Państwowy Urząd Repatriacyjny

instytucja powołana dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 7.10.1944 r. do przeprowadzenia przesiedleń (repatriacji)  ludności polskiej z Kresów Wschodnich RP i ludności polskiej z zachodu.

Zasady przesiedlenia ludności polskiej zamieszkującej terytorium republik radzieckich: ukraińskiej, białoruskiej oraz litewskiej określały trzy identyczne co do treści układy, zawarte 9 i 22 września 1944 r. pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (dalej: PKWN), który w myśl prawa międzynarodowego nie miał uprawnień zawierania umów wiążących, a rządami Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (dalej: USRR), Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (dalej: BSRR) i Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (dalej: LSRR). Układy określały również zasady „ewakuacji z obszarów państwa polskiego obywateli polskich narodowości ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej, rusińskiej i rosyjskiej”.

Masowość zaplanowanych przesiedleń spowodowała konieczność utworzenia na terenie kraju instytucji, która kierowałaby migracją ludności w obrębie państwa polskiego. Do tego celu powołano 7 października 1944 r. Państwowy Urząd Repatriacyjny na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

Zakres działań PUR obejmował: „organizację repatriacji ludności z obszarów innych państw na terytorium Polski, regulowanie planowego napływu repatriantów, opiekę sanitarno-żywnościową podczas przeprowadzania repatriacji, planowe rozmieszczanie repatriantów i organizacji ich osadnictwa na ziemiach polskich, prowadzenie akcji pomocy repatriantom w zakresie gospodarczej odbudowy warsztatów pracy oraz popieranie zrzeszeń i instytucji społecznych w kraju i zagranicą, o ile ich celem było niesienie pomocy i opieka nad repatriantami”.

Od 7 maja 1945 r. PUR został podporządkowany Ministerstwu Administracji Publicznej (MAP), a zakres jego działania został rozszerzony o migracje wewnętrzne czyniąc go odpowiedzialnym za „powrót wysiedlonych przez niemieckiego okupanta do poprzednich miejsc zamieszkania” oraz „przesiedlenia na tereny odzyskane ludności z innych okręgów państwa polskiego”. Państwowy Urząd Repatriacyjny podlegał w chwili powstania Prezydium PKWN, a następnie po utworzeniu 31 grudnia 1944 r. Tymczasowego Rządu RP – Prezydium Rady Ministrów. Kolejne zmiany nastąpiły: 7 maja 1945 r., kiedy to PUR podporządkowano Ministerstwu Administracji Publicznej (dalej: MAP), a następnie od 13 listopada 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych (dalej: MZO). Po likwidacji MZO 21 stycznia 1949 r., PUR ponownie podlegał MAP. Od 28 kwietnia 1950 r., czyli od momentu zlikwidowania MAP do 22 marca 1951 r., PUR przeszedł pod zwierzchnictwo Prezesa Rady Ministrów. Jest to zarazem oficjalna data likwidacji PUR. Siedzibą PUR od 7 października 1944 r. do 21 lutego 1945 r. był Lublin, a następnie aż do likwidacji – Łódź.

Pierwszym dyrektorem PUR był Władysław Wolski (Antoni Piwowarczyk), który pełnił tę funkcję do 21 lutego 1945 r. Po tym okresie obowiązki dyrektora przejął Jan Pakowski. Od 13 marca 1945 r. dyrektorem PUR był Michał Sapieha, który rezygnował z tej funkcji ze względów zdrowotnych w maju 1948 r., a następnie do likwidacji PUR – Mścisław Olechnowicz. W celu systematycznej kontroli nad realizacją postanowień został powołany Urząd Głównego Pełnomocnika Rządu Polskiego d/s Ewakuacji Ludności Polskiej na Ukrainie, Białorusi i Litwie. Funkcję tę objął Władysław Wolski, którego biuro mieściło się początkowo w Lublinie, a następnie w Warszawie.

Powołanie urzędu zainicjowało utworzenie na terenie USRR, BSRR i LSRR delegatur oraz powołanie zastępców, którzy reprezentowali polskie władze. Ich zadaniem była organizacja przesiedleń i koordynacja prac pomiędzy stronami zawartego układu.

