Stanisław Czaszka

właśc. Apfel, także Apfel-Czaszka, ur. 6.04.1895 r. w Lipicy Górnej, pow. rohatyński, woj. stanisławowskie (obecnie Ukraina), zm. 4.02.1968 r. w Piekarach Śląskich – aktor, reżyser, legionista, obrońca Lwowa i żołnierz Wojska Polskiego.

Imię i nazwisko	Stanisław Czaszka
Data i miejsce urodzenia	6.04.1895, Lipica Górna
Data i miejsce śmierci	4.02.1968, Piekary Śląskie
Zawód	aktor, reżyser, wojskowy

Stanisław Czaszka urodził się w rodzinie żydowskiej, był synem Józefa Apfla i Heleny z d. Zajdman. W latach 1900-1904 uczył się w szkole powszechnej w Borysławiu, 1905-1906 w szkole realnej w Drohobyczu, potem ukończył III Gimnazjum Klasyczne we Lwowie i w 1913 r. zdał maturę. Następnie rozpoczął studia medyczne na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Lwowskiego. W tym czasie organizował ruch skautowy we Lwowie, działał w Towarzystwie Akademickim „Zjednoczenie” oraz w Związku Strzeleckim. W 1914 r. ukończył szkołę podoficerską Związku Strzeleckiego. 6 sierpnia 1914 r. wstąpił do oddziałów strzeleckich Józefa Piłsudskiego, służył jako podoficer sanitarny w 3. Kompanii III baonu 1. pp. Legionów Polskich. 25 lutego 1915 r. został mianowany sierżantem. W grudniu 1914 r. został ranny pod Łowczówkiem, leczył się w szpitalu w Kętach, potem wrócił do służby, walczył w bitwie pod Jastkowem (31.07.1915). We wniosku do odznaczenia orderem Virtuti Militari tak opisano bohaterską postawę S.Cz.:

W bitwie pod Jastkowem w nocy na 31 lipca 1915 roku nocny szturm piechoty naszej był odparty; kompanie szykowały się na nowo na pozycjach szturmowych. Pole pomiędzy nami, a okopami wroga oświetlone było jak w dzień łuną pożaru. Na polu tym pozostali liczni towarzysze broni polegli i ranni. Z wysłaniem patrolu celem ich pozbierania czekano aż pożar przygaśnie. Wówczas sierż. Sanitarny 3. Kompanii III batalionu Stanisław Apfel (Czaszka) na ochotnika poszedł sam jeden pod okopy wroga na pewną śmierć lub niewolę; opatrzył kilkudziesięciu kolegów po czym wrócił szczęśliwie po patrol i nosze i w ciągu kilku godzin wszystkich pozbierał z pobojowiska. [Wniosek na odznaczenie orderem „Virtuti Militari”, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1922].

W kolejnej bitwie pod Wysokim Litewskim (23.08.1915) został ciężko ranny. Po leczeniu w Szpitalu Obrony Krajowej nr 9 w Krakowie od 7 stycznia 1916 r. przebywał w Domu Uzdrowieńców w Kamieńsku. 24 stycznia 1916 r. zwolniono go ze służby w Legionach Polskich, ale szybko powrócił do wojska. Końcem 1916 r. ukończył szkołę podchorążych 1 pp. w Zambrowie. 1 kwietnia 1917 r. został mianowany chorążym sanitarnym. Od stycznia 1918 r. służył w austriackim 56. Pułku piechoty, od 1 lutego był dowódcą plutonu w 1 polskiej kompanii etapowej na froncie włoskim. W październiku 1918 r. powrócił do Lwowa i od 1 listopada walczył w obronie Lwowa, należał do załogi pociągu pancernego nr 3, słynnej „Pepetrójki”, jako dowódca kompanii km. Od września 1919 r. w stopniu porucznika zajmował różne stanowiska w Oddziale II Dowództwa Okręgu Generalnego (DOG) Lwów, m.in.: oficera defensywy, referenta organizacyjno-personalnego. W czerwcu 1920 r. na własną prośbę został oddelegowany do dyspozycji Małopolskiego Oddziału Armii Ochotniczej. 1 września 1920 r. został mianowany kapitanem i przydzielony jako referent do Oddziału III DOG Lwów, gdzie był dowódcą szkoły podoficerów oświatowych.

