Publikacje o Kresowianach na Górnym Śląsku

Po 1989 r. powstało wiele publikacji omawiających zaangażowanie Kresowian w życie społeczne i naukowe w nowych, powojennych miejscach zamieszkania. Na Górnym Śląsku z ich udziałem powstały uczelnie wyższe, ekspatrianci nauczali w szkołach różnego typu, działali w lecznictwie, przemyśle, kulturze i sztuce, sporcie i w wielu innych sferach życia publicznego.

W siedemdziesiątą rocznicę wybuchu trzeciego powstania śląskiego, 4 maja 1991 r. w sali Sejmu Śląskiego, odbyło się spotkanie Wszechnicy zorganizowane wspólnie przez Związek Górnośląski, oddział katowicki Towarzystwa Miłośników Lwowa oraz Wydział Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Miało ono wymiar historyczny, gdyż po raz pierwszy „doszło do spotkania przedstawicieli dwóch zorganizowanych społeczności mieszkańców Górnego Śląska”. Przedstawiono wówczas wkład Lwowian w życie społeczne, naukowe, publiczne Śląska. Zaprezentowano więzi Śląska i Kresów Wschodnich kształtujące się i trwające przez wieki, a zwłaszcza udział Lwowian w powstaniach śląskich. Dokładniej omówiono powojenną działalność przybyszów z Kresów w lecznictwie i przemyśle, życiu naukowym, muzycznym, teatralnym, literackim, plastycznym, sportowym, duszpasterskim. Wygłoszone referaty oraz głosy w dyskusji zostały zebrane i ukazały się jako drugi tom „Wszechnicy Górnośląskiej” pod tytułem Udział Lwowian w życiu społecznym Górnego Śląska (Katowice 1991).

Ekspatrianci z Kresów Wschodnich znaleźli się w nowym środowisku nie z własnej woli, ale z wyroku historii. Próbowali tu, na Górnym Śląsku, na nowo się odnaleźć, żyć i pracować. Ogólny przegląd tej problematyki zawiera książka przygotowana pod redakcją Bogusława Tracza Kresowianie na Górnym Śląsku (Katowice 2010). Jest to zbiór tekstów wygłoszonych podczas konferencji „Kresowianie na Górnym Śląsku”, zorganizowanej w 2010 r. przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach wraz z Muzeum w Gliwicach. We wstępie zostały pokrótce omówione dotychczasowe ujęcia problematyki „repatriacji” po II wojnie światowej. W artykułach przedstawiono polityczne podłoże przesiedleń oraz działalność Państwowego Urzędu Repatriacyjnego. Omówiono problematykę osadnictwa kresowej ludności wiejskiej na Opolszczyźnie oraz nowych mieszkańców miast górnośląskich (na przykładzie Gliwic), także uczonych lwowskich i harcerzy. Przybliżono również podłoże konfliktów przesiedleńców z ludnością miejscową, polityczne zaangażowanie „repatriantów” oraz dziedzictwo i legendę Kresów. W pracach wykorzystano nie tylko badania naukowe, ale też publicystykę, artykuły prasowe oraz wspomnienia Kresowiaków.

Kolejna konferencja zorganizowana przez Instytut Pamięci Narodowej poświęcona była szeroko rozumianej „pamięci Kresów” w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, prób jej rekultywacji w pierwszych latach transformacji i obecności w różnorodnych dyskursach współczesności. Efektem spotkania w 2017 r. jest książka pod redakcją Bogusława Tracza Pamięć Kresów – Kresy w pamięci (Katowice-Gliwice 2019) zawierająca 21 artykułów.

Na podstawie wywiadów przeprowadzonych z mieszkańcami Świętochłowic i Chorzowa, zarówno z rodowitymi Ślązakami, jak i z Kresowiakami powstała praca Eugeniusza Kłoska „Swoi” i „obcy” na Górnym Śląsku od 1945 roku. Środowisko miejskie (Katowice 1994). Autor omówił efekty powojennego zderzenia kulturowego – odmiennego języka, wartości i tradycji ludności miejscowej i przybyszów. Różnice te spowodowały liczne konflikty, dystans i uprzedzenia, które, choć z czasem uległy zmniejszeniu, to jednak ukształtowane w ciągu lat stereotypy wciąż trwają.

