Powiatowy Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Opolu
Powiatowy Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Opolu (POPUR), powołany został w kwietniu 1945 r.. jako Rejonowy Inspektorat Osadnictwa (RIO), już od sierpnia 1945 r. pod nazwą Powiatowy Oddział PUR. Był drugim pod względem ilości przyjętych repatriantów i przesiedleńców spośród oddziałów powiatowych w województwie śląsko-dąbrowskim (po oddziale w Katowicach). Posiadał Punkty Etapowe w Opolu (ul. Ozimska 49 – kierownik Stanisław Łyczko), Czarnowąsach i Groszowicach (dwa ostatnie zlikwidowano na początku października 1945 r.) oraz punkt przeładunkowy (dworzec wschodni) służący najpierw jako „wyładowczy” dla powiatów grodkowskiego, niemodlińskiego i brzeskiego, z punktem odżywczym dla wszystkich transportów przejeżdżających tranzytem. Pojemność 7 budynków należących do opolskich „etapów” wynosiła 2 200 osób. Obsługa punktów liczyła 14 osób. Przez wszystkie punkty etapowe w Opolu, do dn. 1.03.1946 r. przeszło 371 771 repatriantów oraz 13 836 przesiedleńców – łącznie 385607 osób. Większość z tej liczby stanowili przejezdni, udający się dalej na zachód.
W pierwszym okresie (kwiecień 1945 r.) pod kierownictwem Władysława Majewskiego zatrudnionych było 77 pracowników. Stan personelu PO na dz. 31.07.1946. wynosił 79 osób.
Przed wojną – wg spisu z roku 1939 - powiat opolski liczył ogółem 198 131 mieszkańców, w tym 58 560 mieszkańców miast (Opole i Krapkowice) oraz 139 571 ludności wiejskiej. Polskie pochodzenie deklarowało 128 217 osób (na wsi 79,9% a w miastach 20%). Po wojnie liczba ludności spadła do 112 000 mieszkańców w dn. 1.11.1945 r.
Według danych Powiatowego Urzędu Ziemskiego na terenie powiatu w 1945 r. były gospodarstwa o obszarze od 0,5 ha do powyżej 100 ha. Ogółem było 16 068 gospodarstw rolnych z czego gospodarstw od 0,5-5 ha było 12 063.
Z ogólnej liczby gospodarstw PUR otrzymał, na początku akcji osiedleńczej, od Powiatowego Urzędu Ziemskiego tylko 1458 gospodarstwa, wśród których zdecydowaną większość stanowiły tzw. „gospodarstwa karłowate”, do 2 ha. Ponadto, w 1945 r. opolski PUR uzyskał ok. 150 gospodarstw odebranych byłym członkom formacji hitlerowskich.
Dużym problemem w zakresie osadnictwa wiejskiego były tereny na skraju powiatu, mocno zalesione i o słabych glebach, repatriantów osiedlano tam w małych grupach, po 3-4 rodziny w wioskach, gdzie wśród autochtonów nie czuli się najlepiej. W wielu wypadkach porzucali przydzielone im gospodarstwa i przenosili się dalej, już bez zgody PUR-u. Powiększali tym samym znaczne w tym powiecie grono „dzikich osadników” – liczące latem 1945 r. co najmniej 200 rodzin.
W pierwszym okresie akcji osadniczej w powiecie, na terenach wiejskich powiatu osiedlono do końca listopada 1945 r. ogółem 1408 rodzin, osób 6521, w tym: 1140 rodzin repatriantów tj. 5303 osób oraz rodzin przesiedleńców 268 tj. 1218 osób.
Natomiast na terenach miejskich powiatu osiedlono w tym czasie: w Opolu 3 187 rodzin repatriantów tj. 9 165 osób i 568 rodzin przesiedleńców tj. 1 977 osób; w Krapkowicach 136 rodzin repatriantów tj. 497 osób.
Razem w miastach powiatu osiedlono w tym pierwszym, najważniejszym etapie akcji łącznie 3 891 rodzin osadników (osób 11 639).
W kolejnych dwóch miesiącach – grudniu 1945 r. i styczniu 1946 r. – dynamika przyrostu liczby ludności znacznie spadła, zwłaszcza na terenach miejskich. Na przykład w Krapkowicach ludności w ogóle nie przybyło, natomiast w mieście Opolu osiedlono do dn. 31.01.1946 r. 12 542 osób a przesiedleńców – osób 2257.
Razem w miastach powiatu osiedlono do końca stycznia 1946 r.: rodzin ogółem 5 368 tj. 15 296 osób.
Liczby te obejmowały także „dzikich” osadników którzy co prawda osiedlili się na „własną rękę” ale później odpowiedzieli na apel PO PUR i zarejestrowali się.
