Roman Chrząstowski

Z Kresowianie na Śląsku
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

ur. 12.03.1906 r. w Drohobyczu, woj. lwowskie (obecnie Ukraina), zm. 8.03.2005 r. w Katowicach – harcerz, żołnierz Armii Krajowej, bibliofil, kolekcjoner Leopolianów.

Zdjęcie portretowe Romana Chrząstowskiego
Imię i nazwisko Roman Chrząstowski
Data i miejsce urodzenia 2.03.1906, Drohobycz
Data i miejsce śmierci 8.03.2005, Katowice
Zawód pracownik Izby Rzemieślniczej, bibliofil, harcerz
Jadwiga i Roman Chrząstowscy, fot. Ze zbiorów Biblioteki Śląskiej
Janina i Roman Chrząstowscy, fot. ze zbiorów Biblioteki Śląskiej
Rysunek autorstwa Romana Chrząstowskiego z okresu studiów na Politechnice Lwowskiej, zbiory Biblioteki Śląskiej.
Rysunek autorstwa Romana Chrząstowskiego z okresu studiów na Politechnice Lwowskiej, zbiory Biblioteki Śląskiej.
Grób Romana i Janiny Chrząstowskich na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach
Grób Romana i Janiny Chrząstowskich na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach

Roman Chrząstowski urodził się w inteligenckiej rodzinie o patriotycznych tradycjach. Dziadek Teofil (herbu Ostoja) utracił majątek za udział w powstaniu styczniowym. Ojciec Franciszek (ur. 3.12.1870 r. w Tartakowie, pow. sokalski, zm. w 1919 r.), absolwent wiedeńskiej Szkoły Przemysłu Artystycznego (Kunstgewerbeschule) był malarzem i profesorem rysunku i geometrii wykreślnej w szkołach średnich Krakowa, Drohobycza i Lwowa. Matka Władysława z d. Hempel zajmowała się rodziną. Małżeństwo miało 5 synów, najstarszym był Władysław (ur. w 1904 r.), a kolejnym R.Ch. Do 1914 r. rodzina mieszkała w Drohobyczu, gdzie ojciec R.Ch. uczył rysunków w Państwowym Gimnazjum. Wśród jego uczniów był m.in. słynny później pisarz i malarz Bruno Schulz. W 1908 r. F. Chrząstowski urządził wystawę szkolną, na której pierwszy raz wystawiał swoje prace kilkunastoletni Schulz. W 1914 r. rodzina Chrząstowskich przeniosła się do Lwowa, gdzie ojciec objął posadę nauczyciela rysunków w gimnazjum realnym, a R.Ch. uczył się w Państwowym XI Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczym im. Braci Śniadeckich. F. Chrząstowski zmarł nagle we wrześniu 1919 r. (w czasie epidemii tyfusu plamistego), a w prasie lwowskiej ukazał się nekrolog, w którym pisano:

Zmarły należał do ludzi niezwykle zacnych i prawych, którzy przechodzą przez życie jakby niepostrzeżenie, z powodu wielkiej skromności i cichych zasług, w gronie jednak bliskich przyjaciół i znajomych zostawiają lukę dotkliwą i żal prawdziwie głęboki. Najgorętszy Polak, zasłużony i niezwykle obowiązkowy pedagog i przyjaciel młodzieży, był zarazem ś. p. Chrząstowski i artystą niemałego talentu, rysownikiem i malarzem z Bożej łaski, cóż kiedy ciężka praca zawodowa, obowiązki wobec rodziny i społeczeństwa nie pozwoliły subtelnej, wrażliwej i niezwykle pięknej duszy jego na loty tak wysokie, o jakich marzył. [„Wiek Nowy” 1919 nr 5491].

R.Ch. w 1926 r. zdał maturę i rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej (rysunek, grafikę i architekturę wnętrz), a w latach 1933/1934 na Uniwersytecie Jana Kazimierza (historię sztuki). Studiów jednak nie ukończył, bo jako jeden ze starszych synów musiał pracować na utrzymanie rodziny, od 1928 r. zatrudniony był Urzędzie Miasta Lwowa. R.Ch. od czasów szkolnych należał do organizacji harcerskich. We Lwowie wstąpił do IV Drużyny Skautów im. gen. Kruka, w 1936 r. uzyskał stopień harcmistrza. Przez wiele lat był drużynowym II Lwowskiej Drużyny Harcerzy im. R. Traugutta. Działał w Komendzie Hufca miasta Lwowa i w Komendzie Chorągwi Lwowskiej. W 1933 r. uczestniczył w IV Światowym Jamboree Skautowym w Gödöllö k. Budapesztu na Węgrzech. Brał udział w Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa w Spale w 1935 r. W sierpniu 1939 r. prowadził obóz harcerzy lwowskich w Mamaia w Rumunii, skąd zorganizował wyprawę do Konstantynopola. R.Ch. należał też do Sekcji Jeździeckiej lwowskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