Podstawowe informacje o przesiedleniach z Kresów na Ziemie Zachodnie oraz o sytuacji Kresowian na Górnym Śląsku omówił Bogusław Tracz w Leksykonie mitów, symboli i bohaterów Górnego Śląska XIX-XX wieku (Opole 2015). Autor wspomniał także o sposobach przywracania i utrwalania pamięci o Kresach, co stało się możliwe dopiero pod koniec lat. 80. XX w.  Krótki przegląd sytuacji wysiedleńców z Kresów i trudności adaptacji w nowych warunkach zawarł również w artykule Lwowianie i kresowianie na Górnym Śląsku i w Katowicach po II wojnie światowej Antoni Wilgusiewicz.

Problematyka pogranicza stała się tematem jednej z konferencji Studenckiego Koła Naukowego Historyków Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego (SKNH), która odbyła się w ramach Rybnickich Spotkań SKNH. Referenci poruszyli wówczas problematykę narodowościową Górnego Śląska na przestrzeni wieków, w tym również dwa wystąpienia, Janusza Mokrosza i Hanny Honysz, o „wygnańcach” po II wojnie – wysiedlonych ze Śląska Niemcach i Kresowiakach przybyłych na te tereny. Teksty posesyjne zostały zamieszczone w tomie Trudne bogactwo pogranicza (Katowice-Rybnik 2008), a uzupełniły je inne artykuły powstałe w ciągu roku. Hanna Honysz, na postawie przeprowadzonych wywiadów, przedstawiła dziedzictwo kulturowe ekspatriantów .

Do Bytomia dotarli wygnańcy z województw lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego, wołyńskiego, a także pojedyncze transporty z Wileńszczyzny. Bolesne rozstanie z domem, rodzinami, pamiątkami i grobami bliskich, często związane z zagrożeniem życia, a także transport w trudnych warunkach były wspólnym doświadczeniem wysiedlonych. Znaleźli się w obcym miejscu, niechętnie powitani przez ludność miejscową. Bolesne i trudne wrastanie w nowe środowisko oraz budowanie życia „małego Lwowa” przedstawiła w książce Kresowianie w Bytomiu (Bytom 2014) Małgorzata Kaganiec. Przypomniała też postacie kresowych księży, lekarzy, nauczycieli, artystów, sportowców, którzy działali w Bytomiu.

Na podstawie rozmów z mieszkańcami Bytomia, którzy mają kresowe korzenie, powstała praca doktorska Małgorzaty Laburdy-Lis Strażnicy dziedzictwa, strażnicy pamięci, strażnicy wyobrażeń. Tradycje kulturowe Kresowiaków na przykładzie mieszkańców Bytomia (Katowice 2019). Autorka przeanalizowała kształtowanie się „mitu Kresów” w polskiej historiografii i literaturze od XVIII do XX w. Badała też losy Kresowiaków przesiedlonych do Bytomia, ich pierwsze zetknięcie z tym miastem, szukanie swego miejsca na nowej ziemi, wrastanie w środowisko. Celem jej analiz było uchwycenie pamięci o rodzinnych stronach, opisanie sposobu patrzenia na Kresy przez kolejne pokolenia – osób dorosłych w momencie przesiedlenia, dzieci urodzonych jeszcze „tam”, lecz wzrastających na Śląsku oraz urodzonych już w nowych miejscach zamieszkania. Przedstawiła też sposoby upamiętnienia Kresów i Kresowiaków w przestrzeni Bytomia.  

W 2010 r. Muzeum w Gliwicach przygotowało wystawę poświęconą losom Kresowian, którzy wypędzeni z ojcowizny tu znaleźli swój nowy dom. Przedstawiono przedwojenne życie na Kresach, lata wojny, okoliczności wyjazdu, transport i osiedlenie się w Gliwicach, powolne wrastanie w nowe środowisko. Ukazano też wkład przybyszy w rozwój kulturalny i naukowy miasta, a więc przede wszystkim rozwój Politechniki Śląskiej oraz sanktuaria. Wystawie towarzyszyła książka autorstwa Bożeny Kubit Gliwiccy Kresowianie (Gliwice 2010), a dwa wydania w kolejnych latach świadczą o dużym zainteresowaniu tematem.