Punkt przeładunkowy w Opolu zmagał się z różnymi problemami. Umęczeni i zrezygnowani repatrianci, po wielotygodniowej podróży, często samowolnie opuszczali transport i podążali w różnych kierunkach w poszukiwaniu krewnych, znajomych lub po prostu dobrych gospodarstw. Nie był w stanie zapobiec tej „aktywności” oddział PUR – nie tylko opolski ale i placówki z sąsiednich powiatów. W ten sposób pogarszała się sytuacja osiedleńcza powiatu – która i tak była bardzo trudna zważywszy na duże „nadwyżki” rodzin nieosiedlonych oraz na to, że opolscy autochtoni zostali zweryfikowani w 95%.
W miesiącu styczniu 1946 r. nie odnotowano na terenie m. Opola większych zmian w ruchu ludności jak i w zatrudnieniu. Powodem tego był zarówno sezon zimowy i brak lokali handlowo-przemysłowych lecz również znikoma już chłonność osadnicza tego miasta. Na ożywienie Opola, jak twierdził kierownik PO PUR Władysław Majewski, miałoby wpływ uruchomienie kredytów na remont zniszczonych mieszkań i lokali. Po ich wyremontowaniu, zdaniem Majewskiego, można byłoby osiedlić w Opolu kolejnych 600 rodzin. Jednakże przeciętny koszt remontu na jedną rodzinę wynosił ok. 10 000 zł, co skutecznie hamowało akcję. W 1945 r. udzielono w mieście Opolu tylko 111 osobom kredytów długoterminowych na kwotę 1 265 000 zł, natomiast na terenach wiejskich – 241 osób zwróciło się o kredyty do Banku Rolnego.
W drugim roku akcji osadniczej (do końca października 1946 r.) w powiecie opolskim na gospodarstwach wiejskich poniemieckich (łącznie od początku akcji w kwietniu 1945 r.) osiedliły się 552 rodziny repatriantów (tj. 2111 osób ) i 205 przesiedleńców (tj. 892 osoby ). Repatrianci i przesiedleńcy zajęli 737 gospodarstw o łącznym obszarze 2209 ha. W miastach powiatu opolskiego osiedliło się łącznie 7700 repatriantów (tj. 20138 osób) i 695 przesiedleńców (tj. 2 286 osoby ). Repatriantom i przesiedleńcom przydzielono 431 lokali handlowych i 128 lokali rzemieślniczych.
Weryfikacja ludności prowadzona była na podstawie Okólnika wojewody śląsko-dąbrowskiego z dn. 24.10.1945 r. Na terenie powiatu powołano Komisje Weryfikacyjne. Dla wspierania działań komisji powołano w terenie trzy grupy kontrolno-odwoławcze w skład których weszli m. in. przedstawiciele PUR, UBP, MO, Starostwa, PZZ i PPR. Zadaniem tych grup było kontrolowanie gminnych komisji weryfikacyjnych, rozpatrywanie spornych wniosków i sprawdzanie gospodarstw nieprawnie „dziko” zajętych czy też ukrytych lub zamieszkałych przez Niemców czy też Ukraińców. Działania te podjęto, gdy okazało się, że z terenu powiatu opolskiego przyjęto ogółem 70446 wniosków, z czego załatwiono pozytywnie 67424 wnioski a negatywnie - 1297 wniosków.
Natomiast bez przeszkód przystąpiono w powiecie do wysiedlania ludności niemieckiej. Decyzję o wysiedleniu podejmowano na podstawie kartotek NSDAP, SS i Gestapo lecz w porozumieniu z władzami społeczno-politycznymi powiatu i województwa. Decyzja o wysiedlaniu była podejmowana również w porozumieniu z Komisjami Weryfikacyjnymi – zgodnie z wykazem wniosków odrzuconych.
PO PUR w Opolu prowadził prace nad rozładowaniem nadwyżki repatriantów także poprzez agitacje. W tym celu wysyłano w teren specjalnie dobieranych urzędników PUR-u. Praca ta napotykała jednak na wielkie trudności ze względu, jak podkreślano, na „oporność elementu”. Osadnicy tłumaczyli się iż włożonej przez rok pracy nie mogą pozostawić autochtonom. Repatrianci warunkowali więc swój wyjazd albo zwrotem kosztów albo zgodą na zbiory jesienne, na co nie zgadzali się z kolei zweryfikowani. Największy opór stawiali czasowo osiedleni na gospodarstwach autochtonów, licząc na ich negatywną weryfikację. Podobnie postępowali przesiedleńcy i repatrianci nie mający stałego zajęcia, a zamieszkali w samym Opolu. Wykorzystywali oni każdą możliwość łatwego zarobkowania uprawiając nawet szabrownictwo we wszelkiej postaci.
