Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa
nieukończony model przedstawiający szczegółowy wygląd Lwowa ok. 1772 r. w skali 1:200, wykonany przez inż. Janusza Witwickiego i jego zespół w pracowni we Lwowie w latach 1936–1946. Wywieziony ze Lwowa w 1946 r. Rozłożony model przez wiele lat ukrywany był, a później czasowo eksponowany w kilku wrocławskich muzeach. Od 2006 r. model jest własnością Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Autorem projektu zbudowania modelu Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa jest inż. Janusz Witwicki (1903–1946), architekt i historyk sztuki, pracownik Katedry Architektury Historycznej Politechniki Lwowskiej, człowiek wielu talentów. Pomysł zrodził się w początkach lat 30. XX w. podczas pobytu Witwickiego w Paryżu. W 1928 r. wykonał on modele najsłynniejszych budowli dawnego Lwowa – Ratusza, Kamienicy Królewskiej, Arsenału, które rok później eksponowane były w Pawilonie Lwowskim na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. Przez lata przygotowywał się Witwicki do pracy nad stworzeniem miniatury XVIII-wiecznego Lwowa, gromadził wszelkie dostępne źródła i dokonywał koniecznych pomiarów w terenie. Zamiarem Witwickiego było zbudowanie modelu Lwowa o średnicy 15 m, wiernie odtwarzającego wygląd miasta wraz z przedmieściami i okolicznymi wzgórzami. Model po ukończeniu miał być eksponowany w odpowiednio do tego przystosowanym pomieszczeniu w Baszcie Prochowej lub specjalnie zbudowanym do tego celu pawilonie. Otwarcie Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa przewidziane było na rok 1940 i miało być elementem uroczystych obchodów 600-lecia przyłączenia Lwowa do Korony Polskiej.
Prace nad budowa Panoramy rozpoczęły się w 1936 r. Wtedy to inż. Witwicki pozyskał od Zarządu Miejskiego pomieszczenia na pracownię na drugim piętrze kamienicy przy ul. Ormiańskiej 23 we Lwowie. Nad konstruowaniem poszczególnych partii modelu oraz miniatur budowli pracował cały zespół architektów i modelarzy. Największy wkład w budowę Panoramy mają: Feliks Dańczak, Jerzy Karasiński, Jerzy Urbanowski, małżeństwo Aleksandry i Jerzego Hryniewieckich, Irena Hryniewiecka-Smolana i Tadeusz Łodziana. Oblicza się, że przez pracownię przy ul. Ormiańskiej do 1946 r. przewinęło się ponad czterdzieści osób. W celu zdobycia funduszy na realizację budowy modelu oraz przystosowania do jego eksponowania Baszty Prochowej w 1936 r. we Lwowie powstało Towarzystwo Budowy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa. Nie zdołało ono jednak zgromadzić wystarczającej sumy na pokrycie kosztów prac modelarskich i utrzymanie pracowni.
Potrzebne środki usiłował inż. Witwicki pozyskać od władz miasta. Ponieważ powołani przez magistrat eksperci nie byli jednak w stanie wypracować jednolitego stanowiska w sprawie finansowania budowy Panoramy, w 1937 Podkomisja Archiwalno-Muzealna Rady Miejskiej Lwowa postanowiła dziewięcioosobowy utworzyć „Komitet rzeczoznawców w sprawie Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa”. Dyskusje w obrębie Komitetu były niejednokrotnie burzliwe i nie wydał on jednoznacznej opinii. W 1939 r. władze Lwowa ostatecznie zdecydowały pokryć ok. ⅓ kosztów budowy modelu. Do wybuchu wojny na ten cel przekazano zaledwie jedną ratę wynoszącą 10 000 zł, stąd też większość prac zmuszony był Witwicki finansować z własnej kieszeni.