Pokłosiem konferencji „Zabrze. Tożsamość – ciągłość i zmiana”, zorganizowanej w  przez Urząd Miejski i Muzeum Miejskie w Zabrzu oraz Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej w Gliwicach w listopadzie 1999 r., jest wydany tom Zabrze. Tożsamość- ciągłość i zmiana (Zabrze 2000). Uczestnicy przedstawili problematykę tożsamości mieszkańców tego górnośląskiego miasta, przestrzeni wielu grup etnicznych, kultur i religii. Zaprezentowano przede wszystkim dzieje ludności niemieckiej w Zabrzu, ich wkład w budowanie miasta, losy wypędzonych z rodzinnego Hindenburga oraz tych, którzy pozostali w Zabrzu, ale również Żydów i Górnoślązaków. Osobny artykuł, autorstwa Andrzeja Michniewskiego,  poświęcono Kresowianom, którzy przybyli tu po II wojnie światowej i na nowo budowali swój świat, włączając się w historię Zabrza. Byli to prawnicy, lekarze, nauczyciele, handlowcy, przemysłowcy, sportowcy. Cennym uzupełnieniem tomu jest zapis konferencyjnej dyskusji.

Wraz z ludnością kresową ekspatriowani byli również kapłani. Ksiądz Profesor Józef Krętosz w dwóch artykułach przedstawił stan Archidiecezji Lwowskiej w 1939 r., wojenne losy kapłanów, sytuację duchownych w 1945 r. i ich przesiedlenie. Z 754 kapłanów diecezjalnych pracujących w Archidiecezji Lwowskiej do wybuchu wojny, ponad stu zginęło w czasie wojny, sześciuset opuściło ojczyste strony wraz ze swoimi parafianami. Jedynie trzydziestu kapłanów pozostało we Lwowie. Szlak „wymuszonego exodusu” z terenów objętych przez Ukrainę na Ziemie Odzyskane wiódł przez Diecezję Katowicką. Działał tu Centralny Referat Przydziału Placówek Duszpasterskich, powołany decyzją Konferencji Episkopatu Polski z 27 VI 1945 r. Funkcjonował on pod jurysdykcją biskupa katowickiego Stanisława Adamskiego do wiosny 1946 r. Księży, którzy przybywali do Katowic, kierowano na placówki na Ziemie Zachodnie i Pomorze. Na terenie diecezji katowickiej pozostało na dłużej 23 kapłanów, z których ośmiu później przeszło do innych diecezji. W Katowicach znalazła się przede wszystkim Krajowa Centrala Apostolstwa Chorych, ze swoim założycielem ks. Michałem Rękasem.

Biskup Marian Leszczyński opracował słownik biograficzny 636 księży diecezjalnych, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Kresów Księża diecezjalni ekspatrianci archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego. Słownik biograficzny (Warszawa 2020). Pracowali w różnych diecezjach Polski i na emigracji, a kilkudziesięciu spośród nich posługiwało na Górnym Śląsku (diecezja katowicka i opolska). To między innymi księża: Zygmunt Leopold Bauer, Ludwik Buczkowski, Emil Kobierzycki, Józef Maciaszek, Rudolf Opacki, Michał Rękas, Jan Szurlej i wielu innych.