W ten sposób powstały delegatury w Łucku (USRR), Baranowiczach (BSRR) i Wilnie (LSRR). 12 kwietnia 1945 r. Rada Ministrów mianowała W. Wolskiego Podsekretarzem Stanu w Ministerstwie Administracji Publicznej i nadała tytuł Generalnego Pełnomocnika Rządu d/s Repatriacji, co automatycznie spowodowało zmiany w nazewnictwie zastępców w delegaturach w Łucku, Baranowiczach i Wilnie na Zastępców Generalnego Pełnomocnika Rządu d/s Repatriacji. Masowość planowanych przesiedleń umożliwiła powołanie kolejnych pełnomocników na szczeblu rejonu i okręgu, którzy do swojej dyspozycji mieli naczelników poszczególnych wydziałów.

W ten sposób dla USRR wyznaczono 19 rejonów z siedzibami w: Łucku, Równem, Tarnopolu, Chodorowie, Dubnie, Krzemieńcu, Stryju, Kamionce, Drohobyczu, Lwowie, Włodzimierzu Wołyńskim, Kowlu, Brodach, Stanisławowie, Rawie Ruskiej, Czortkowie, Złoczowie, Samborze, oraz Czerniowcach. Na terenie BSRR utworzono 12 okręgów z siedzibami w: Nowogródku, Grodnie, Wołkowysku, Pińsku, Mołodecznie, Słonimiu, Prażanach, Brześciu nad Bugiem, Berezie Kartuskiej, Baranowiczach oraz w Gębokiem. Natomiast w LSRR utworzono 21 rejonowych oddziałów w: Wilnie, Trokach, Podgrodziu, Rudziczkach, Oranach, Olkienikach, Landwarowie, Jaszunach, Szumsku, Druskiennikach, Nowej Wilejce, Rzeszy, Poniewieżu, Kiejdanach, Wiłkomierzu i Kownie.

W sierpniu 1945 r. Biuro Generalnego Pełnomocnika Rządu d/s Repatriacji zostało przekształcone na dwa urzędy: Urząd d/s Repatriacji Obywateli Polskich z ZSRR, na czele którego stanął S. Parys i Urząd d/s Repatriacji Obywateli Polskich z Zachodu, którego dyrektorem został Jan Rutkowski. Powołanie urzędów repatriacyjnych zgodnie z zawartymi umowami poza granicami państwa polskiego w USRR, BSRR i LSRR, zmuszało władze państwowe do utworzenia na terytorium państwa polskiego podobnych placówek, które kierowałyby ruchem przesiedleńczym na terenie kraju oraz koordynowałyby pracami związanymi z przejęciem i opieką socjalno-medyczną przesiedleńców. Powołani przez rządy litewskiej, białoruskiej i ukraińskiej republiki pełnomocnicy utworzyli swoje placówki rejonowe w: Biłgoraju, Chełmie, Hrubieszowie, Lubaczowie, Lesku, Przemyślu, Sanoku, Jaśle, Gorlicach i Nowym Sączu (w przypadku pełnomocnika USRR w Lublinie), Bielsku Podlaskim, Łomży, Siemiatyczach, Knyszynie, Łapach, Ciechanowcu, Waligródku, Sokółce, Białymstoku, Białej Podlaskiej, Augustowie i Zambrowie (w przypadku pełnomocnika BSRR w Białymstoku) oraz w Sejnach, Pińsku, Smolanach, Bereżnikach i Widnogórach (w przypadku pełnomocnika LSRR w Sejnach). Zawarcie traktatów z rządami USRR, BSRR i LSRR, w sprawie przesiedleń ludności polskiej zamieszkującej wymienione republiki, spowodowało zorganizowanie w pobliżu granicy państwa punktów etapowych, które zajęłyby się przyjęciem przesiedleńców. W pierwszej fazie organizacji takich punktów, władze napotykały na ogromne trudności, gdyż większość budynków, które spełniałyby wymogi PUR była zniszczona działaniami wojennymi. Te natomiast, które były w przyzwoitym stanie zajmowali żołnierze Armii Czerwonej. Do tego dochodziły problemy związane z wyposażeniem pomieszczeń w sprzęt biurowy, łóżka, szafy, sienniki, sanitariaty, sprzęt medyczny, wyposażenie kuchni i jadalni, itp. Organizację punktów etapowych niejednokrotnie utrudniały władze sowieckie. Żołnierze bezkarnie plądrowali budynki i dopuszczali się łamania prawa na ludności cywilnej. W sierpniu 1945 roku na terenie kraju funkcjonowało 259 punktów etapowych, w których zatrudnionych było 3269 pracowników PUR. Najwięcej ich, bo aż 32, zorganizowanych było w okręgu katowickim. Pod koniec 1945 r. było 284 punkty etapowe przy wschodniej granicy kraju i 9 przy zachodniej. Większość z nich składała się ze schroniska, biura, jadalni, magazynów, ambulatorium, izby chorych i przechowalni bagaży.