Po wybuchu II wojny światowej jako żołnierz Harcerskiej Organizacji Niepodległościowo-Wojskowej, później pod nazwą Szare Szeregi, bronił Lwowa i działał w konspiracji. Bezpośrednio współpracował z harcmistrzem Aleksandrem Szczęścikiewiczem, komendantem okręgu lwowskiego. W końcu września 1939 r. złożył przysięgę por. Wilhelmowi Słabemu (pseudonim Adam Sławski) i wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, który niebawem połączył się z Harcerską Organizacją Wojskową. W podziemiu R.Ch. używał pseudonimu Franciszek albo Dobrogniewa. Obsługiwał punkt kontaktowy Armii Krajowej we Lwowie przy ul. Słowackiego, a następnie aż do maja 1944 r. pełnił funkcję oficera organizacyjnego i szkoleniowego w inspektoracie Lwów Północ Obszaru Wschodniego Armii Krajowej. Od stycznia 1940 r. pracował jako księgowy w Państwowym Instytucie Sztuk Plastycznych we Lwowie. Po zamknięciu Instytutu przez Niemców zatrudnił się w firmie VHB R. Meinhold (lipiec 1941 r.), gdzie pracował do maja 1944 m.in. w sklepie firmowym „Scriptura”. Poszukiwany za niestawienie się do transportu na przymusowe roboty do Niemiec ukrywał się we Lwowie, a później wyjechał do Limanowej na Sądecczyźnie, gdzie pracował w Spółdzielni Rolniczo-Handlowej (czerwiec 1944–czerwiec 1946).