Zaangażowaniu Kresowian w rozwój nauki i kultury na Górnym Śląsku poświęcona była konferencja, która odbyła się 27 maja 2011 r. na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Śląskiego. Zorganizowana została w związku z 70 rocznicą tragedii zamordowania przez hitlerowców profesorów lwowskich w lipcu 1941 r. Okoliczności tej tragedii przypomniał w referacie ks. prof. Józef Krętosz. Elżbieta Barnat-Lubos, Prokurator Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, przedstawiła wyniki śledztwa w sprawie tej zbrodni, prowadzonego od 2001 r. Ponadto w wygłoszonych referatach przedstawiono zaangażowanie Kresowian w życie naukowe, kulturalne i artystyczne oraz w duszpasterstwo na powojennym Śląsku. 19 czerwca 2011 r. w kościele akademickim w krypcie katowickiej katedry odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci zamordowanych lwowskich profesorów i członków ich rodzin. Tom pokonferencyjny pt. Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. Wpływ lwowian na rozwój nauki i kultury na Górnym Śląsku po 1945 roku (Katowice 2012) zawiera dokumentację fotograficzną zarówno z sesji naukowej, jak i z ceremonii w katedrze.

Szczególnie znana jest rola profesorów lwowskich w powstanie Politechniki Śląskiej. Ukazują to liczne publikacje przybliżające dzieje tej uczelni. To m.in. prace Wiesława Jana Bąby. W trzech książkach, wydanych przez Muzeum w Gliwicach (Gliwice 2010, Gliwice 2015 i Gliwice 2020) przedstawił genezę Politechniki Śląskiej, wkład profesorów lwowskich w powstanie i funkcjonowanie uczelni, a także mniej znany wkład naukowców z innych uczelni Lwowa oraz tamtejszych szkół średnich w funkcjonowanie gliwickiej placówki. Osobna pozycja, bogato ilustrowana i udokumentowana, została poświęcona Włodzimierzowi Burzyńskiemu, profesorowi Politechniki Lwowskiej, a od połowy 1946 r. Politechniki Śląskiej (Gliwice 2018). Lwowianie byli również wśród studentów Politechniki Śląskiej. Relacje np.: Leszka Gruszczyńskiego, Stanisława Koncewicza, Witolda Kowalenki, Jana Papée, Lesława Pfütznera, Bolesława Szczepaniuka z pierwszych lat nauki na tej uczelni znalazły się pomiędzy innymi, zebranymi przez Wiesława Jana Bąbę w książce Wspomnienia studentów Politechniki Śląskiej z lat 1945-1950 (Gliwice 2012). Postaci lwowian związanych z Politechniką Śląską przedstawił również Władysław Wilgusiewicz (1924-2006), lwowianin mieszkający w Zabrzu, absolwent Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Opracował i wydał również biogramy energetyków lwowiaków i kresowiaków, którzy po 1945 r. pracowali na Śląsku (Katowice 1998 i Katowice 1999). Byli to zarówno naukowcy-dydaktycy (związani przede wszystkim z Politechniką Śląską) oraz praktycy. Te wspomnieniowe i biograficzne publikacje omówił Antoni Wigusiewicz (Katowice 2014 i Opole 2016). Natomiast Jerzy Hickiewicz wraz z Przemysławem Sadowskim i Eweliną Weber przypomnieli wybitnych lwowskich elektryków, którzy wnieśli swój wkład w rozwój Śląska (Opole 2016).

Wśród przymusowych przybyszy z Kresów było bardzo wielu lekarzy. Pod koniec marca 1946 r. w województwie śląskim było 865 lekarzy, w tym 465 „nowych”. Z tego grona 1/3 pochodziła z utraconych województw wschodnich. Dokładną analizę lecznictwa na Śląsku przedstawił Krzysztof Brożek, który w pracy Polscy lekarze na Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim (Katowice 2009) zawarł słownik biograficzny wymieniający wielu lekarzy pochodzących z Kresów. O wkładzie Kresowiaków w powstanie i rozwój Śląskiej Akademii Medycznej pisała też w 2012 r. Beata Prudel (Katowice 2012).

Na Górny Śląsk przybyło również wielu muzyków. Pracowali między innymi jako wykładowcy w Państwowej Wyższej  Szkole Muzycznej (obecnie Akademia Muzyczna) w Katowicach. W pracy upamiętniającej 30 rocznicę funkcjonowania tej zasłużonej uczelni można znaleźć biogramy m.in. Franciszka Rylinga, dr Heleny Kasperek, Ireny Kozłowskiej, Aliny Hofmokl-Jędrzejowskiej (Kraków 1960).