Zestawienie liczby punktów etapowych PUR na terenie Polski w 1945 r.

Siedziba Wojewódzkiego, Okręgowego Oddziału PUR	Liczba punktów etapowych	Liczba personelu	Liczba budynków	Maksymalna liczba przesiedleńców
Białystok	17	86	25	4 630
Bydgoszcz	20	345	30	5 362
Gdańsk	17	268	19	11 420
Gorzów	14	153	16	5 046
Katowice	32	354	128	27 446
Kielce	7	75	16	4 055
Koszalin	11	115	16	6 150
Kraków	8	183	16	4 710
Legnica	18	139	42	13 522
Lublin	14	150	31	6 420
Łódź	15	359	16	14 415
Łuczany (Giżycko)	3	3	4	500
Olsztyn	31	318	115	10 188
Rzeszów	7	109	19	7 220
Szczecin	13	195	21	4 360
Szczecinek	4	92	8	1 577
Warszawa	4	65	11	1 500
Wrocław	10	140	16	4 230
Razem	259	3269	610	141 221

Źródło: D. Sula, Działalność przesiedleńczo – repatriacyjna Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w latach 1944 – 1951, Lublin 2002, s. 40.

Punkty etapowe PUR rozsiane na terenie całego kraju w związku z przydzielonymi im zadaniami podzielono na: wlotowe, przelotowe, przeładunkowe oraz docelowe. Punkty etapowe wlotowe były organizowane dla przesiedleńców i reemigrantów przy granicy państwa polskiego i dzieliły się na wschodnie i zachodnie. Ich zadaniem było przyjęcie przesiedleńców, zapewnienie wyżywienia, pomocy materialnej w postaci ubrań, butów, koców i zapomóg pieniężnych oraz doraźnej pomocy lekarskiej. Podstawę do udzielenia pomocy stanowiła karta przesiedleńca. Na jej podstawie urzędnicy PUR starali się jak najszybciej wystawić zaświadczenie, które było równoważne z dowodem tożsamości. Procedury wystawiania zaświadczeń przy przekraczaniu wschodniej granicy kraju odbywały się już w punktach docelowych. Punkty etapowe przelotowe sytuowano wzdłuż linii kolejowych, po których transportowano przesiedleńców. Pomoc ich ograniczała się do wydawania gorących posiłków, kawy oraz do zaopatrzenia na dalszą drogę transportowanych przesiedleńców. Tym, którzy nie otrzymali zapomogi na punkcie wlotowym wypłacano niewielką kwotę pieniędzy. Udzielano również pomocy lekarskiej, a w przypadku braku izb lekarskich (dotyczyło to małych miejscowości), tworzono punkty odżywczo-sanitarne współpracujące z PCK. Należy nadmienić, że w wielu przypadkach pomoc żywnościowa, jak również materialna nie docierała do przesiedleńców. Przyczyn należy upatrywać w złej organizacji prowadzonej akcji osiedleńczej oraz ogólnemu braku żywności na rynku w powojennej Polsce. W roku 1945 realizacja przydziałów żywności dla PUR nigdy nie była wykonana w 100% i wahała się na poziomie 50 %. Punkty etapowe przeładunkowe miały za zadanie zorganizowanie przeładunku przesiedleńców i ich dobytku z wagonów o rozstawie szerokotorowym do wagonów przystosowanych do podróży po torach o rozstawie standardowym. Problem ten dotyczył jedynie transportów zza wschodniej granicy. Na tak zorganizowanych punktach dokonywano wstępnej selekcji przesiedleńców na grupy miejskie, wiejskie i osadniczo-wojskowe. Pozostałe zadania punktów przeładunkowych były takie same jak punktów przelotowych. Punkty etapowe docelowe były punktami końcowymi dla poszczególnych transportów. Po wielodniowej podróży niejednokrotnie w nieludzkich warunkach przesiedleńcy byli kierowani do schronisk. Po przejściu niezbędnych badań lekarskich oraz formalności urzędowych osadnicy kierowani byli do miejsc zamieszkania. Transportem przesiedleńców i ich dobytku miał zajmować się PUR, ale ze względu na brak ciężarówek i furmanek osadnicy organizowali go na własną rękę. W związku z brakami w organizacji transportu z punktów etapowych docelowych przesiedleńcy koczowali po kilka dni zanim zostali przetransportowani od miejsc zamieszkania. Najczęściej jednak wędrowali przez kilka dni wraz z dobytkiem do miejsc osiedlenia.

