Ormianie na Dolnym Śląsku

Ormianie pojawili się  w Polsce już w średniowieczu, po przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej do Polski. Wówczas miały miejsce pierwsze migracje Ormian na teren Rzeczypospolitej do Kijowa i Lwowa. Po II wojnie światowej nastąpiła tzw. druga fala migracyjna. Ormianie opuszczali Kresy Wschodnie (swoje siedziby w Galicji i na Bukowinie) i rozproszyli się po terytorium całej Polski w jej nowych granicach, między innymi na tzw. Ziemiach Zachodnich -  we Wrocławiu, Strzelinie, Obornikach Śląskich, Wołowie, Miłoszycach.  Wiele rodzin osiedliło się w Oławie, w której pierwszym powojennym burmistrzem został pochodzący z rodziny Ormiańskiej Jakub Axentowicz. Trzecią falę migracji stanowi napływ nowych osób z przełomu lat 80. i 90. XX wieku z powodu trzęsienia ziemi w Armenii w 1988 r. i konfliktu pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem o Górski Karabach.

Ormianie na Dolnym Śląsku

Ormianie zaliczają się do jednej  z dziewięciu mniejszości narodowych  wymienionych w ustawie ze stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku narodowym w Polsce. W 2011 roku w Narodowym Spisie Powszechnych przynależność do mniejszości ormiańskiej zadeklarowały 3623 osoby, w tym: przynależność do Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego - 335 osób, do kościoła katolickiego w obrządku ormiańskim (Kościół ormiański) 227 osób. Jako wierzący-niepraktykujący (zadeklarowano jako wyznanie) określiło się 214 osób. Szacunki samych Ormian podają liczbę 3-4 tys.

Religia była elementem spajającym Ormian. Według legendy przedstawionej przez A. Bohosiewicza Ormianie wywodzą się od Noego, którego Arka osiadła po potopie na górze świętej Ararat. Po 1945 roku Katedra lwowska i inne kościoły ormiańskie, które znalazły się na terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej zostały zamknięte dla kultu religijnego. Ormiańskie msze odprawiane na  Dolnym Śląsku przypominały msze odprawiane przed wojną we Lwowie ponieważ sprawowano liturgię według wzorów Archidiecezji Lwowskiej. Nabożeństwa odbywały się z okazji ślubów, chrztów, pogrzebów. W Oławie dodatkowo świętowano dzień św. Antoniego, patrona parafii w Kutach, gdyż Ormianie mieszkający w Oławie pochodzili w większości z Kut i Bukowiny  i starali się kontynuować tradycje.

Na Ordynariusza wiernych obrządku ormiańskiego w Polsce Jan Paweł II wyznaczył Józefa Glempa, który w 1985 roku  mianował księdza Kazimierza Filipiaka wikariuszem generalnym ds. wiernych i duchowieństwa obrządku ormiańskiego w Polsce. Ksiądz Filipiak przed wojną był wikarym katedralnym we Lwowie w archidiecezji ormiańskiej a następnie w Stanisławowie w Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej. W Polsce od 1970 roku pełnił funkcję proboszcza ormiańskiej parafii personalnej, podróżował po kraju do głównych skupisk ormiańskich, między innymi do Wrocławia, udzielając wiernym sakramentów w ich obrządku.  

Kolejną instytucją przeniesioną na Dolny Śląsk ze Lwowa był klasztor Benedyktynek ormiańskich, jedyny katolicki klasztor żeński obrządku ormiańskiego. Siostry w 1946 roku przeniosły się do  Polski, Ksienia (tak nazywano przełożoną) Elekta Orłowska i dziesięć mniszek zamieszkały w Lubinie. Ksienia miała nadzieję na powrót do Lwowa, dlatego nie przyjmowała nowych adeptek do zakonu. Zmarła w 1954 r. Pozostałe siostry pod kierunkiem nowej Ksieni, Jadwigi Jóżak przeniosły się na stałe do Wołowa na Dolnym Śląsku 1958 r. W 1961 ostatnie benedyktynki ormiańskie przystąpiły do unii Benedyktynek łacińskich od Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny.