W terenie akcja przedstawiała się pomyślniej, gdyż np. w Groszowicach ze 135 rodzin czasowo tam osiedlonych do października 1946 r. pozostało zaledwie 15.
W maju 1946 r. wysłano do innych powiatów 66 rodzin (najwięcej do żarskiego - 30 rodzin). W powiecie w tym czasie pozostało jeszcze 768 rodzin do rozładowania (z początkowej liczby 1 200) ale do końca lata 1946 r. liczba ta stale zmniejszała się i na początku jesieni 1946 r. spadła do 561 rodzin, a w grudniu tego roku odnotowano już tylko 294 rodziny nadwyżki. W ciągu 1946 r. nadwyżka zmalała z 1300 do 294 rodzin. Wiosną 1947 r. problem nadwyżki w powiecie przestał istnieć.
Na terenie powiatu przejęto na rzecz Skarbu Państwa 19 wielkich majątków (17 prywatnych i 2 państwowe). W roku 1946 rozparcelowano obszar 846,8 ha z czego 742,7 ha przeznaczono na upełnorolnienie 216 gospodarstw. Komisja Osadnictwa Rolnego przystąpiła w powiecie opolskim do pracy z dn. 15.01.1947 r.
W przeciwieństwie do innych powiatów, w Opolu od początku zaznaczyła się bardzo dobra współpraca pomiędzy PUR-em a innymi urzędami i instytucjami. Sprawne działanie opolski PUR zawdzięczał Starostwu Powiatowemu, Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego oraz Powiatowemu Urzędowi Ziemskiemu a także innym instytucjom oraz partiom politycznym, które mocno wspierały PUR. Właściwie jedyne spory – w zasadzie kompetencyjne – wiódł opolski PUR z Urzędem Mieszkaniowym. Tak dobre opinie o opolskim oddziale pomagały podopiecznym PUR-u. Na przykład gdy zaczęły mnożyć się sprawy sądowe przeciw repatriantom – ludziom w większości ubogim, mało zaradnym, zagubionym w obcej ziemi – PUR zwrócił się do Prezesa Sądu Okręgowego z prośbą o rozszerzenie opieki prawnej nad repatriantami, co spotkało się z bardzo przychylną postawą. Prezes Sądu wydał nawet zarządzenie, aby kierownicy sądów grodzkich w stosunku do repatriantów działających bez adwokata w szerokim zakresie korzystali z uprawnień ustawowych (art. 391 KPC) w przedmiocie udzielania porad prawnych. Ponadto w 1945 r. - z uwagi na niestabilną sytuację, plagę szabrownictwa, przestępczością - PO PUR nawiązał kontakt z Prokuraturą Okręgową w Opolu. Uzgodniono, że placówki PUR-u w przypadku zetknięcia się z jakąkolwiek formą przestępczości lub nawet przejawami czynów bezprawnych, nawet jeśli nie miałyby one charakteru czynu karalnego, będą powiadamiały o tym Prokuraturę w formie krótkiego protokołu.
Bibliografia przedmiotowa
Dobrzycki W., Granica zachodnia w polityce polskiej1944-1947, Warszawa 1974.
Jaworski M., Na piastowskim szlaku. Działalność Ministerstwa Ziem Odzyskanych w latach 1945-1948, Warszawa 1973.
Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, Wrocław 1974.
Kersten K., Polska – państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, [W:] Narody. Jak powstawały i wybijały się na niepodległość?, red. Marcin Kula, Warszawa 1989, s. 442-477.
Kersten K., Przymusowe przemieszczenia ludności – próba typologii, [W:] Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia, red. Hubert Orłowski, Andrzej Sakson, Poznań 1996, s. 13-29.
Koniński L., Procesy ludnościowe na ziemiach odzyskanych w latach 1945-1960, Warszawa 1963.
Nowakowski S., Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim, Poznań 1957.
Żygulski K., Repatrianci na Ziemiach Zachodnich, Poznań 1962.
Markowski H., Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Katowicach w latach 1945-1951.(Praca doktorska niepublikowana), Katowice 2007.
Archiwalia
AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 629, K-13, 14. Sprawozdania z PO PUR w Opolu za listopad 1945 r.
AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 630, K-3. Sprawozdania z PO PUR w Opolu za styczeń 1946 r..
AP Katowice, PUR WOJ. 188, sygn. 629, K-7. Sprawozdanie Kierownika Referatu Prawnego z dn. 1.12.1945 r.
Autor hasła
Henryk Markowski