Stanisław Kulczyński
Stanisław Leon Kulczyński - ur. 9.05.1895 w Krakowie, botanik, naukowiec, polityk, organizator życia naukowego we Wrocławiu po 1945 r. Zmarł 12.07.1975 w Warszawie.
| |
|---|---|
| Imię i nazwisko | Stanisław Leon Kulczyński |
| Data i miejsce urodzenia | 9.05.1895, Kraków |
| Data i miejsce śmierci | 12.07.1975, Warszawa |
| Zawód | botanik, polityk |
Był synem Władysława, zoologa oraz Anny Chełmieckiej. Po ukończeniu szkoły powszechnej oraz gimnazjum w Krakowie, rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim.
W 1919 r. obronił doktorat z zakresu botaniki i geologii. W 1923 r. habilitował się na Wydziale Przyrodniczym UJ i objął katedrę systematyki i morfologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W 1929 r. został kierownikiem badań torfowych przy Biurze Melioracji Polesia. W 1934 r. został dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UJK we Lwowie. Od 1930 r. był profesorem zwyczajnym. Zajmował się systematyką roślin, ekologią, fitosocjologią i paleobotaniką. W jednej z dzielnic Lwowa, na Cetnerówce założył jeden z pierwszych na świecie ogród flory rodzimej obsadzając go roślinami rosnącymi na ziemiach południowo-wschodniej Polski. W 1935 r. został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności a w 1945 r. – członkiem rzeczywistym PAU. W 1936 r. został powołany na stanowisko rektora UJK we Lwowie. Zrezygnował ze stanowiska w styczniu 1938 r., protestując w ten sposób przeciwko naciskom wprowadzenia na uczelni getta ławkowego (ograniczeń w możliwości studiowania dla ludności pochodzenia żydowskiego).
“Na posiedzeniu Senatu Akademii U.J. K. w dn. 7 b.m. Rektor prof. dr St. Kulczyński zgłosił rezygnację. Senat Akademii przyjął to oświadczenie do wiadomości, uznając słuszność podanych motywów. Zarazem Senat uchwalił wyrazić ustępującemu rektorowi pełne uznanie i podziękowanie za jego dotychczasową działalność rektorską dla dobra uniwersytetu i za jego pełne poświęcenia wysiłki w obronie powagi władzy rektorskiej i praworządności w życiu uniwersyteckim”[1].
Po wybuchu II wojny światowej i radzieckiej okupacji Lwowa został wykładowcą Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu im. Iwana Franki. Z powodu zaangażowania się w działalność niepodległościową (w czasie wojny był delegatem Rządu RP na wychodźstwie na Obszar Lwowski) po rozpoczęciu niemieckiej okupacji Kresów uciekł ze Lwowa w 1941 r. Zamieszkał w zaprzyjaźnionym majątku Kawęciny, gdzie zajmował się tajnym nauczaniem na Uniwersytecie Jagiellońskim. Oficjalnie był zatrudniony w Izbie Rolniczej.
Po zakończeniu wojny starał się o posadę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W związku z planowaną zmianą granic i perspektywą Wrocławia jako przyszłego ośrodka naukowego Kulczyński i prof. Stanisław Loria zaproponowali dr. B. Drobnerowi, pierwszemu pełnomocnikowi rządu na miasto Wrocław, włączenie lwowskich profesorów do jego grupy. W tym celu 25.02.1945 r. Kulczyński wystosował prośbę do prezydenta Krajowej Rady Narodowej, Bolesława Bieruta, o spowodowanie zwolnienia z więzień i obozów sowieckich polskich profesorów, wskazując na konieczność zatrudnienia ich w kraju. 20.04.1945 r. Kulczyński został mianowany przez ministra oświaty Rządu Tymczasowego delegatem Rządu do spraw „zabezpieczenia majątku i urządzeń wyższych uczelni oraz innych instytucji naukowych, bibliotek, zbiorów na terenie Wrocławia i okolic”. Kulczyński 10.05.1945 r. przybył do Wrocławia z Grupą Kulturalno-Naukową, na czele której stał. 2.08.1945 r. został powołany do Rady Naukowej przy Ministerstwie Oświaty, utworzonej dla opiniowania i inicjowania najważniejszych spraw krajowego polskiego środowiska akademickiego. Decyzją ministra oświaty z 3.09.1945 r. powierzono mu pełnienie obowiązków rektora Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu. 4.11. 1947 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej mianował go rektorem UWr a 15.11. 1947 r. rektorem Politechniki Wrocławskiej. “Jesteśmy materialnymi spadkobiercami ruin niemieckiego Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu, a duchowymi spadkobiercami kresowej kultury lwowskiej”[2] - powiedział podczas inauguracji w 1946 r. W 1951 r. podjęto decyzję o pełnym rozdziale Uniwersytetu i Politechniki. Kulczyński pozostał Rektorem Uniwersytetu do 1952 r. 9.07.1946 r. został mianowany przez wojewodę wrocławskiego tymczasowym opiekunem zbiorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. To dzięki jego decyzji na potrzeby przyszłego Ossolineum przeznaczono budynek dawnego gimnazjum Św. Macieja użytkowanego wówczas przez Uniwersytet, zorganizował przyjęcie zbiorów lwowskich we Wrocławiu i odpowiednio je zabezpieczył. W 1946 r. zorganizował Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum we Wrocławiu.