Przedmiotem badań stał się również język kresowiaków na Śląsku. O cechach polszczyzny kresowej pisała Iwona Nowakowska-Kempna (Katowice 1996). Natomiast Małgorzata Sagan-Bielawa dokładniej omówiła język górnośląskiej inteligencji pochodzenia kresowego (Kraków 2004). W rozprawie doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Haliny Kurek w Instytucie Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego i obronionej w 2002 r., analizowała polszczyznę osób urodzonych w województwach lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim, a po wojnie mieszkających w miastach Górnego Śląska. Uchwyciła utrzymujące się w wypowiedziach cechy kresowe języka, zwłaszcza wśród osób najstarszych. Często kresowizmy fonetyczne obecne są jedynie w rozmowach osób o tym samym pochodzeniu regionalnym. Natomiast wśród osób najmłodszych, wzrastających już na Górnym Śląsku, widoczna jest unifikacja językowa ze środowiskiem górnośląskiej inteligencji.

Na Górny Śląsk zostali przesiedleni głównie mieszkańcy Małopolski Południowo-Wschodniej - województw lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego, wołyńskiego. W mniejszej grupie dotarli tu też mieszkańcy Wileńszczyzny. W tomie Między Śląskiem a Wileńszczyzną, (Katowice 2019) opracowanym pod redakcją Krystyny Heskiej Kwaśniewicz, Joanny Januszewskiej-Jurkiewicz oraz Ewy Żurawskiej zamieszczono artykuły omawiające wielowiekowe i różnorodne kontakty Śląska i Wileńszczyzny. Kilka zostało poświęconych sytuacji powojennej. Przedstawiono okoliczności „ewakuacji” Polaków z Litwy, losy Sióstr Wizytek, które z Wilna dotarły do Siemianowic Śląskich, a także badaczy, twórców, lekarzy, inżynierów (pochodzących lub wykształconych w Wilnie), którzy na Śląsku znaleźli swoje miejsce życia i pracy. Cennym uzupełnieniem są wspomnienia „Ślązaków z Wilna” oraz dokumentacja fotograficzna, a także obszerna bibliografia.

Bibliografia przedmiotowa

30 lat Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach 1929-1959, red. L. Markiewicz, Kraków 1960.

Bąba W. J., Dziedzictwo lwowskiego szkolnictwa na Politechnice Śląskiej, Gliwice 2020.

Bąba W. J., Początki Politechniki Śląskiej, t. 1-2, Gliwice 2010.

Bąba W. J., Mercik S., Włodzimierz Burzyński. Życie i dzieła. Gliwice 2018.

Brożek K., Polscy lekarze na Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim od końca XIX do połowy XX wieku, Katowice 2009.

Hickiewicz J., Sadłowski P., Weber E., Wybitni lwowscy elektrycy na Śląsku po II wojnie światowej, [W:] Osiągnięcia gospodarcze, techniczne i naukowe Kresowian, red. nauk. M. Kalczyńska przy współpracy E. Czerwińskiej i A. Jańdziak, Opole 2016, s. 143-157.

Kaganiec M., Kresowianie w Bytomiu, Bytom 2014.

Kłosek E., „Swoi” i „obcy” na Górnym Śląsku od 1945 roku. Środowisko miejskie, Wrocław 1994.

Kresowianie na Górnym Śląsku, red. B. Tracz, Katowice - Gliwice 2012.

Krętosz J., Duchowieństwo archidiecezji lwowskiej na terenie diecezji katowickiej po 1945 r., „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 2004, t. 37, z. 2, s. 200-216.

Krętosz J., Katowice na drodze exodusu duchowieństwa lwowskiego na „Ziemie zachodnie” w 1945 r., [W:] Vobis Episcopus Vobiscum Christianus. Księga Jubileuszowa dedykowana Księdzu Arcybiskupowi Damianowi Zimoniowi, w dwudziestolecie posługi biskupiej w archidiecezji katowickiej oraz w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Myszor, A. Malina, Katowice 2004, s. 47-58.

