bielas, J. Szczerba, Pamiętam, że było gorąco. Rozmowa z Tadeuszem Konwickim, Wołowiec 2015, s. 19].
Film Zimowy zmierzch przenosi widza w świat małej miejscowości na Kresach Wschodnich, pokazuje jej rytm życia, znany reżyserowi z podwileńskiego Landwarowa. Nowatorska forma (sposób narracji, warstwa wizualna), odległa była od obowiązującego socrealizmu, dlatego film wywołał gwałtowne spory i polemiki w środowisku polskiej krytyki filmowej. Rozpowszechniano go w niewielkiej liczbie kopii i dostał zakaz dystrybucji zagranicznej.
Kolejny film fabularny S.L. – Pigułki dla Aurelii (1958) podejmował temat okupacji niemieckiej oraz ruchu oporu. Podobnie, jak nakręcona w 1964 r. komedia Giuseppe w Warszawie. Obie produkcje zaliczane są do Polskiej Szkoły Filmowej i należą do jej nurtu antybohaterskiego. Komedia Giuseppe w Warszawie była pierwszym obrazem, w którym okupacja i konspiracja związana z AK pokazana była z humorem, a dwie główne role doskonale zagrali Elżbieta Czyżewska i Zbigniew Cybulski. Do dzisiaj jest to jeden z najpopularniejszych filmów reżysera. Jak sugeruje Rafał Bubnicki w Biograficznych szyfrach w twórczości Stanisława Lenartowicza [rozdz. w: Stanisław Lenartowicz twórca osobny, red. R. Bubnicki, A. Dębski, Wrocław 2011], reżyser sportretował w tym filmie swoją siostrę Alinę, podporucznika wileńskiego AK oraz siebie „artystę z dystansem odnoszącego się do rozgrywających się wokół wydarzeń”.
Zapomniany świat polskiej prowincji S.L. pokazał w filmie Czerwone i złote (1969) nakręconym według prozy Stanisława Grochowiaka, z muzyką Wojciecha Kilara. Film otrzymał nagrodę na prestiżowym Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Valladoid (Hiszpania). Z fascynacji podróżami morskim i po odbyciu wielomiesięcznych wypraw na statkach handlowych powstały dwa filmy o tematyce morskiej: Cała naprzód (1966 r., prem. 1967) oraz Martwa fala (1970 r., prem. 1971). S.L. ekranizował także powieści z dwudziestolecia międzywojennego: Tadeusza Dołęgi-Mostowicza Pamiętnik pani Hanki (1963) i Marii Ukniewskiej Strachy (1979 r. serial telewizyjny, 1985 r. film fabularny). W latach 1967-1976 nakręcił kilka filmów telewizyjnych będących adaptacjami literatury rosyjskiej, m.in. ekranizacje opowiadań Iwana Turgieniewa, Aleksego Tołstoja, Aleksandra Puszkina, Michaiła Lermontowa i Mikołaja Gogola.
Po ogłoszeniu stanu wojennego wycofał się z aktywności zawodowej. Ostatnim jego filmem był obraz Szkoda twoich łez (realizacja w 1983 r., prem. 1985 r.), filmowa wersja serialu Strachy. Jeszcze w 1991 r. wyreżyserował spektakl teatru telewizji Herkules i stajnia Augiasza (1991 r.) według Friedricha Dürrenmatta, ale jak pisał jego biograf „był to tylko twórczy incydent”. Nadal oglądano jednak jego filmy. W 2006 r. podczas pierwszej wrocławskiej edycji festiwalu Era Nowe Horyzonty zaprezentowano retrospektywę twórczości filmowej S.L. Reżyser całe swoje powojenne życie zawodowe związał z Wrocławiem, gdzie mieszkał z matką i przez pewien czas z najmłodszą siostrą Ireną Lenartowicz-Will (1923-2014) plastyczką. Temu miastu poświęcił także swoje filmy:
Osobne miejsce w twórczości Stanisława Lenartowicza zajmuje film „Zobaczymy się w niedzielę” (1959), świadectwo zakorzenienia się reżysera (wygnanego z Wileńszczyzny – małej ojczyzny) w nowej ojczyźnie – Wrocławiu […] W 1959 r. Stanisław Lenartowicz otrzymał nagrodę miasta Wrocławia – był już wtedy najbardziej znanym wrocławskim reżyserem filmowym. Miejsce zamieszkania, Biskupin, w odległości kilku minut tramwajem od Wytwórni Filmów Fabularnych, dodatkowo zwiąże go z miastem, w którym wytwórnia filmowa będzie jego drugim domem, miejscem realizacji kolejnych filmów. Mimo, że wszystkie jego filmy, od „Zimowego zmierzchu” począwszy, tam powstawały, a większość kręcona była na Dolnym Śląsku – także „Giuseppe w Warszawie”, w którym Wrocław „gra” Warszawę – to jednak tylko w „Zobaczymy się w niedzielę” i „To ja zabiłem” (1975) w sposób osobisty Lenartowicz pokazał Wrocław, eksponując najbliższą mu – z powodu zamieszkania – wrocławską Wielką Wyspę. [Stanisław Lenartowicz twórca osobny, red. R. Bubnicki, A. Dębski, Wrocław 2011, s. 22].