Po zakończeniu II wojny światowej nie mógł wrócić do Lwowa i w maju 1946 r. przeniósł się do Katowic. Najpierw pracował w biurach handlowych, m.in. Centrali Tekstylnej, Wojewódzkiej Wytwórni Wyrobów Lnianych oraz w Wojewódzkim Zarządzie Miejskiego Handlu Detalicznego. Od stycznia 1955 r. losy zawodowe związał z Izbą Rzemieślniczą w Katowicach. Pracował tam na stanowisku Naczelnika Wydziału Kwalifikacji Zawodowych i Oświaty oraz Kierownika Rzemieślniczego Ośrodka Postępu Technicznego. Był niezwykle cenionym pracownikiem, na emeryturę przeszedł w 1994 r. w wieku 88 lat. W czasie tak długiej pracy zorganizował wiele kursów i szkoleń podnoszących wiedzę, kulturę i etykę pracy rzemieślnika. Przygotowywał wystawy i konkursy specjalistyczne, założył bibliotekę literatury fachowej. Organizował zloty młodzieży rzemieślniczej, wycieczki krajoznawcze oraz spotkania integrujące środowisko zawodowe. Był pomysłodawcą opracowania regionalnych monografii rzemiosła na Śląsku. We współpracy naukowców z rzemieślnikami regionu powstało 10 unikatowych opracowań, które zostały przekazane do zbiorów Biblioteki Śląskiej. R.Ch. angażował się również w prace społeczne na rzecz miasta. W 1985 r. był członkiem Miejskiej Rady Kultury, organu opiniodawczego Prezydenta Miasta Katowic. Działał w Sekcji Muzealnej Katowickiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Uczestniczył w tworzeniu Społecznego Muzeum Historii Miasta Katowice. Brał udział w pracach Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Harcerskiego. W maju 1968 r. z inicjatywy R.Ch. powstał Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki (OŚ TPK), który nawiązywał do tradycji przedwojennego Lwowskiego Towarzystwa Miłośników Książki i zrzeszał wielu przybyszów z Kresów Wschodnich. R.Ch. przez wiele lat był prezesem OŚ TPK. Pod jego kierownictwem Oddział prowadził ożywioną działalność wydawniczą, publikowano liczne druki bibliofilskie i okolicznościowe, a R.Ch. był ich autorem, redaktorem i wydawcą. Inicjował liczne imprezy bibliofilskie, a także spotkania autorskie i wycieczki miłośników książki do bibliotek i muzeów. Skupiał wokół siebie osoby ze świata kultury, sztuki, nauki, literatury, a także hobbystów i kolekcjonerów. Sam zgromadził imponujący księgozbiór, w którym dominowały publikacje związane ze Lwowem, tzw. Leopoliana, w tym wszystkie wydania dzieł ulubionego lwowskiego pisarza Jana Parandowskiego. Większość książek oprawiał u artystów-introligatorów i oznaczał jednym z dwóch swoich ekslibrisów (znaków własnościowych). Dlatego jego zbiór był cenny nie tylko ze względu na wartościowe edycje, ale także piękne oprawy. R.Ch. był również jednym z założycieli katowickiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa i uczestniczył w pierwszym zebraniu grupy inicjatywnej 27.02.1989 r. Dokumentował kolejne spotkania aż do pierwszego walnego zebrania założycielskiego (13.04.1989). Był inicjatorem i komisarzem wystawy „Lwów naszej pamięci” zorganizowanej w Bibliotece Śląskiej w grudniu 1989 r. Wraz z prof. Marią Pawłowiczową opracował szczegółową dokumentację tej wystawy. W Bibliotece Śląskiej prezentował także swoje zbiory bibliofilskie m.in. na wystawie „Pasje bibliofilskiego Romana Chrząstowskiego” (1997 r.). W setną rocznicę urodzin R.Ch. odbyło się spotkanie poświęcone jego pamięci, podczas którego otwarta została wystawa „Z kolekcji bibliofila” (8.03.2006 r.). R.Ch. miał swoją maksymę, która towarzyszyła mu przez całe życie: „kocham książki, dlatego nie potrafię ich sprzedać. Mogę jedynie podarować...”. I tak też czynił. Znaczna część jego spuścizny przekazana została Bibliotece Śląskiej w Katowicach i przechowywana jest w Dziale Zbiorów Specjalnych. Jest to m.in. cała kolekcja artystycznie oprawionych wydań utworów Jana Parandowskiego, bogata korespondencja związana przede wszystkim z ruchem bibliofilskim, a także liczne fotografie, archiwalne mapy i pocztówki oraz bogaty zbiór druków bibliofilskich. Pamiątki harcerskie R.Ch. przekazał do Muzeum Historycznego we Wrocławiu, a obrazy malowane przez ojca pozostały w zbiorach rodzinnych.

Pasje bibliofilskie oraz umiłowanie Lwowa dzieliła z R.Ch. jego żona Janina Chrząstowska (ur. 22.10.1911 r. we Lwowie, zm. 14.03.2012 r. w Katowicach), która jeszcze po śmierci męża przekazywała Bibliotece Śląskiej kolejne dary uzupełniające tę cenną kolekcję kresowego bibliofila.

R.Ch. zmarł dzień przed swoimi 99 urodzinami, ale jeszcze zdążył otrzymać wierszowany upominek, w którym warszawski bibliofil Roman Nowoszewski nawiązywał do tak ważnego w życiu jubilata Lwowa:

Wchodzisz, Romanie, w setny roczek.

Cale Twe życie, jak przeźrocze,

na przemian barwne albo szare

Garść książek, fotografie stare,

jakiś bibelot i wspomnienia,

w których Lwów nigdy się nie

zmienia, A taśma życia jak celuloid,

tak delikatna, wątła, długa

od barw, obrazów wprost się roi.

Ty zaś - pokorny książek sługa,

przyjaciel ludzi -tak kochany,

przez bibliofilów doceniany,

przyjmij, Stulatku, dziś życzenia.

Niech wrócą siły, werwa, zdrowie.

I niech znów będzie,

jak we Lwowi. [źródło: Archiwum R.Ch. w zbiorach Biblioteki Śląskiej]

R.Ch. Piastował godność Członka Kapituły Orderu Białego Kruka ze Słonecznikiem w Lublinie (od 1985 r.) oraz Członka Honorowego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Warszawie (od 1992 r.). Został Honorowym Prezesem Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki (w 1995 r.), a Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Warszawie, w uznaniu zasług jakie położył dla dobra i piękna polskiej książki nadało mu tytuł Członka Honorowego (2004 r.).