1 października 1920 r. został odkomenderowany na dalsze studia. Ukończył sześć semestrów na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Nadal był czynnym oficerem, jako lekarz VI baonu sanitarnego, ale z powodu choroby 1 października 1924 r. przeszedł na rok w stan nieczynny. W 1924 r. przerwał też studia medyczne, co wiązało się z chorobą, ale też ze zmianą zainteresowań. Z tego powodu został ukarany naganą za niewykorzystanie czasu odkomenderowania na studia medyczne. Dwukrotnie był powoływany do służby czynnej, ale ostatecznie 30 kwietnia 1926 r. przeniesiono go w stan spoczynku z przydziałem do Grupy Podlekarzy Korpusu Oficerów Sanitarnych.

W 1923 r. rozpoczął naukę w lwowskiej szkole dramatycznej, którą ukończył w 1924 r. Zdał egzamin przed Komisją Kwalifikacyjną Związku Artystów Scen Polskich i uzyskał uprawnienia aktora dramatycznego. Jako student był kierownikiem artystycznym Reprezentacyjnego Teatru Żołnierza we Lwowie (1921-1923). Debiutował 22 listopada 1923 r. na scenie Teatru Miejskiego we Lwowie w premierze Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego. Występował w roli podchorążego i kierował członkami koła dramatycznego Legionistów, którzy grali podchorążych. W latach 1924-1927 i w sezonie 1929/1930 grał w Teatrze Miejskim we Lwowie, m.in.: w Nieboskiej komedii Zygmunta Krasińskiego (1924), Sułkowskim Stefana Żeromskiego (1926), Otellu Williama Szekspira (1926). Współpracował też z teatrami objazdowymi. W drugiej połowie 1926 r. występował w zespole Stefana Michułowicza w Stanisławowie. Był też członkiem kierownictwa artystycznego Teatru dla Dzieci i Młodzieży we Lwowie. W latach 1927-1928 występował w Teatrze Małym Ludwika Czarnowskiego we Lwowie, a w 1929 r. w objazdowym Teatrze Premier pod dyrekcją Franciszka Frączkowskiego. Z tym teatrem występował m.in. w Katowicach w 1929 r. w komedii Bernarda Shawa Wielki kram, w której grał rolę Balbusa, obok znakomitego artysty scen polskich Kazimierza Junoszy-Stępowskiego wcielającego się w postać Króla Magnusa. S.Cz. Należał też do Związku Literatów Polskich, był wiceprezesem oddziału lwowskiego.

W przededniu wybuchu II wojny światowej 31 sierpnia 1939 r. zgłosił się do służby w kadrze zapasowej 6. Szpitala Okręgowego we Lwowie. Został kwatermistrzem Szpitala Wojennego nr 605. Po agresji Armii Czerwonej na Polskę 17 września 1939 r. przeszedł granicę z Węgrami. Wraz ze swoją jednostką został internowany w obozie w Jolsra, następnie w Selyp i Vámosmikola. Po zajęciu Węgier przez Niemcy w marcu 1944 r. wywieziono go do stalagu VII A w Steinbrück, następnie oflagu III A w Luckenwalde. W obozach prowadził działalność kulturalno-oświatową wśród oficerów.

Do Polski wrócił w 1945 r. i zamieszkał we Wrocławiu. Używał już wtedy tylko nazwiska Czaszka. Od sezonu 1945/1946 należał do zespołu wrocławskiego Teatru Miejskiego. Grał Jana w Ślubach panieńskich Aleksandra Fredry, przedstawieniu inau­gurującym działalność tej sceny. W latach 1946-1947 był reżyserem i sekretarzem Teatru Miejskiego, potem wicedyrektorem administracyjnym Opery Dolnośląskiej (1946-1947). W sezonie 1947/1948 grał i reżyserował w Teatrze Ziemi Opolskiej, w sezonie 1948/1949 znowu we Wrocławiu w Teatrze Dolnośląskim, a w sezonach 1949/1950 i 1950/1951 w Teatrach Dramatycznych w Częstochowie. Od 26 lutego 1948 r. był zarejestrowany jako tajny współpracownik Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu o kryptonimie „Czapski”, ale brak informacji o jego działaniach.