Msze oraz wizyty księży  z okazji Bożego Naradzenia i  uroczystości rodzinnych sprawiały, że pełnili oni rolę łączników między rodzinami ormiańskimi i przyczyniali się do utrzymywania więzi. We wspomnieniach przewijają się opisy spotkań organizowanych przez księdza Kazimierz Filipiaka w jego mieszkaniu, na przykład opisy przyjęć  z  okazji Święta Trzech Króli, podczas których serwowano armeński koniak.  Z biegiem lat odrębność Orman polskich od społeczeństwa znacząco się zmniejszała, zawierano coraz więcej małżeństw mieszanych. Według prawa kanonicznego małżeństwa z kresowianami, należącymi do obrzędu łacińskiego, uznawane było za małżeństwa mieszane. Tradycje ormiańskie kultywowano w  kręgach rodzinnych. Od 1999 roku opiekę duszpasterską dla Wspólnoty pełni ksiądz Tadeusz Isakowicz-Zaleski, proboszcz ormiańsko-katolickiej parafii południowej z kościołem św. Trójcy w Gliwicach. Miejscem modlitewnych zgromadzeń we Wrocławiu jest kaplica kościoła św. Wojciecha pl. Dominikański 2 oraz kościół Bożego Ciała ul. Bożego Ciała.

Język

Język ormiański, armeński pochodzi z rodziny języków indoeuropejskich z grupy satem, stanowiący w niej samodzielną gałąź. Obecnie używany jest w Republice Armenii i Republice Górskiego Karabachu, gdzie jest językiem urzędowym, a także w Gruzji, Iranie, Syrii, Rosji, w Libanie i w 24 innych państwach przez około 6 milionów ludzi. Od 2015 roku w siedzibie Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie organizowane są kursy języka ormiańskiego. W Wrocławiu nauka języka możliwa jest w szkółce ormiańskiej przy Towarzystwie Ormian Polskich .

Tradycje

Unikatowym elementem tradycji i sztuki narodu ormiańskiego Armenii i są Chaczkary (słowo oznacza „kamień krzyżowy”). Wywodzi się on z legendy wg której krzyż, do którego został przybity Jezus Chrystus zakwitł po jego śmierci. Nazwą Chaczkar  określa się kamień wotywny w postaci krzyża wyrzeźbionego w płycie  z kamienia wulkanicznego tufu lub bazaltu. Centralne miejsce najczęściej zajmuje krzyż płaskorzeźbiony, najczęściej tzw. Ormiański krzyż kwitnący. Chaczkary przyjmują formę nie tylko wolnostojącej steli, ale także płyty wmurowanej w ścianę kościoła. Nie ma dwóch takich samych chaczkarów, każdy ma oryginalna formę .

W 2011 roku Towarzystwo Ormian Polskich podjęło się zadania sprowadzenia Chaczkaru do Wrocławia. W jego pozyskanie i sprowadzenie zaangażowany był Gaglik Parsamian, ormiański malarz mieszkający w Polsce. Światowy Związek  Malarzy Armenii i firma Armentel, podarował wrocławskim Ormianom Chaczkar autorstwa rzeźbiarza Tarona Martirosjana z Armenii. Jego uroczyste odsłonięcie  odbyło się 21 września 2012 roku podczas II Dni Ormiańskich we Wrocławiu. Ustawiono go przy ul. K. Janickiego niedaleko pl. Dominikańskiego obok klasztoru Ojców Dominikanów. Poświęcony został przez ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego i ojca Andrzeja Bujnowskiego. W uroczystości odsłonięcia pomnika uczestniczyli także prezes Towarzystwa Ormian Polskich Adam Domanasiewicz, zastępca prezesa Ararat Koczarian, dyrektor Biura Promocji Urzędu Miejskiego we Wrocławiu Paweł Romaszkan i współprzewodnicząca  Światowego związku Malarzy Armenii  Anahit Mkhitaryan.  Z boku pomnika wykuto napis ”Chaczkar upamiętniający wielowiekową obecność Ormian w Polsce i ludobójstwo Ormian w Turcji oraz Ormian i Polaków na Kresach Wschodnich w XX w.” Chaczkary stały się pierwszymi w Polsce pomnikami upamiętniającymi ludobójstwo Ormian w Turcji w 1915 roku, mordy na Ormianach na Kresach  Wschodnich w okresie II wojny światowej. Stały się symbolem tożsamości i ormiańskiego dziedzictwa kulturowego. Od 2015  Skwer u zbiegu ulic Klemensa Janickiego i placu Dominikańskiego nazwano Skwerem Ormiańskim.

