Powiatowy Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Rybniku
(skrót POPUR) utworzony w kwietniu 1945 r. jako Rejonowy Inspektorat Osadnictwa (RIO), od sierpnia 1945 r. jako Powiatowy Oddział PUR prowadził działalność do 1.03.1950 r. Posiadał również Referat Etapowy (do 18.03.1947 r.). Siedzibą PUR-u w Rybniku był budynek przy ul. Łany 11. Wielokrotnie zmieniali się kierownicy tego oddziału. Pierwszym kierownikiem RIO był Drewnicki, który odszedł na własną prośbę w niejasnych okolicznościach a drugim Mieczysław Lorek, którego zastąpił Zygmunt Milla, a jego z kolei pod koniec 1946 r. zmienił Hubert Kolarczyk a ostatnim na stanowisku naczelnika był Stefan Grzesik (od 1.01.1948 do końca działalności oddziału). Dnia 15.01.1946 r. utworzono jeszcze Referat Zdrowia. Lekarzem oddziałowym był dr A. Szymański.
W miarę zwiększania się liczby zweryfikowanych możliwości osadnictwa szybko malały. Ponadto należy podkreślić, że w akcji osiedleńczej już w pierwszych miesiącach 1945 r. popełniono wiele błędów osadzając np. przy Niemcach i zweryfikowanych autochtonach – repatriantów. Powstało wtedy wiele sporów i nawet „szykan” pod adresem repatriantów. Z uwagi na ich trudny los kierownik RIO Drewnicki zwrócił się do starosty, by doprowadził do eksmisji wszystkich Niemców posiadających „jedynkę”. W ten sposób zaprowadzono porządek np. w gminie Brzezie n/Odrą, Kobyli, Lubomii, i Pogrzebieniu gdzie eksmitowano 18 niemieckich gospodarzy.
Wielokrotnie zwracał się kierownik RIO Drewnicki do starosty z prośbą o interwencję w sprawie przeszkód stawianych repatriantom w akcji osiedlania w powiecie rybnickim przez komisarza ziemskiego ob. Niczka. RIO posiadał nawet dowody, że komisarz ten stosuje wobec akcji repatriacyjnej bierny opór wśród miejscowego społeczeństwa. Komisarz Niczka zobowiązał nawet naczelników gmin do nieprzydzielania gospodarstw poniemieckich repatriantom do bliżej nieokreślonego czasu podjęcia decyzji w Urzędzie Ziemskim.
W rezultacie do 20.07.1945 r. udało się osiedlić na terenie powiatu tylko 197 rodzin repatriantów. W tym czasie, jak podejrzewał kierownik RIO Drewnicki, komisarz Niczka rozdzielił ok. 2 000 gospodarstw poniemieckich pomiędzy tzw. „dobrych i zasłużonych Polaków”, co do których jednak kierownik Drewnicki miał poważne wątpliwości. W swoim sprawozdaniu za m-c lipiec 1945 r. wymienił kilkadziesiąt stwierdzonych przypadków przydzielenia gospodarstw albo autochtonom nie mającym uprawnień do pracy na roli (np. przydział 10 ha gospodarstwa ogrodniczego w Chudowie kolejarzowi) albo, jak w Gorzycach, gdzie duże gospodarstwo wiejskie wraz z zakładem rzeźniczym przydzielono drobnemu sklepikarzowi. Wiele przydziałów kończyło się nieustannymi sporami, awanturami. Często interweniowała Milicja a nawet UBP. O wszystkie sporne problemy Drewnicki oskarżał PUZ i jego komisarza. Interwencje w WO PUR u naczelnika wydziału osadnictwa Piekarskiego kończyły się niczym lub też słowami „Wy mu nic zrobicie, bo jego jakiś minister proteguje”.
W rezultacie pod koniec lipca 1945 r. kierownik RIO poprosił o odwołanie ze swojego stanowiska i przeniesienie na własną prośbę do oddziału PUR w Grodkowie. Jednak 23.07.1945 r. w RIO w Rybniku pojawił się komisarz Niczka i ogłosił ze kierownik RIO Drewnicki został odwołany ze swojego stanowiska przez dyrektora PUR-u inż. Szancera. Konflikt był ogromny, a na koniec, jak opisał w protokole Drewnicki, komisarz Niczka oświadczył mu przy świadkach, że „jak odejdę z Rybnika to będę pracował w jakimś Ministerstwie albo UBP, i będę miał wszędzie dostęp to przy okazji i tak Was znajdę”. Groźby przesądziły o odejście Drewnickiego, który poprosił o natychmiastowe odwołanie go ze swojego stanowiska. Zastąpił go Mieczysław Lorek.
Od początku do końca października 1945 r. osiedlono 36 rodzin repatriantów tj. osób 134.
Osadnictwo wiejskie wykazywało, że do dn. 31.10.1945 r. osiedlono ogółem repatriantów 311 rodzin (1 322 osoby), przesiedleńców rodzin 41 (183 osoby). Razem 352 rodziny i 1 505 osób. Osiedlono ich na 338 gospodarstwach o obszarze 1321,37 ha.
Na terenie powiatu rybnickiego rozparcelowano łącznie 21 majątków o obszarze 7 663,9 ha - na ogólną liczbę 41 majątków o obszarze 12 997,7 ha.
W następnym,1946 r. roku akcja zmalała, ale sytuacja uspokoiła się po odejściu w lipcu 1945 r. Drewnickiego a w sierpniu 1945 r. komisarza Niczki.
