Stanisław Fryze
ur. 1.12.1885 r. w Krakowie, zm. 3.03.1964 r. w Gliwicach – inżynier elektryk, praktyk i teoretyk elektrotechniki, profesor Politechniki Lwowskiej i Politechniki Śląskiej.
| |
|---|---|
| Imię i nazwisko | Stanisław Fryze |
| Data i miejsce urodzenia | 1.12.1885, Kraków |
| Data i miejsce śmierci | 3.03.1964,Gliwice |
| Zawód | elektrotechnik, nauczyciel akademicki |
Stanisław Fryze był synem Stanisława, mechanika i Marii z d. Pini (pochodzenia włoskiego). W 1905 r. ukończył z odznaczeniem Wyższą Szkołę Przemysłową w Krakowie. Uzyskał zawodowe wykształcenie elektromontera. Po sześcioletniej pracy jako elektromonter i zdaniu eksternistycznie matury, w 1911 r. rozpoczął studia na Oddziale Elektrotechnicznym lwowskiej Szkoły Politechnicznej. Jednocześnie pracował jako nauczyciel elektrotechniki w Państwowej Szkole Przemysłowej we Lwowie. W czasie studiów odbył służbę wojskową w austriackiej Marynarce Wojennej (1912 r.), a po wybuchu I wojny światowej kontynuował służbę w latach 1914–1917. Brał udział w ciężkich walkach na Adriatyku. Jednocześnie zaocznie studiował elektrotechnikę, korzystając z notatek z wykładów, które na okręt wojenny przysyłała mu narzeczona Anna Krypiakiewicz, studentka matematyki. W czasie trzymiesięcznego urlopu zaliczył egzaminy i uzyskał dyplom (1917 r.). Po powrocie do Polski wstąpił do Wojska Polskiego, gdzie służył do 1921 r. i kontynuował pracę jako nauczyciel elektrotechniki w Państwowej Szkole Przemysłowej we Lwowie. W 1924 r. obronił na Politechnice Lwowskiej z odznaczeniem pracę doktorską pt. Nowa teoria ogólnego obwodu elektrycznego. Był to pierwszy doktorat z elektrotechniki obroniony na polskiej uczelni. W pracy zastosował nowatorską metodę symboliczną do opisu obwodów elektrycznych. Pierwsze artykuły naukowe opublikował w 1924 r. w „Przeglądzie Elektrotechnicznym” (nr 6, 11-13, 18-19) oraz w niemieckim „Elektrotechnische Zeitschrift” (nr 26). Odtąd regularnie zamieszczał swoje prace w technicznych czasopismach polskich i obcych m.in.: „Révue Générale de l`Electricité”, „Elektrotechnik und Maschinenbau”, „Elektrotechnische Zeitschrift”, „Czasopismo Techniczne” i przede wszystkim „Przegląd Elektrotechniczny”. W 1925 r. został powołany jako profesor nadzwyczajny na kierownika Katedry Elektrotechniki Ogólnej na Politechnice Lwowskiej. Największym jego osiągnięciem naukowym, którym na trwale wpisał się do światowej nauki, była nowa oryginalna teoria mocy elektrycznych przebiegów odkształconych. W 1932 r. na kongresie w Paryżu podał jej zasady. Początkowo się nie przyjęła, ale później kiedy okazało się, iż lepiej niż inne metody weryfikuje się pomiarowo, jest stosowana do dziś. Pracował także nad układami jednostek i ogólną teorią obwodu elektrycznego. W 1934 r. został profesorem zwyczajnym. Podczas II wojny światowej nadal pracował w zawodzie. W czasie okupacji sowieckiej do 1941 r. był profesorem w Katedrze Elektrotechniki Lwowskiego Politechnicznego Instytutu. W latach 1943–44, w uruchomionych przez niemieckich okupantów Państwowych Kursach Technicznych, był dziekanem Wydziału Elektrycznego o poziomie zawodowym, ale konspiracyjnie wykładano przedmioty także na poziomie wyższym, przedwojennym. Po wyparciu Niemców w 1944 r. zajmował się uruchamianiem zniszczonych instalacji elektrycznych w lwowskich zakładach przemysłowych. W styczniu 1945 r. został wywieziony do pracy dołowej w kopalni węgla w Donbasie, skąd powrócił jesienią 1945 r. 9 lipca 1946 r. opuścił Lwów w transporcie przesiedleńczym pracowników Politechniki Lwowskiej i 13 lipca znalazł się w Gliwicach. Otrzymał propozycję pracy z Politechniki Wrocławskiej i Politechniki Śląskiej. Wybrał Gliwice, tu zamieszkał i 15 lipca 1946 r. rozpoczął pracę jako kierownik Katedry Podstaw Elektrotechniki, potem zajął się organizowaniem Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej, jako dziekan tego Wydziału. Był wykładowcą, który potrafił zafascynować tematem, ale wymagał konsekwentnego logicznego myślenia. Egzaminy u niego należały do najtrudniejszych, na zasadzie „elektryk myli się tylko raz” i były bardzo emocjonujące. Zdanie egzaminu było wielce satysfakcjonującą nagrodą za solidną naukę. Był też dobrym popularyzatorem wiedzy technicznej. Jego publiczne wykłady, połączone z efektownymi pokazami, zwykle kończyły się zaciętą dyskusją z prof. Tadeuszem Malarskim i budziły zainteresowanie nie tylko elektryków. Wypromował trzech doktorów, Izaaka Rosenzweiga (1939 r.), Stefana Węgrzyna (1951 r.), Zygmunta Nowomiejskiego (1960 r.). Był członkiem tytularnym Polskiej Akademii Nauk (1952 r.) i członkiem rzeczywistym PAN (1957 r.). Był członkiem Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Société Internationale d’Électricité (1932 r.), Elektrotechnischer Verein w Berlinie (1934 r.), Akademii Nauk Technicznych (1946 r.), Polskiego Komitetu Jednostek (1950 r.). Był współzałożycielem i członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej (1962 r.). Przeszedł na emeryturę w 1960 r. Z żoną Anną z d. Krypiakiewicz (ślub 23.04.1917 r.) nie mieli dzieci.