Sam reżyser tak mówił o Wrocławiu i swoim kresowym pochodzenie w wywiadzie dla „Kina”:
Nikt nie wierzył we Wrocław, jakieś poniemieckie miasto. Ale dla mnie to miasto miało urok dzięki temu, że znalazło się tu wielu ludzi ze Wschodu. I tak na przykład w Poznańskiem o ludziach ze Wschodu mówiono „zabugole”, miejscowi nimi gardzili. We Wrocławiu wszyscy byliśmy zza Buga, więc nikt nam tego nie wytykał. Mogliśmy być dumni z tego faktu. Ponadto Wrocław ma osobliwą atmosferę miasta, w którym wszystkim przysługują równe prawa. Urzekło mnie też to, że Wrocław jest niejako wkomponowany w rzekę, podobnie jak Wilno, co przypomina zabawę natury z człowiekiem. [Zawsze trzeba być sobą. Ze Stanisławem Lenartowiczem rozmawia Adam Wyżyński, „Kino” 2006, nr 7/8 s. 37].
Nagrodzony: Nagrodą Miasta Wrocławia (1959 r.), Nagrodą Stowarzyszenia Filmowców Polskich za dorobek życia (2008 r.), Nagrodą Honorową „Miś BAREJAdy” na 6. Przeglądzie Filmów Komediowych i Niezależnych „Barejada” w Jeleniej Górze (2008 r.), Nagrodą „Kryształowy Dzik” za całokształt twórczości na I Festiwalu Reżyserii Filmowej w Świdnicy (2008 r.).
Odznaczony: Złotym Krzyżem Zasługi (1960 r.), Złotym Medalem Zasłużony Kulturze „Gloria Artis” (2008 r.).
Pochowany na Cmentarzu Świętej Rodziny we Wrocławiu.
W 2011 r. na ścianie Wrocławskiej Wytwórni Filmów Fabularnych odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą S.L. Znalazła się na niej podobizna reżysera, napis: „Jeden z twórców polskiej szkoły filmowej” oraz tytuły siedmiu jego filmów. W 2013 r. Krzysztof Rogulski nakręcił dokumentalny film biograficzny Stanisław Lenartowicz wędrowiec z Wilna, w którym reżysera wspominała rodzina, współpracownicy i przyjaciele, m.in. Bernard Ładysz, który opowiadał o wspólnych latach spędzonych na zesłaniu w sowieckim obozie w Kałudze.
Bibliografia podmiotowa
Wykaz praz reżyserskich (filmy kinowe, telewizyjne, krótkometrażowe):
Stanisław Lenartowicz twórca osobny, red. R. Bubnicki, A. Dębski, Wrocław 2011.
https://fototeka.fn.org.pl/pl/osoby/info/3082/lenartowicz-stanislaw.html [dostęp. 7.05.2023]
Wywiad: Zawsze trzeba być sobą. Ze Stanisławem Lenartowiczem rozmawia Adam Wyżyński, „Kino” 2006, nr 7/8 s. 35-38.
Bibliografia przedmiotowa
Dębski A., Egzystencja człowieka i jego przemijanie w twórczości Stanisława Lenartowicza, „Studia Filmoznawcze” 2013, t. 34, s. 189-200.
Stanisław Lenartowicz twórca osobny, red. R. Bubnicki, A. Dębski, Wrocław 2011.
Szczepański T., Między stylem a rzeczywistością. O kinie Stanisława Lenartowicza, „Odra” 2011, nr 2, s. 76-79.
Wilkowski P., Stanisław Lenartowicz – reżyser wygnany, https://www.zajezdnia.org/wh-070221 [dostęp. 7.05.2023]
Zarębski K.J., Stanisław Lenartowicz, [w:] https://culture.pl/pl/tworca/stanislaw-lenartowicz [dostęp. 7.05.2023.]
https://indeksrepresjonowanych.pl/int/wyszukiwanie/94,Wyszukiwanie.html [dostęp. 7.05.2023]
Autor hasła
Barbara Maresz