Z tradycją ściśle związana jest charakterystyczna kuchnia ormiańska. Jedną z pierwszych restauracji ormiańskich „Armine otworzyła ul. Bogusławskiego we Wrocławiu Galina Asatryan. W lokalu serwuje się nie tylko ormiańskie specjały jak chorowac, tołma, rozbasz, chaszłama, kurczak po araracku, szaszłyki armeńskie,  ale również restauracja jest miejscem spotkań towarzyskich i swoistym punktem konsultacyjnym dla pojawiających się we Wrocławiu Ormian .Tradycyjną przyprawą kuchni ormiańskiej jest chorchut, przyprawa przyrządzana z naci  pietruszki gotowanej w kwaśnym mleku. Stanowi on podstawę zupy zwanej gandżabur, lub jest dodawana do rosołu. Największym ośrodkiem produkcji tego składnika niezbędnego do przygotowania zupy gandżabur była Oława.

Instytucje i organizacje

W PRL możliwość założenia organizacji ormiańskich pojawiła się dopiero w latach 80. Jako pierwsze powstało Koło Zainteresowań Kulturą Ormian (KZKO) przy Towarzystwie Ludoznawczym w Krakowie. We Wrocławiu w 2002 roku przedstawiciele tzw. starej emigracji utworzyli we Wrocławiu Koło Ormian, które w 2011 przekształciło się w stowarzyszenie pod nazwą Towarzystwo Ormian Polskich (TOP) we Wrocławiu. Prezesem jest Adam Domanasiewicz, znany chirurg. Głównym zadaniem towarzystwa jest konsolidacja ludności ormiańskiej poprzez organizację wydarzeń, które czerpią z kultury  Armenii i historii Ormian osiadłych na terenach RP.  

24 kwietnia w rocznicę  Ludobójstwa Ormian w 1915 roku, dominikanie wspólnie z Towarzystwem Ormian Polskich organizują  spotkania na wspólną modlitwę i upamiętnienie przy Chaczkarze na Skwerze Ormiańskim. Ponad to orgaznizowane spotkania wystawy i warsztaty poświęcone kulturze i tradycji ormiańskiej.

We Wrocławiu Towarzystwem Ormian Polskich  i Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu organizuje wydarzenie „Dzień Ormiański”,  do tej pory odbyły się I w 2011 roku, II w 2012 i III w 2018r.  Podczas nich prezentowane są wystawy poświęcone historii i kulturze Ormiań, odbywają się spotkania, warsztaty, wykłady nauka tańca i języka ormiańskiego.

We Wrocławiu działa  Instytut Piramowicza przy ul. Krzyckiej 7a. Instytut prowadzi działalność edukacyjną, kulturalną, organizuje spotkania i wykłady. Patron instytutu Grzegorz Wincenty Piramowicz to urodzony w 1735 r. we Lwowie, jezuita pochodzenia ormiańskiego , pisarz, pedagog, działacz Komisji Edukacji Narodowej.

Instytut prowadzi Archiwum Historii Mówionej Ormian Polskich. „My Ormianie”, cykl spotkań „Ormianie na Śląsku”, warsztaty dla osób zainteresowanych kulturą i historią Ormian polskich. prowadzi szkółkę ormiańską organizuje wystawy. W 2022 odbył się  „Ormianin to dwa razy Polak”, której kuratorem był prezes instytutu dr Andrzej Gliński prezes Instytutu . Od 2023 wicedyrektorem jest dr Nune Srapyan.

W zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich znajdują się kolekcję rękopisów i starodruków przywiezione do Wrocławia przez Ormian z Kresów. Od 2010 r. funkcjonuje Wirtualne Archiwum Ormian Polskich.

Istotne znaczenie dla Ormian miały uchwały Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z 2005 roku. Pierwsza potępiającą ludobójstwo Ormian dokonane w Turcji w 1915 roku oraz ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych przyznająca Ormianom w Polsce status mniejszości narodowej . Od 2009 roku przedstawicielem mniejszości ormiańskiej w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych został wybrany ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski 2009 .

Wrocławianie pochodzenia ormiańskiego

Zofia Bogdanowicz, polska Ormianka, emerytowany pracownik Biblioteki Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Pracowała w Bibliotece Uniwersytetu Medycznego w Dziale Informacji Naukowej. Działaczka społeczna wśród Ormian na Śląsku, współtworzyła Towarzystwa Ormian Polskich. Urodzona już we Wrocławiu, jej ojciec Michał Bogdanowicz skończył Politechnike Lwowską.