Kubit B., Gliwiccy Kresowianie, Gliwice 2010.

Laburda-Lis M., Strażnicy dziedzictwa, strażnicy pamięci, strażnicy wyobrażeń. Tradycje kulturowe Kresowiaków na przykładzie mieszkańców Bytomia, rozprawa doktorska, Katowice, Uniwersytet Śląski, 2019, dostępna w wersji elektronicznej na komputerach biblioteki Uniwersytetu Śląskiego CINIBA.

Leszczyński M., Księża diecezjalni ekspatrianci archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego. Słownik biograficzny, Warszawa 2020.

Markowski H., Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Katowicach w latach 1945-1951, praca doktorska wykonana pod kierunkiem Andrzeja Topola. Katowice, Uniwersytet Śląski, 2007. https://www.sbc.org.pl/dlibra/doccontent?id=7023  [dostęp: 20.11.2022 r.]

Między Śląskiem a Wileńszczyzną, red. K. Heska-Kwaśniewicz, J. Januszewska-Jurkiewicz, E. Żurawska, Katowice 2019.

Niezwykła więź Kresów Wschodnich i Zachodnich. Wpływ lwowian na rozwój nauki i kultury na Górnym Śląsku po 1945 roku, red. K. Heska-Kwaśniewicz, A. Ratuszna i E. Żurawska, Katowice, 2012.

Nowakowska-Kempna I., Polszczyzna kresowa na Śląsku, Katowice 1996.

Pamięć Kresów – Kresy w pamięci, red. B. Tracz, Katowice-Gliwice, 2019.

Profesorowie lwowscy na Politechnice Śląskiej, red. D. Recław i W. J. Bąba, Gliwice 2015.

Prudel B., Wkład Kresowiaków w powstanie i rozwój Śląskiej Akademii Medycznej, „Annales Academiae Medicae Silesiensis” 2012 vol 66 nr 3.

Sagan-Bielawa M., Polszczyzna mówiona inteligencji pochodzenia kresowego na Górnym Śląsku. Studium socjolingwistyczne, Kraków 2004.

Tracz B., Kresowianie i ich Kresy Wschodnie, [W:] Leksykon mitów, symboli i bohaterów Górnego Śląska XIX-XX wieku, red. B. Linek i A. Michalczyk, Opole, 2015, s. 61-64.

Trudne bogactwo pogranicza, red. J. Mokrosz, Katowice-Rybnik, 2008 (Europa, Śląsk, Świat Najmniejszy ; 2)

Udział Lwowian w życiu społecznym Górnego Śląska, red. M. Lubina, Katowice-Opole-Cieszyn, 1991 (Wszechnica Górnośląska ; 2)

Wilgusiewicz A., Lwowianie i kresowianie na Górnym Śląsku i w Katowicach po II wojnie światowej, [W:] My, katowiccy Kresowianie. XXV rocznica powstania Katowickiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, Katowice 2014, s. 2-6.

Wilgusiewicz A., Środowisko śląskich energetyków – lwowian i kresowian – w pracach biograficznych mgra inż. Władysława Wilgusiewicza, [W:] Osiągnięcia gospodarcze, techniczne i naukowe Kresowian, red. nauk. M. Kalczyńska przy współpracy E. Czerwińskiej i A. Jańdziak, Opole 2016, s. 183-193.

Wilgusiewicz W., Energetycy lwowiacy na Śląsku, Katowice 1998. https://delibra.bg.polsl.pl/dlibra/publication/37328/edition/33472/content [dostęp: 19.11.2022 r.]

Wilgusiewicz W., Energetycy kresowiacy na Śląsku, Katowice 1999.

https://delibra.bg.polsl.pl/dlibra/publication/37332/edition/33473/content [dostęp: 19.11.2022 r.]

Wspomnienia studentów Politechniki Śląskiej z lat 1945-1950, oprac. i red. W. J. Bąba. Gliwice 2012.

Zabrze. Tożsamość – ciągłość i zmiana, red. M. G. Gerlich, T. Schäpe, Zabrze 2000.

Autor hasła

Weronika Pawłowicz [listopad 2022 r.]