Powiatowy Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Strzelcach

(skrót POPUR) powołany jako Rejonowy Inspektorat Osadnictwa (RIO) w maju 1945 r. od sierpnia 1945 r. jako Powiatowy Oddział PUR – funkcjonował do dn. 23.01.1949 r., gdy jego agendy przejął PO PUR w Koźlu. Placówka powiatowa strzeleckiego oddziału PUR mieściła się przy ul. Żeromskiego 7. Po przeprowadzonej w dniu 1.04.1948 r. znacznej reorganizacji powiatowych oddziałów PUR liczył już tylko dwie osoby personelu (naczelnik Z. Rogowski i referent M. Pleśniak). Praca oddziału została ograniczona do wydawania zaświadczeń repatriacyjnych i rejestracji tych osadników, którzy do tej pory tego nie dokonali. Powiat Strzelce przed wojną liczył 93 621 mieszkańców - 22 248 gospodarstw domowych. W tej liczbie było 7 940 gospodarstw rolnych. Pierwszym kierownikiem Rejonowego Inspektoratu Osadnictwa (później naczelnikiem PO) mianowano Edwarda Jaworskiego, któremu repatrianci zarzucali, że

(...) we wrześniu 1945 r. aż 14 tysięcy przesiedleńców siedziało siedem tygodni pod gołym niebem czekając na przydział gospodarki. Dopiero dzięki osobistej inicjatywie kierownika Etapu, ob. Kopczyńskiego Mieczysława ludzi tych odesłano do innych miejscowości. Natomiast wyrzuceni ze swoich mieszkań volksdeutsche powracają i legitymują się tymczasowym dokumentem obywatelstwa polskiego

Zmienił go wkrótce, z dniem 1.10.1945 r., Mieczysław Kopczyński który po kontroli Wojewódzkiego Oddziału PUR z dniem 11.11.1945 r. zastąpiony został przez Zdzisława Rogowskiego – który jako naczelnik PUR-u w Strzelcach kierował do końca jego działalności. PO PUR posiadał punkt etapowy na dworcu kolejowym wraz z punktem sanitarnym.

Powiat strzelecki posiadał 4 miasta:

• Strzelce, liczące przed wojną 12 000 mieszkańców.
• Gogolin, liczący przed wojną 5 400 mieszkańców;
• Ujazd, liczący przed wojną 2 200 mieszkańców. Miasto zniszczone zostało w ok. 80% i jak stwierdzał pierwszy powojenny burmistrz tego miasteczka Piotr Ful – odstraszało wszystkich którzy do niego przybywali.
• Zawadzkie, liczące w 1939 r. 4 700 mieszkańców.

Według danych niemieckich, w roku 1939 umiejętność posługiwania się językiem polskim deklarowało 81% mieszkańców powiatu.

Oddział posiadał Punkt Etapowy do 30.05.1947 r. którego kierownikiem był Mieczysław Kopczyński a także Referat Zdrowia (do 15.04.1947 r.).

Punkt Etapowy miał pojemność 2 260 miejsc. Był jednym z większych punktów etapowych na terenie województwa (większe były tylko punkty etapowo-przeładunkowe np. w Pyskowicach i Opolu). Na punkt składało się kilka budynków – i to odległych od siebie. Tymczasem do jego obsługi poza kierownikiem Mieczysławem Kopczyńskim (zastąpił go w listopadzie 1945 r. Józef Leśkow) przeznaczono tylko 6 osób personelu. Wizytując w październiku 1945 r. Punkt Etapowy w Strzelcach, naczelnik Wydziału Technicznego WO PUR w Katowicach arch. L. Ogieński potwierdził, iż mieścił się on w budynkach przy:

1. ul. Lublinieckiej 25 - budynek byłego hotelu, jednopiętrowy, 30 pokoi, o pojemności ok. 200 osób. Posiadał duże zabudowania gospodarcze, stajnie, szopy itp.
2. ul. Ogrodowej 7 - budynek dwupiętrowy, 20 pokoi, pojemność 100 osób,
3. ul. Wałowej 4 - budynek dwupiętrowy, 20 pokoi, pojemność 100 osób.
4. w Błotnicy - była to stacja kolejowa w odległości 15 km od Strzelec w kierunku Katowic, gdzie punkt był obozem barakowym. punktu. W obozie były 3 baraki o wym. 26 m x 12 m, w stanie bardzo dobrym, gotowe już do zamieszkania. Pomimo dużych możliwości, ruch na tym punkcie etapowym w 1945 r. był raczej umiarkowany.

Do powiatu Strzelce przybywały głównie rodziny repatriantów ze wschodu i przesiedleńców ze środkowej Polski. Już w pierwszym miesiącu pracy oddziału w Strzelcach, tzn. od 5.05.1945 r. do 5.06.1945 r. przybyło na teren powiatu niemal 1 000 rodzin. Oprócz tego 50 rodzin polskich które powróciły z Niemiec, zgodziło się pozostać na tych terenach. W miarę napływu repatriantów i przesiedleńców kierowano ich w pierwszej kolejności do wiosek opuszczonych przez Niemców, czyli m.in. do Poręby – 24 rodziny, Kalinowic – 40 rodzin i Suchego Dońca – 60 rodzin.