Pod koniec 1946 r. pracowników PO PUR w Rybniku było już tylko ośmiu. Naczelnikiem był Hubert Kolarczyk a Inspektorem Osadnictwa - Ignacy Mrozek. W styczniu 1946 r. starostą był Suchoń a komisarzem ziemskim M. Wojownik.
Rybnik posiadał wg stanu z dn. 28.02.1946 r. tylko 309 domów poniemieckich z tej liczby w dobrym stanie 236. Pozostałe 73 budynki były częściowo uszkodzone. Chłonność osadnicza w miastach – była niewielka, brakowało lokali handlowych i rzemieślniczych.
W maju 1948 r. możliwość uzyskania wolnych gospodarstw zbadała pracująca na terenie powiatu Komisja ds. ujawnienia gospodarstw poniemieckich, która skontrolowała dotychczas ogółem 1 690 gospodarstw ujawniając 94 nieprzydzielone gospodarstwa poniemieckie.
Ogółem na terenie powiatu znajdowało się 420 obiektów miejskich poniemieckich, którymi dysponował Okręgowy Urząd Likwidacyjny.
Z powodu dużych zniszczeń wojennych powiatu, w miastach - głównie Rybniku, Żorach i Wodzisławiu nie było w zasadzie możliwości do osiedlania się. Do dn. 31.10.1947 r. osiedlono na terenie Rybnika zaledwie 12 rodzin (41 osób) repatriantów a przesiedleńców - 31 rodzin (95 osób). Razem zaledwie 43 rodziny w tym 192 osoby ( w tym 56 osób samotnych). W Wodzisławiu osiedlono tylko 5 rodzin, a w Żorach, z powodu 80% zniszczeń wojennych do końca 1945 r. nie osiedlono nikogo. Łącznie do 30.04.1946 r. na terenach miejskich osiedlono 328 rodzin, 747 osób. W tej liczbie było 128 rodzin repatriantów (334 osoby) oraz 200 rodzin przesiedleńców (413 osób).Przydzielono im 16 lokali handlowych, 8 przemysłowych i 7 rzemieślniczych.
Natomiast na terenach wiejskich powiatu, do dn. 30.04.1946 r. osiedlono 130 rodziny repatriantów (443 osoby) oraz 14 rodzin przesiedleńców (50 osób). Ogółem były to 144 rodziny czyli 493 osoby.
W latach 1948-1949 na teren powiatu zaczęły przybywać rodziny reemigrantów z Francji. Urząd w porozumieniu z tutejszymi władzami ziemskimi i kwaterunkowymi regulował ich sprawy osiedleńcze oraz sprawował opiekę nad przybywającymi reemigrantami z Francji i Westfalii. Osiedlano ich na pozostałych do dyspozycji lokalach głównie w miastach.
Nie najlepiej, podobnie jak w innych powiatach przedstawiała się współpraca ludności miejscowej z repatriantami. Najostrzej problem wystąpił w gromadzie Bujaków, gdzie na skutek „krzywdzenia” przez ludność miejscową repatriantów, w dniu 7.02.1949 r. z polecenia KC PZPR w Warszawie, przyjechał delegat z KW PZPR. Interweniował on w sprawie repatriantów osiedlonych w gromadzie Bujaków. Wspólnie ze starostą, komisarzem ziemskim i przedstawicielem PUR-u wyjechano do gromady Bujaków, gdzie na miejscu stwierdzono, że repatrianci są rzeczywiście szykanowani przez ludność miejscową i pomimo składanych meldunków przez repatriantów do MO i Zarządu Gminy, władze te nie wydały żadnych zarządzeń celem „położenia kresu tych krzywd wyrządzonych repatriantom”. Starosta zobowiązany został do wyciągnięcia konsekwencji wobec winnych oraz wydał osobiście dalsze zarządzenia w kierunku zapobieżenia dalszym podobnym wypadkom na terenie powiatu rybnickiego.
Kłopoty repatrianci przeżywali także z powodu niechętnego stosunku do nich miejscowych władz oraz dużej liczby zweryfikowanych.
Powiatowy Oddział PUR w Rybniku został zlikwidowany dn. 1.03.1950r
Bibliografia przedmiotowa
Dobrzycki W., Granica zachodnia w polityce polskiej1944-1947, Warszawa 1974.
Jaworski M., Na piastowskim szlaku. Działalność Ministerstwa Ziem Odzyskanych w latach 1945-1948, Warszawa 1973.
Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, Wrocław 1974.
Kersten K., Migracje powojenne w Polsce. Próba klasyfikacji i ogólna charakterystyka zewnętrznych ruchów ludności, [W:] Polska Ludowa. Materiały i Studia 1963, t. 2.
Koniński L., Procesy ludnościowe na ziemiach odzyskanych w latach 1945-1960, Warszawa 1963.
Nowakowski S., Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim, Poznań 1957.
Serafin F., Osadnictwo miejskie i wiejskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1948, Katowice 1973.
Tomaszewski W., Zasiedlenie Ziem Odzyskanych, [W:] Polska nad Odrą i Bałtykiem. Red. Stanisław Sierpowski, Poznań 1986.
Żygulski K., Repatrianci na Ziemiach Zachodnich, Poznań 1962
Markowski H., Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Katowicach w latach 1945-1951 (Praca doktorska niepublikowana), Katowice 2007.
Archiwalia
AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 637, K-1/6.
AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 638, K-11/14. Sprawozdanie z PO PUR w Rybniku.
Autor hasła
Henryk Markowski