Od 1 maja 1951 r. zaangażował się do Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego w Katowicach i pracował tu do przejścia na emeryturę w 1963 r. Grał m.in.: Pana Zgodę w Świętoszku Moliera (prem. 3.07.1952), Ciuciumkiewicza w Domu otwartym Michała Bałuckiego (prem. 31.12.1953), Chrząstkę w Mazepie J. Słowackiego (prem. 28.03.1953), Czyściciela w Chorym z urojenia Moliera (8.09.1956). Wykładał też w Studium Dramatycznym przy Teatrze Śląskim. W 1954 r. wyreżyserował sztukę dla dzieci Srebrne kopytko (prem. 10.04.1954), która cieszyła się wielkim powodzeniem. Zajmował się też szkoleniem reżyserów teatrów amatorskich. W 1964 r. prowadził amatorską scenę stworzoną w Katowicach przy oddziale miejskim Związku Nauczycielstwa Polskiego. Jak donosiła prasa kierownictwo zespołu objął S.Cz. w ramach „pracy społecznej”:

Kierownik artystyczny Stanisław Czaszka zajęcia w zespole wzoruje na metodyce, organizacji i technice prowadzenia prób słynnego teatru Juliusza Osterwy „Reduta”. Stosuje tu zresztą zasadę kolektywnej reżyserii, nad którą sprawuje jedynie fachową kontrolę. [K.R., Zespół teatralny powstał przy ZNP, „Wieczór” 1964, nr 301, s. 5].

Był dwukrotnie (lub trzykrotnie) żonaty: z Anną Flaumhaft (ur. 1899), z którą miał syna Tadeusza Konstantego (ur. 1920, kapitan I Polskiej Dywizji Pancernej na Zachodzie), oraz z Marią Jakubek, z którą miał córkę Ingeborgę (ur. 1935). Słownik biograficzny teatru polskiego podaje, że żoną S.Cz. była Maria z d. Wróbel, która w l. 1956-1961 pracowała jako suflerka w Teatrze Śląskim im. S. Wyspiańskiego w Katowicach .

Odznaczony: Srebrnym Medalem za Waleczność 1 kl. (1915); Krzyżem Obrony Lwowa; Odznaką Orlęta; Gwiazdą Przemyśla; Orderem Virtuti Militari V kl. (1922); Medalem za Wojnę 1918-1921; Krzyżem Niepodległości (1931).

Bibliografia podmiotowa

Czaszka S., Prawdziwa bajka z prawdziwym morałem, „Dziennik Zachodni” 1961, nr 128, s 3.

Bibliografia przedmiotowa

Dokumenty Wojskowego Biura Historycznego:

- Kwestionariusz z życiorysem i dokumentami nadania Virtuti Militari https://wbh.wp.mil.pl/pdfviewer/?f=/c/scans/VM/I.482.72-6495.pdf[dostęp 31.10.2023].

- Wniosek na odznaczenie orderem „Virtuti Militari” https://wbh.wp.mil.pl/pdfviewer/?f=/c/scans/VM/I.482.104-10953.pdf[dostęp 31.10.2023].

Opracowania:

Apfel-Czaszka Stanisław Albin [w:], Gałęzowski M., Na wzór Berka Joselewicza. Żołnierze i oficerowie pochodzenia żydowskiego w Legionach Polskich, Warszawa 2010, s. 134-136.

K.R., Zespół teatralny powstał przy ZNP, „Wieczór” 1964, nr 301, s. 5.

Linert A., Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach 1949-1992, Katowice 1998.

Orzechowski Z., Lwowski pociąg pancerny 3 („Pepetrójka”), „Rocznik Towarzystwa Badania Historii Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich” 1936, s. 113-117.

Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980, t. 2, Warszawa 1994, s. 134-135

https://encyklopediateatru.pl/osoby/18017/stanislaw-czaszka[dostęp: 29.10.2023]

https://zolnierze-niepodleglosci.pl/%C5%BCo%C5%82nierz/181330/ [dostęp: 29.10.2023]

Autor hasła

Barbara Maresz