Romana Obrocka, pisarka, publicystka, inicjatorka wielu wydarzeń kulturalnych dotyczących Ormain Polskich. Jest potomkiem Polaków z kresów ormiańskiego pochodzenia.

Blandyna Rosół-Niemirowska, polonistka z Liceum Ogólnokształcącego Nr I im. Jana III Sobieskiego w Oławie. Pochodzi z rodziny polsko-ormiańskiej z Kut nad Czeremoszem. Kultywuje  nią tradycji ormiańskiej.

Maria Woś, nauczycielka, legendarna dziennikarką Polskiego Radia Wrocław. Maria Woś jest autorką wielu audycji radiowych i tekstów wspomnieniowych poświęconych Ormianom lwowskim. W wywiadzie opowiada o swoim rodzinnym mieście i okoliczności, która sprawiła, że zainteresowała się kulturą Ormian polskich.

Galina Asatryan, Ormianka, która jest właścicielką kultowej i jednej z  najstarszych restauracji ormiańskiej w Polsce „Armine” przy ul. Bogusawskiego we Wrocławiu. Restauracja stanowi nie tylko miejsce spotkań towarzyskich, ale także swoisty punkt konsultacyjny dla pojawiających się we Wrocławiu Ormian.

Bogdan Donigiewicz urodzony we Lwowie w 1932 roku, wywodzi się z rodziny ormiańskiej. Jego rodzicami byli Stanisław Donigiewicz (1904-1980) znawca kultury i historii Ormian polskich oraz Stefania Kajetanowiczówna, spokrewniona z ks. Dionizym Kajetanowiczem.

Krzysztof Teodorowicz- dyrygent, kompozytor absolwent poznańskiej Akademii Muzycznej im. I. J. Paderewskiego  był m. inn. Dyrygentem kameralnego Chóru Męskiego „Cantilena” przy Dolnośląskim Towarzystwie Muzycznym

Michał Bohosiewicz profesor Toksykologii (1914-1998), pochodzący z Bukowiny związany z Wydziałem Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu. Od 1963 kierował Zakładem Toksykologii, zajmował się toksykologia weterynaryjną i diagnostyką laboratoryjną zatruć zwierząt. Jedyna taka placówka w l. 60.  Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski

Bibliografia przedmiotowa

Grzegorz Pełczyński, Ormianie polscy w XX wieku. Problem odrębności etnicznej, XXVII Publikacja Koła Zainteresowań Kulturą Ormian, Warszawa 1997 s.75, 80, 81, s.83

Krzysztof Stopka, Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Księgarnia Akademicka Kraków 2000, s. 156 dostępny on-lein Ossolineum

https://wiki.ormianie.pl/index.php/Kazimierz_Filipiak

"Słownik biograficzny księży ormiańskich i pochodzenia ormiańskiego w Polsce w latach 1750-2000", Kraków, Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne 2001. Nota zamieszczona w "Awedisie" nr 1 z 2009 roku.

Łukasz Łotocki, Ormianin w Polsce, czyli kto? Mniejszość ormiańska i jaj relacje ze współczesnymi imigrantami z Armenii w: Machul-Telus, Beata. Ormianie / pod red. Beaty Machul-Telus ; Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Warszawa: Kancelaria Sejmu. Wydawnictwo Sejmowe, 2014. s. 99

Machul-Telus, Beata. Ormianie / pod red. Beaty Machul-Telus ; Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Warszawa: Kancelaria Sejmu. Wydawnictwo Sejmowe, 2014. Print.

Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa Ludności Polski – NPS 2011

https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5670/22/1/1/struktura_narodowo-etniczna.pdf

Jakub Kopczyński, Chaczkary w Polsce w: AWEDIS Nr (jesień),2009, s.12-13

Monika Agopsowicz, Armen Artwich, Z historii Ormian w Polsce po 1945 roku, Kalendarium w:AWEDIS Nr (jesień),2009, s.8

http://orka.sejm.gov.pl/proc4.nsf/uchwaly/3918_u.htm

https://instytutpiramowicza.pl/

https://www.facebook.com/towarzystwoormianpolskich/

Autor hasła

Małgorzata Preisner-Stokłosa