Odznaczony: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954 r.); Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955 r.); Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1957 r.); Złotą Odznaką Honorową Stowarzyszenia Elektryków Polskich (1959 r.); Honorową Odznaką XV-lecia Politechniki Śląskiej (1960 r.).
7 marca 1965 r. w gmachu Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą S.F. 1 grudnia 1985 r. w setną rocznicę urodzin S.F. jego imieniem nazwano gmach Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej i na frontowej ścianie umieszczono tablicę pamiątkową. W 1989 r. S.F. uzyskał pośmiertnie godność Członka Honorowego SEP. 25 listopada 1999 r. Zarząd Główny SEP ustanowił Medal im. Stanisława Fryzego, nadawany za osiągnięcia naukowe i dydaktyczne. W 2016 r., na wniosek Stowarzyszenia Wychowanków Politechniki Śląskiej Oddział Elektryków w Gliwicach, imieniem S.F. nazwano jedno z gliwickich rond (w ciągu ulicy Ignacego Daszyńskiego).
Pochowany na Cmentarzu Lipowym w Gliwicach, nagrobek ufundowany został w 1968 r. przez Gliwicki Oddział Stowarzyszenia Elektryków Polskich.
Bibliografia podmiotowa
Fryze S., Elektryczność i magnetyzm, cz. 1, Elektryczność, Lwów 1926.
Fryze S., Elektryczność i magnetyzm, cz. 2, Magnetyzm, Lwów 1926.
Fryze S., Prądy stałe, cz. 1, Teoria prądów stałych, Lwów 1927.
Fryze S., Prądy stałe, cz. 2, Działania prądów stałych, Lwów 1930.
Fryze S., Prądy stałe, cz. 3, Elektromagnetyzm, Lwów 1930.
Fryze S., Prądy zmienne, cz. 1, Ogólne rozważania o prądach zmiennych, Lwów 1933.
Fryze S., Prądy zmienne, cz. 1, Prądy sinusodialne, Lwów 1934.
Fryze S., Wybrane zagadnienia teoretycznych podstaw elektrotechniki, Warszawa 1966.
Bibliografia prac naukowych S.F. zob. Bąba W. J., Stanisław Fryze (1885–1964), [w:] Profesorowie lwowscy na Politechnice Śląskiej, red. D. Recław i W. J. Bąba, Gliwice 2015, s. 215-244.
Bibliografia przedmiotowa
Bąba W. J., Stanisław Fryze (1885–1964), [w:] Profesorowie lwowscy na Politechnice Śląskiej, red. D. Recław i W. J. Bąba, Gliwice 2015, s. 215-259.
Białkiewicz Z., Stanisław Fryze (1885–1964), [w:] Polacy zasłużeni dla elektryki. Początki elektrotechnicznego szkolnictwa wyższego, pionierzy elektryki, red. J. Hickiewicz, Warszawa-Gliwice-Opole 2009, s. 185-191.
Białkiewicz Z., Profesor dr inż. Stanisław Fryze w 115 rocznicę urodzin, „Energetyka” 2000, nr 12, s. 613-618.
Dąbrowski K., Hickiewicz J., Białkiewicz Z., Fryze Stanisław, [w:] Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych z Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki, t. I, red. B. Orłowski, Warszawa 2015, s. 426-428.
Fryze A., Stanisław Fryze. Księga pamiątkowa, Biblioteka Cyfrowa Politechniki Śląskiej
https://delibra.bg.polsl.pl/dlibra/publication/25084/edition/23387/content [dostęp 29.07.2022].
Pasko M., Skubis T., Zapomniane i niezapomniane publikacje Profesora dr. inż. Stanisława Fryze (1885–1964), Gliwice 2014.
Prof. Fryze i inni – Ci, którzy zrobili z nas elektryków, Gliwice 1996.
Profesor dr inż. Stanisław Fryze (1885–1964). Pionier elektrotechniki, nauczyciel i wychowawca wielu pokoleń polskiej młodzieży akademickiej, red. T. Kołakowski, Katowice 2010.
Śródka A., Szczawiński P., Biogramy uczonych polskich. Materiały o życiu i działalności członków AU w Krakowie, TNW, PAU, PAN, Część IV: Nauki techniczne, Wrocław-Warszawa i in., 1988, s. 108-111.
Węgrzyn S., Życie i prace Stanisława Fryzego w stulecie urodzin, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Elektryka 1985, z. 100, s. 9-28.
Informacje prof. Jerzego Hickiewicza, od 1949 r. studenta, a od 1955 asystenta w Katedrze Maszyn Elektrycznych Politechniki Śląskiej.
Autor hasła
Jerzy Hickiewicz, Piotr Rataj [listopad 2022 r.]