Każda z rodzin otrzymywała na punkcie etapowym po 1000 zł bezzwrotnej pożyczki.

Na terenie powiatu na ogólną liczbę 69 folwarków (17 437 ha) do parcelacji przeznaczono ogółem 25 majątków o obszarze 4 311 ha. Z tej liczby Komisarz Ziemski przekazał do dyspozycji PUR-u 1 900 ha. Pozostałe 2 411 ha przeznaczono na upełnorolnienie ludności miejscowej oraz na potrzeby samorządów. Z rozparcelowanych majątków skorzystało ogółem 74 rodzin repatriantów którym przekazano także budynki, a 120 rodzin otrzymało tylko ziemię.

Miejscowa ludność autochtoniczna polska początkowo przyjmowała przybyszów bez przejawów agresji, a nawet w miarę „serdecznie”. Sytuacja pogorszyła się wiosną 1946 r. Duża nadwyżka i przepełnienie powiatu – (pomimo ciągłej akcji wysiedlania repatriantów na Dolny Śląsk do Strzelec wciąż przyjeżdżały kolejne transporty do Strzelec) doprowadziły jednak do niepokojów. Władze powiatu dążyły do jak najszybszego pozbycia się nadwyżki repatriantów, których ludność miejscowa zaczęła postrzegać przede wszystkim jako konkurentów do dzielonej z parcelacji ziemi. Na tym tle doszło np. do podpalenia stodoły w parcelowanym majątku Poręba a w kilka dni później podpalono zabudowania gospodarcze repatriantów Pawła Gwoździa i Józefa Bartoszewskiego w Szymiszowie raczej w celu odstraszenia kolejnych repatriantów, chcących się w tej miejscowości osiedlić. Rzeczywiście odnotowano przypadki, gdy już osiedleni repatrianci rezygnowali z gospodarstw i wyjeżdżali dalej na Dolny Śląsk.

W listopadzie 1945 r. powstała duża „nadwyżka” 780 rodzin nieosiedlonych repatriantów. Poradzono sobie z tym problemem szybko i bez rozgłosu, osiedlając niemal 100 rodzin na gospodarstwach negatywnie zweryfikowanych a resztę nadwyżki wysyłając do powiatów dolnośląskich – Milicz (150 rodzin), Namysłów (100), Syców (150) i Strzelno (400).

W roku 1946 r. powoli powiat zasiedlono - jednak na skutek przepełnienia powiatu znowu należało wysiedlić ogółem 954 rodziny. Od dn. 1.02.1946 r. do dn. 1.05.1946 r. wysłano na Ziemię Lubuską i Dolny Śląsk ogółem 427 rodzin (1 928 osób). Pozostałe 527 rodziny postanowiono osiedlić na gospodarstwach nie zweryfikowanych oraz na rozparcelowanych dodatkowo w tym celu majątkach ziemskich.

Akcja osadnicza w powiecie dobiegła końca późnym latem 1946 r.

Bibliografia przedmiotowa

Dobrzycki W., Granica zachodnia w polityce polskiej1944-1947, Warszawa 1974.

Jaworski M., Na piastowskim szlaku. Działalność Ministerstwa Ziem Odzyskanych w latach 1945-1948, Warszawa 1973.

Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, Wrocław 1974.

Kersten K., Migracje powojenne w Polsce. Próba klasyfikacji i ogólna charakterystyka zewnętrznych ruchów ludności, [W:] Polska Ludowa. Materiały i Studia 1963, t. 2.

Kersten K., Polska – państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, [W:] Narody. Jak powstawały i wybijały się na niepodległość?, red. M. Kula, Warszawa 1989.

Koniński L., Procesy ludnościowe na ziemiach odzyskanych w latach 1945-1960, Warszawa 1963.

Nowakowski S., Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim, Poznań 1957.

Serafin F., Osadnictwo miejskie i wiejskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1948, Katowice 1973.

Tomaszewski W., Zasiedlenie Ziem Odzyskanych, [W:] Polska nad Odrą i Bałtykiem. Red. Stanisław Sierpowski, Poznań 1986.

Żygulski K., Repatrianci na Ziemiach Zachodnich, Poznań 1962

Markowski H., Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Katowicach w latach 1945-1951. (Praca doktorska niepublikowana), Katowice 2007.

Archiwalia

AP Opole, PO PUR Strzelce, sygn. 2, K-90.Sprawy administracyjno-organizacyjne 1946-1948.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 642, K-11.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 641. Sprawozdania z działalności PO PUR w Strzelcach listopad 1945 r.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 211, K-6. „Nowe Życie” nr 66 (121) z dn. 6.06.1945 r.

AP Katowice, PUR Pow. o/Gliwice 192, sygn. 3, K-7. Okólnik Nr 5 MAP z 2.07.1945 r.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 212, K-9.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn.728, K-100, 101. Sprawozdania z ruchu repatriantów w 1945 r.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 545, K-8. Zestawienia statystyczne opracowane w r. 1944 w Berlinie.

AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 641, K-15. Stan ludności powiatu strzeleckiego.

Autor hasła

Henryk Markowski