Został uhonorowany dwoma tytułami Honoris Causa: Uniwersytet Wrocławski (1963), Politechnika Wrocławska (1965). Ponadto otrzymał również: Order Budowniczych Polski Ludowej, Order Sztandaru Pracy I klasy, Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal 10-lecia Polski Ludowej, Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego, Krzyż Wielkiego Oficera Orderu Zasługi Republiki Włoskiej, Złoty Medal Pokoju im. F. Joliot-Curie nadany przez Światową Radę Pokoju.
Był aktywny politycznie w strukturach Stronnictwa Demokratycznego. W latach 1946–1954 wiceprzewodniczący Rady Naczelnej SD. W latach 1954–1956 wiceprzewodniczący SD, a w latach 1956–1969 przewodniczący SD. Od 1969 honorowy prezes SD. W latach 1952–1956 – wicemarszałek Sejmu. Następnie w latach 1956–1969 zastępca przewodniczącego Rady Państwa. W latach 1946–1972 był posłem do Krajowej Rady Narodowej, na Sejm Ustawodawczy oraz na Sejm PRL I, II, III, IV i V kadencji. W latach 1952–1956 i 1961–1969 był przewodniczącym Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Nadzwyczajnej Ziem Zachodnich. W latach 1957–1971 sprawował funkcję przewodniczącego Rady Naczelnej Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich. W latach 1958–1975 wiceprzewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu.
W 1949 r. jako członek Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju był delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu. W latach 1958–1973 był przewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju.
Zmarł 12.07. 1975 r. w Warszawie. Pochowany 17.07.1975 r. nna Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Był mężem Marii Kulczyńskiej.
Jego imieniem nazwano Wrocławską Drukarnię Naukową PAN, jeden z wrocławskich bulwarów, szkołę podstawową nr 17 we Wrocławiu, a także MS Stanisław Kulczyński zwodowany w stoczni im. Adolfa Warskiego. W Jeleniej Górze wzniesiono mu pomnik. W 1986 r. podobizna Kulczyńskiego znalazła się na znaczku pocztowym. W późniejszych latach uhonorowano go też m.in. tablicami pamiątkowymi, popiersiem oraz nazwą bulwaru na terenie kampusu PWr. W 2018 r. została mu poświęcona wystawa pt. „Między nauką a polityką: Profesor Stanisław Kulczyński”, przygotowana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Rada Miejska Wrocławia dnia 26.04.2018 r. nadała mu tytuł Honorowego Obywatela Wrocławia (Civitate Wratislaviensi Donatus). 8.06.2018 r. przy wejściu do domu przy al. Kasprowicza 17, gdzie w latach 1945-1957 mieszkał prof. S. Kulczyński odsłonięto pamiątkową tablicę. Pamiątkowa tablica znajduje się również w Bramie Cesarskiej Gmachu Głównego Uniwersytetu Wrocławskiego.
W związku z zakazem propagowania ustroju totalitarnego w nazewnictwie (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu, sygn. III SA/Wr 141/18), w opinii Instytutu Pamięci Narodowej jego imieniem i nazwiskiem nie mogą być nazywane miejsca publiczne (art. 1 Ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej (Dz.U. RP z 2016 r. poz. 744). 29.11.2017 r. Senat Uniwersytetu Wrocławskiego podjął uchwałę w sprawie przywrócenia i obrony dobrego imienia prof. S. Kulczyńskiego.
Bibliografia podmiotowa:
Kulczyński S., Kilka słów o naturze elajosomów, Kraków 1922
Kulczyński S., Borealny i arktyczno-górski element we florze Europy środkowej, [brak m-ca wyd.], 1923
Szymkiewicz D., Botanika. POdręcznik dla szkół akademickich. Z 855 rycinami, w tem jedna tablica barwna, ryc. wyk. S. Kulczyński, Lwów 1928 [wiele wydań]
Kulczyński S., Stratygrafja torfowisk Polesia, Brześć nad Bugiem 1930
Kulczyński S., Atlas flory polskiej, Kraków 1932
Kulczyński S., O założeniach jakie leżą u podstaw morfologii porównawczej, Kraków 1945
Kulczyński S., O postawę nauk humanistycznych, Wrocław 1949
Kulczyński S., Geneza karbońskich złóż węglowych, Wrocław 1952
Kulczyński S., Udział Wrocławia w odbudowie nauki polskiej, Wrocław 1955
Kulczyński S., Grupa Naukowo-Kulturalna, [w:] Trudne dni, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960, s. 120-133
Bibliografia przedmiotowa
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej - sygn. IPN BU 0236/34 (PDF), t. 7, s. 427.