Koszty realizacji Panoramy nie były małe. W pierwszej kolejności powstało ze sklejki i gipsu zmieszanego z drobnym piaskiem sześć segmentów podstawy pod budowę miniatur zabudowy Lwowa w obrębie fortyfikacji, tworzących prostokąt o wymiarach 3,6 × 4,0 m. Kolejnym etapem były prace nad modelami poszczególnych budowli. Wykonywano je z niezwykłą starannością i dokładnością ze sklejki, tektury, papieru, przeźroczystej folii, blaszek miedzianych, papier-mâché, drewna oraz ołowiu. Poszczególne miniatury nie tylko wiernie oddają kształty i najdrobniejsze detale architektoniczne lwowskich kamieniczek, świątyń, ratusza i miejskich fortyfikacji. Ich twórcy zadbali, by wyglądały jak prawdziwe budowle – z zaciekami wilgoci, ubytkami i pęknięciami tynków oraz zabrudzeniami. Dzięki tym zabiegom model Panoramy zyskał walor niepowtarzalnego realizmu. Inż. Witwicki zaprojektował także system żaróweczek i miniaturowych kabli do oświetlania modeli budynków, tak by Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa odtwarzała także XVII-wieczny Lwów nocą, kiedy w oknach paliły się światła świec.
Do wybuchu II wojny światowej ukończono miniatury wszystkich najważniejszych budowli dawnego Lwowa, fortyfikacje oraz część kamieniczek. Prace nad Panoramą kontynuowano podczas sowieckiej, a następnie niemieckiej okupacji, mimo iż było to związane z ogromnymi trudnościami, a nawet ryzykiem. Wiadomo, że pracownia Panoramy na Ormiańskiej była punktem kontaktowym AK. Sam Witwicki był kilkakrotnie aresztowany i jedynie dzięki wysokim łapówkom zdołał uniknąć dalszych represji. Mimo wszystkich przeciwności do początku 1946 roku ukończono prawie 350 miniatur budynków, a więc około 80% kamienic w obrębie fortyfikacji i niewielką część zabudowań poza zasięgiem murów miejskich.
Wkroczenie do Lwowa Armii Sowieckiej i tzw. wyzwolenie spowodowały, że los budowanej Panoramy stał się bardzo niepewny. Model XVIII-wiecznego Lwowa, odtwarzający miasto takim, jak wyglądało w czasach przynależności do Rzeczypospolitej, był niewygodny dla nowych władz. Inż. Witwicki rozpoczął usilne starania o uzyskanie zgody na wyjazd ze Lwowa i wywiezienie Panoramy wraz z dokumentacją do Warszawy lub Krakowa. W odpowiedzi władze sowieckie przyznały model kijowskiej Akademii Architektury, a nowym dyrektorem zespołu modelarskiego mianowały Aleksandra Bachmatowa. Tymczasem, dzięki rozsyłanym przez inż. Witwickiego pismom i prośbom, kwestią rewindykacji Panoramy zgodziło zająć się polskie Ministerstwo Kultury i Sztuki, które poprosiło Ministerstwo Spraw Zagranicznych o wskazówki co do dalszego postępowania. W tej sytuacji w kwietniu 1946 r. władze sowieckie wydały wreszcie zgodę na wywiezienie Panoramy ze Lwowa. Ceną była cała dokumentacja architektoniczna modelu, która została brutalnie zarekwirowana z pracowni na Ormiańskiej.
W przeddzień planowanego wyjazdu inż. Janusz Witwicki został brutalnie zamordowany. Do dzisiaj nie wiemy, kto jest odpowiedzialny za jego śmierć. Nie ma też pewności, czy rzeczywiście jego ciało zostało pochowane 22 lipca 1946 r. na Łyczakowie.
Krótko po pogrzebie wdowa po Inżynierze – Irena Witwicka – wyjechała ze Lwowa wraz ze spakowanymi w skrzyniach podstawami i elementami Panoramy do Warszawy. Tu model został szybko ukryty w piwnicach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, gdzie przeleżał aż do 1975 r., kiedy to bez rozgłosu przewieziono go do Wrocławia – do Muzeum Architektury i tu ponownie ukryto. Dopiero demokratyczne zmiany w Polsce spowodowały, że Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa mogła wreszcie ujrzeć światło dzienne. W 1989 r. w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu przystąpiono do prac nad renowacją modelu, który decyzją władz konserwatorskich wpisany został na listę dóbr kultury narodowej pod numerem B/2339/550/1–285. Od 1994 r. był on eksponowany w Muzeum Miejskim Wrocławia – najpierw w budynku Arsenału, a od 2001 r. w kamienicy „Pod Złotym Słońcem” na Rynku.