Odznaczony: przez prezydenta RP na Uchodźctwie Medalem Wojska (1948 r.) i Krzyżem Armii Krajowej (1981 r.) oraz licznymi krajowymi odznaczeniami: Złotą Odznaką Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego (1965 r.); Złotym Krzyżem Zasługi (1972 r.); Krzyżem Zasługi dla ZHP z Rozetą i Mieczami; bibliofilskim Orderem Białego Kruka ze Słonecznikiem (1976 r.); Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski „Polonia Restituta” (1987 r.).

Nagrodzony: Nagrodą im. Celestyna Kwietnia – „Człowiekowi który umiłował książkę” (1988 r.); Nagrodą „Amicus Librorum” Biblioteki Śląskiej (1996 r.); Nagrodą im. Juliusza Ligonia Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana (1999 r.) oraz licznymi nagrodami Izby Rzemieślniczej i Katowickiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego.

Pochowany wraz z żoną Janiną na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach.

Bibliografia podmiotowa

„Komunikaty Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Katowicach”, t. 1-2, red. R. Chrząstowski, Katowice 1976-1995.

75 lat Związku Harcerstwa Polskiego, oprac. R. Chrząstowski, Katowice 1986.

Na pięćdziesięciolecie Sekcji Bibliofilskiej w Katowicach, oprac. R. Chrząstowski, Katowice 1987.

Stanisław Wilczek (1912-1978). Wspomnienie o przyjacielu oraz Katalog wystawy opraw książkowych wykonanych przez mistrza introligatorstwa artystycznego Stanisława Wilczka, oprac. R. Chrząstowski, Katowice 1988.

Chrząstowski R., Pawłowiczowa M., Wystawa Lwów naszej pamięci 1 do 15 grudnia 1989 r., Biblioteka Śląska. Katowice, Dokumentacja wystawy, Katowice 1989, rękopis Biblioteki Śląskiej R 3590 III.

Ostatni (?) lista Jana Kasprowicza, oprac. R. Chrząstowski, Katowice 1992.

Bibliografia przedmiotowa

Archiwum rodzinne i księgozbiór w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach.

Kasprowicz B., I Ślązak, i Lwowiak, „Dziennik Zachodni” 2005 nr 78, s.20.

Kosek S., Katowiccy kolekcjonerzy. Roman Chrząstowski, „Katowicki Informator Kulturalny” 1977, nr 2, s. 58-59

Kotwica A., Księgozbiór Romana Chrząstowskiego w zbiorach Biblioteki Śląskiej jako kolekcja sztuki książki, „Nowa Biblioteka” 2011, nr 1, s. 51-64.

Maresz B., Roman Chrząstowski. Szkic do portretu przyjaciela Biblioteki Śląskiej, „Książnica Śląska”, t. 26: 1995/1997, Katowice 1998, s. 99-103.

Maresz B., Roszkowska T., Kolekcja Romana Chrząstowskiego w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Katowice 2000.

Nowoszewski R., Roman Chrząstowski (1906-2005). Wiedziony miłością do książek, „Akapit” 2006, s. 133.

Nowoszewski R., Roman Chrząstowski. Bibliografia 1868-2006, Błonie 2006.

Panas W., Lekcja profesora Arendta, [w:] Panas W., Tajemnica siódmego anioła. Cztery interpretacje, Lublin 2005, s. 29-63.

Roszkowska T., Roman Chrząstowski, [w:] Słownik pracowników książki polskiej. Suplement III, red. H. Tadeusiewicz, Warszawa 2010, s. 42-44.

Szczepański H., Książkom został wierny do końca, „Polska. Dziennik Zachodni” 2008, nr 59, s. 33.

Szczepański H., Taż śląskie bibliofilstwo lwowskie ma korzenie, „Śląsk” 2006, nr 3, s. 24-27.

Śp. Franciszek Chrząstowski, „Wiek Nowy” 1919, nr 5491, s. 6.

Węgierski J., Lwowska harcerska konspiracja 1939-1949, „Skaut” 2019, nr 4, s. 6.

Witkowski K., Próba przedstawienia postaci harcerskiego nestora, harcmistrza Romana Chrząstowskiego, Katowice 1999.

https://baza.muzeum-ak.pl/zolnierz/92168/ [dostęp 18.11. 2022 r.]

Autor hasła

Barbara Maresz