Katalog rękopisów akcesyjnych Ossolineum - sygn. akc. 139/85, Aleksander Gongol, Prof. dr Stanisław Kulczyński 1895-1975, naukowiec - społecznik - polityk. Prof. dr Marian Morelowski 1884-1963 bogactwo życia i osiągnięcia. Zeszytów 2.
Prof. dr. Kulczyński rektorem U.J.K., w: Gazeta Lwowska, 9.05.1936, r. 129, nr 107
https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/101328/edition/94368/content?format_id=2
Senat U.J. K. przyjął rezygnację rektora Kulczyńskiego, w: Gazeta Lwowska, nr 5, 9. 01.1938
https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/101328/edition/94368/content?format_id=2
Mądalski J., Stanisław Kulczyński, w: Uczeni wrocławscy 1945–1979, Wrocław, 1980
Wosiński H., Stronnictwo Demokratyczne w Polsce Ludowej. Cz. 3: Udział Stronnictwa w pracach parlamentu PRL w latach 1944-1968, red. W. Beczek, Warszawa 1969, s. 76-77;
Rajewski A., Spychalski W., Nasi Przedstawiciele. Noty biograficzne posłów SD w Sejmie PRL w kadencjach V, VI, VII, Warszawa 1980
Mołdawa T., Ludzie władzy 1944-1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991, s. 80, 291-293, 300
Biogramy pionierów miasta Wrocławia, członków Sekcji Pionierów przy Towarzystwie Miłośników Wrocławia oraz pionierskie zakłady przemysłowe Wrocławia, opr. własne TMW, Wrocław 1995
Köhler P., Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (1815–1952), Kraków 2002
Bajer M., Z takich gwiazd wylecieli…w: Niepodległość i Pamięć, r. 2006, 13/3 (24), s. 111-126 https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Niepodleglosc_i_Pamiec/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2006-t13-n3_(24)/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2006-t13-n3_(24)-s111-126/Niepodleglosc_i_Pamiec-r2006-t13-n3_(24)-s111-126.pdf
Draus J., Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni. Kraków, 2007
Wrocławskie środowisko akademickie. Twórcy i ich uczniowie 1945 - 2005, red. A. Chmielewski, Wrocław 2007
Redzik A., Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Warszawa 2017
Jasińska K., Spór o Kuczyńskiego w: Przegląd Uniwersytecki, nr 1, 2018 (221)
Jasińska K., Karczmarek M., Wrocław Kulczyńskiego,Wrocław 2018
Mularczyk M., Nauka jest treścią mojego życia…, Prof. Stanisław Kulczyński - życie i dzieło, Wrocław 2018
Jasińska K., W ogniu i gruzach. Uniwersytet Wrocławski w latach 1945 - 1946. Inne spojrzenie, Wrocław 2020. s. 305.
Doktorzy honoris causa Politechniki Wrocławskiej:
https://pwr.edu.pl/uczelnia/informacje-ogolne/historia-i-rozwoj/osobistosci/doktorzy-honoris-causa
https://ipn.gov.pl/pl/upamietnianie/dekomunizacja/zmiany-nazw-ulic/nazwy-ulic/nazwy-do-zmiany/40208,ul-Kulczynskiego-Stanislawa.html [dostęp z 26.05.2023]
https://sip.lex.pl/orzeczenia-i-pisma-urzedowe/orzeczenia-sadow/iii-sa-wr-141-18-zakaz-propagowania-ustroju-522637802 [dostęp z 26.05.2023]
https://bip.uni.wroc.pl/14/wyniki-wyszukiwania.html?Key=kulczy%C5%84ski&Type=1&Page=1 https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/158046 [dostęp z 26.05.2023]
[1] Senat U.J. K. przyjął rezygnację rektora Kulczyńskiego, w: Gazeta Lwowska, nr 5, 9. 01.1938.
[2] S. Kulczyński, Przemówienie rektora wygłoszone podczas inauguracji Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu 9.06.1946 r., Aula Leopoldyńska w: K. Jasińska, W ogniu i gruzach. Uniwersytet Wrocławski w latach 1945 - 1946. Inne spojrzenie, Wrocław 2020. s. 305.
Autor hasła
Joanna Hytrek-Hryciuk