13 lutego 1945 r. Rada Ministrów podjęła na wniosek PUR uchwałę stwierdzającą, „że należy natychmiast przystąpić do masowej repatriacji ludności polskiej bez względu na trudności związane ze zniszczeniem kraju przez wojnę”. Umowy z Ukrainą i Białorusią przewidywały, iż od 15 września do 15 października 1944 r. przeprowadzona zostanie rejestracja chcących się przesiedlić, a sama operacja transferu potrwa od 15 października 1944 r. do 1 lutego 1945 r. W umowie z Litwą terminy te ustalono odmiennie: rejestracja miała trwać od 1 października do 31 grudnia 1944 r., a przesiedlenie od 1 grudnia 1944 r. do 1 kwietnia 1945 r. Wszystkie trzy układy regulowały zarówno sprawy przesiedlenia ludności do Polski, jak i z Polski do odpowiednich republik radzieckich. Przesiedlenie miało być całkowicie dobrowolne. Układy rozstrzygały, że obejmą Polaków i Żydów będących do 17 września 1939 r. obywatelami polskimi, którzy wyrażą ustnie bądź na piśmie taką chęć i w stosunku do których wyrażona zostanie zgoda stron układów. Wraz z przesiedlającymi się mogły wyjechać ich rodziny (współmałżonkowie, rodzice, dzieci, wnuki i wychowankowie, a także inni domownicy, o ile prowadzili z przesiedlającymi się wspólne gospodarstwo domowe). Dorośli członkowie rodziny oraz dzieci od lat 14 wyrażali swą wolę przesiedlenia indywidualnie. Spory pomiędzy stronami układu objęły natomiast kryteria przynależności narodowościowej. Przed wyjazdem z terenów republik obywatele polscy zobowiązani byli do złożenia u władz przesiedleńczych dowodów osobistych i innych dokumentów stwierdzających tożsamość. W zamian mieli otrzymać imienne zaświadczenia ewakuacyjne oraz rodzinne karty ewakuacyjne. Dzieci do lat 14 wpisywano do kart wydawanych głowie rodziny. Dokumenty te uprawniały do zameldowania się w miejscu osiedlenia i uzyskania tam kart żywnościowych. PUR niejednokrotnie zwracał się do władz, by honorowały zaświadczenia i karty ewakuacyjne jako tymczasowe dowody tożsamości. Przesiedleńcy mogli zabierać ze sobą odzież, obuwie, bieliznę, pościel, produkty żywnościowe, sprzęty domowe, wiejski inwentarz gospodarczy i inne przedmioty domowego użytku o łącznej wadze do 2 ton na rodzinę, a także bydło i ptactwo domowe. Fachowcom przyznawano również prawo do przedmiotów niezbędnych do wykonywania ich zawodu. Zakaz wywozu obejmował natomiast gotówkę powyżej 1 000 rubli na osobę, złoto i platynę w stopach, proszku i złomie, nie obrobione kamienie szlachetne, kolekcje dzieł sztuki oraz oddzielne egzemplarze jeśli nie stanowiły własności rodziny przesiedlanego, broń (poza strzelbami myśliwskimi) i rynsztunek wojskowy, meble, samochody i motocykle, fotografie (poza zdjęciami osobistymi), plany i mapy. Pozostawiany dobytek miał być opisany i oszacowany, a jego równowartość zwrócona przesiedlanym zgodnie z przepisami obowiązującymi w kraju osiedlenia. Kontrole przesiedleńców miały być prowadzone „wyrywkowo”. Przewozem przesiedleńców umowy obarczały odpowiednie republiki radzieckie, a koszty transportu miały być rozłożone odpowiednio na strony układów. Po zakończeniu przesiedleń zapowiadano rozliczenie poniesionych kosztów oraz pozostawionego mienia i rozrachunek w naturze lub pieniądzu. Przesiedlającym się miano anulować wszelkie zaległości w dostawach w naturze, podatkach pieniężnych i opłatach ubezpieczeniowych oraz zapowiadano zwolnienie ich w miejscu nowego osiedlenia z opłat podatkowych i ubezpieczeniowych na 1944 i 1945 r. Nadto układy przewidywały, że jeżeli przesiedlający przekaże opuszczanemu państwu plony, to w miejscu osiedlenia otrzyma je w identycznej wielkości. Przesiedleńcy mieli otrzymać na zagospodarowanie się pożyczki w wysokości 5 tys. złotych z terminem spłaty do 5 lat. Ponadto PKWN zobowiązał się przydzielić rolnikom ziemię w myśl ustawy o reformie rolnej. Setki tysięcy przesiedlanych ludzi podróżowało w skrajnie trudnych warunkach, najczęściej w nieogrzewanych wagonach przeznaczonych do przewozu bydła lub węglarkach. Zmarznięci, wygłodzeni, osłabieni latami okupacji osadnicy byli narażeni na choroby i epidemie. Do tego dochodziła niepewność, co zastaną w miejscu osiedlenia. Wśród wielu z nich panowało przekonanie, że za jakiś czas powrócą do swoich domów na wschodzie, a nowe miejsce zameldowania będzie jedynie tymczasowym. Podróżowano od kilku dni do nawet kilku tygodni. Transporty liczyły najczęściej 750-1250 osób. Szacuje się, że przesiedlenia objęły 1100-1250 tys. osób żyjących na Kresach Wschodnich. Liczby te nie obejmują tych, którzy uciekali przed frontem w 1944 r., zostali wcieleni do Armii Berlinga lub zostali aresztowana na Kresach, a następnie deportowani w głąb ZSRR. Przymusowe przesiedlenia doprowadziły do wyludnienia Polaków zamieszkujących wschodnie województwa II RP. Na Litwie pozostało 48,5-54,9% Polaków, na Białorusi 50-73%, natomiast na Ukrainie 9,6%.

Bibliografia przedmiotowa

Archiwum Akt Nowych w Warszawie: Państwowy Urząd Repatriacyjny;  Ministerstwo Ziem Odzyskanych: Departament Administracji Publicznej, Wydział Organizacyjny.

Archiwum Państwowe w Katowicach: Państwowy Urząd Repatriacyjny Oddział w Katowicach, Wojewódzki Komitet Osadniczy w Katowicach.

Archiwum Państwowe w Opolu: Państwowy Urząd Repatriacyjny Powiatowy Oddział w Głubczycach.

Markowski H., Wojewódzki oddział  PUR w Katowicach 1945–1951 [praca doktorska niedrukowana], Katowice 2007.

Przesiedlenia ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947, pod red. S. Ciesielskiego, Warszawa 1999.

Szymczyna A., Maler K., Głubczyccy Kresowianie, Głubczyce 2013, s. 37-49.

Sula D., Działalność przesiedleńczo-repatriacyjna Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w latach 1944–1951, Lublin 2002.

Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej, Wrocław 1974.

Autor hasła

Arkadiusz Szymczyna [sierpień 2022 r.]