Na mocy umowy darowizny pomiędzy spadkobiercami inż. Janusza Witwickiego a Zakładem Narodowym im. Ossolińskich w 2006 r. „Panorama” stała się własnością Ossolineum. Tu poddana została gruntownej renowacji i konserwacji, zrekonstruowane zostały zagubione i brakujące jej elementy, a także zaopatrzona została w bezpieczny system oświetleniowy oparty na zasilanych transformatorowo diodach elektroluminescencyjnych (LED). W latach 2015–2018 dzięki współpracy ZNiO z Wrocławskim Przedsiębiorstwem „Hala Ludowa” model wraz z wystawą towarzyszącą prezentowany był w jednej z rotund w kompleksie Hali Stulecia.
Panorama Plastyczna dawnego Lwowa stanowi ważny obiekt w wystawienniczych planach ossolińskiego Muzeum Książąt Lubomirskich. Otwierać ma bowiem wystawę stałą w przyszłym gmachu Muzeum. Specjalnie do eksponowania modelu zaprojektowana została przeszkolona i klimatyzowana witryna.
Bibliografia przedmiotowa
Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa. Wydanie drugie nakładem Towarzystwa Budowy "Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa", Lwów 1938.
Witwicki M., Janusz Witwicki – architekt, historyk sztuki, twórca Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa. Materiały do życia i twórczości, na prawach rękopisu, Warszawa 1993.
Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa, [folder wystawy:] Muzeum Historyczne we Wrocławiu – Oddział Arsenał Miejski i Fundacja Miłośników Kultury i Sztuki Ziemi Lwowskiej im. Witwickich, oprac. Marek Burak. Wrocław 1994.
Szolginia W., Architekt Lwowem opętany [w:] Tamten Lwów. T. VI: rozmaitości, Wrocław 1994, s. 70-90.
Witwicki M., Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa - Janusza Witwickiego model Lwowa z k. XVIII w. Wstępne rozpoznanie zasobu dokumentacji rysunkowej PPDL, znajdującej się w Kijowie wg własnych notatek opracował arch. Michał Witwicki, na prawach rękopisu, Warszawa 2000.
Witwicki M., Пластична панорама давнього Львова. Януш Вітвіцький 1903 – 1946 / Panorama plastyczna dawnego Lwowa. Janusz Witwicki 1903-1946. Wydanie specjalne czasopisma „Buduemo inaksze” na 100 - lecie urodzin Janusza Witwickiego, architekta, historyka sztuki, twórcy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa, Lwów [2004].
Matwijów M., Sprawa Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa Janusza Witwickiego w latach 1936–1939, „Muzealnictwo” 2007, T. 48, s. 214-222.
Tarik A. C., Zabójstwo we Lwowie. Koniec miasta wieloetnicznego, budowa sowiecko – ukraińskiego Lwowa i los modelowego miasta pogranicza, „Nowa Ukraina” 2007, z. 1-2, s. 112-114.
Matwijów M., Materiały Komitetu Rzeczoznawców w sprawie budowy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa z lat 1937–1938, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 2008, z. 18/19, s. 67-71.
Koniarek Ł., Dzieje “Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa” inż. Janusza Witwickiego, „Вiсник Львiвськогo унiверситету”/„Visnyk of the Lviv University”, Серія мистецтвознавство/ Series Art Studies, T. 16, z. 2, Lviv 2015, s. 209-222.
Koniarek Ł., Zarys dziejów „Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa” inżyniera Janusza Witwickiego, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 2016, z. 26-27, s. 75- 100.
Koniarek Ł., „Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa” w Ossolineum [w:] Dziedzictwo i pamięć Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Materiały II Muzealnych Spotkań z Kresami zorganizowanych przez Muzeum Niepodległości w Warszawie w dniach 23 – 24 maja 2011 r., Warszawa 2017, s. 225-242.
Strękowski J., Sześć tapczanów Lwowa, Warszawa 2020.
Autor hasła
Łukasz Koniarek