Muzeum w Gliwicach
instytucja kultury samorządu miasta Gliwice, jedno z najstarszych muzeów na Śląsku, założone w 1905 r. Obecnie tworzy je pięć oddziałów: Willa Caro, Zamek Piastowski, Oddział Odlewnictwa Artystycznego, Radiostacja Gliwice i Dom Pamięci Żydów Górnośląskich oraz działy merytoryczne: Sztuki i Rzemiosła Artystycznego, Archeologii, Historii, Etnografii, Fotografii Artystycznej. Od lat realizuje projekty poświęcone odkrywaniu i podtrzymaniu pamięci o Kresach i Kresowianach.
Działalność Muzeum w Gliwicach
Jednym z głównych nurtów działalności Muzeum w Gliwicach jest odkrywanie i prezentowanie historii lokalnej, czyli historii miasta i regionu. Działania te zostały spotęgowane zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach, kiedy można było poruszać przemilczane za czasów PRL tematy, także z najnowszej historii. Od 2001 r. wielokulturowość Gliwic i regionu była jednym z naczelnych zagadnień przedstawianych w gliwickim Muzeum. W ramach wieloletnich działań zrealizowane zostały wystawy i publikacje ukazujące różnorodność społeczną i historyczną miasta. Cykl pod tytułem Gliwickie mniejszości – od 2011 r. noszący tytuł Wielokulturowość Gliwic – realizowany był poprzez programy badawcze, wystawy, publikacje, a także konferencje, pokazy, spotkania itp. poświęcone – w kolejnych latach – gliwickim Ormianom (2001 r.), ewangelikom (2003 r.), Żydom (2005 r.), Kresowianom (2011 r.) oraz dawnej podgliwickiej wsi Schönwald (2013 r.). Z tej różnorodności zainteresowanie Kresami i Kresowianami rozwinęło się w wieloletni projekt, trwający do czasów obecnych. Do najważniejszych działań należały:
Wystawa "Ormianie w Gliwicach" (2001 r.)
Prezentacja tej nielicznej, ale wyjątkowej społeczności miasta miała na celu pokazanie losów polskich Ormian pochodzących z Kresów przedwojennej Rzeczypospolitej, przesiedlonych w 1945 r. do Gliwic. Na wystawie zaprezentowano ogólnie historię tej społeczności – ich pochodzenie i działalność na Kresach – specyfikę obrządku religijnego, znaczenie gliwickiego sanktuarium Matki Boskiej Łysieckiej (już w 1945 r. Ormianie otrzymali kościół pw. Świętej Trójcy, do którego w 1950 r. trafił słynący cudami obraz Matki Boskiej pochodzący z Łyśca, woj. stanisławowskie), działalność społeczną. Wystawie towarzyszyła publikacja popularyzatorska Ormianie w Gliwicach.
Projekt "Gliwiccy Kresowianie" (2011 r.)
- Wystawa
Fragment wystawy Gliwiccy Kresowianie, fot. B. Kubit, 2010 r.
Fragment wystawy Gliwiccy Kresowianie, fot. B. Kubit, 2010 r.
Fragment wystawy Gliwiccy Kresowianie, fot. B. Kubit, 2010 r.
Fragment wystawy Gliwiccy Kresowianie, fot. B. Kubit, 2010 r.
Głównym celem projektu, którego zasadniczym elementem była wystawa Gliwiccy Kresowianie, było przedstawienie historii przybycia ludzi z Kresów do Gliwic oraz ukazanie wpływu, jaki wywarli na miasto. W trakcie przygotowań przeprowadzono badania biblioteczne, archiwalne i terenowe, w ramach których pozyskano 39 wywiadów i wspomnień gliwickich Kresowian. Na ekspozycji zaprezentowane zostało przedwojenne życie na Kresach, lata wojny, konieczność wyjazdu i osiedlenie się w Gliwicach oraz wkład wniesiony w powojenny rozwój miasta, zwłaszcza w takich dziedzinach jak nauka, przemysł, szkolnictwo, kultura, życie społeczne. To także historia początków Politechniki Śląskiej, która wyrosła z Politechniki Lwowskiej. Przedstawiono ponadto dzieje dwóch sanktuariów kresowych mieszczących się obecnie w Gliwicach: Matki Boskiej Kochawińskiej i Matki Boskiej Łysieckiej. Zaprezentowano działalność towarzystw kresowych, które od początku lat 90. XX w. przywracają pamięć o Kresach; najważniejsze z nich to gliwickie oddziały: Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, z dodatkowym Oddziałem Stryjan; Towarzystwa Przyjaciół Grodna i Wilna; Związku Sybiraków, a także Związek Ormian w Polsce im. ks. abpa Józefa Teodorowicza i filia Klubu Złoczowskiego w Krakowie. Wystawie towarzyszyła publikacja Gliwiccy Kresowianie zawierająca m.in. liczne fragmenty wspomnień gliwiczan przybyłych ze wschodu, a w wydaniu II dołączoną płytę DVD z nagraniem uroczystości otwarcia oraz oprowadzania kuratorskiego po wystawie. Ekspozycji towarzyszył cykl spotkań i wykładów pt. Kresy – przywracanie pamięci oraz przegląd filmów Kresowianie.
W trakcie trwania wystawy zorganizowana została – wspólnie Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach – konferencja naukowa Kresowianie na Górnym Śląsku, w której naczelna tematyka została rozszerzona do regionu górnośląskiego. W 2012 r. wydana została publikacja pokonferencyjna Kresowianie na Górnym Śląsku.
Cykle wykładów i spotkań (lata 2016–2019)
- Publikacje powystawowe i pokonferncyjne
Publikacja pokonferencyjna (2012 r.)
Publikacja pokonferencyjna (2019 r.)
Publikacja towarzysząca wystawie (2001 r.)
Publikacja towarzysząca wystawie (2010 r.)
Nagranie DVD towarzyszące wystawie (2010 r.)
Od 2016 r. realizowany był cykl comiesięcznych wykładów Spotkania z Kresami Rzeczpospolitej, cieszący się ogromnym zainteresowaniem nie tylko mieszkańców Gliwic, ale całego Górnego Śląska. Wykładowcami byli ludzie nauki i sztuki zajmujący się tematyką kresową, m.in. prof. Stanisław S. Nicieja, Tomasz Kuba Kozłowski, prof. Jerzy Hickiewicz, prof. Hubert Chudzio, dr Barbara Patlewicz, dr. hab. Ryszard Tomczyk, Beata Kos, Mariusz Urbanek i inni. W ramach spotkań prezentowano także najnowsze wydawnictwa kresowe.
Konferencja "Pamięć Kresów – Kresy w pamięci" (2017 r.)
Trzydniowa, międzynarodowa konferencja naukowa zorganizowana została przez Oddziałowe Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach i Muzeum w Gliwicach. Wzięli w niej udział badacze z Polski, Ukrainy, Białorusi i Litwy. Jej założeniem było ukazanie zarówno różnorodnych historii kresowych (traumy wojennej, przesiedleń, powojennej polityki niepamięci, udziału Kresowian w działalności zawodowej i społecznej itd.), jak też zwrócenie uwagi na mityzację Kresów przy jednoczesnym pomijaniu wielu ważnych wątków z dziejów tych ziem i ludzi. Podjęto tematykę tożsamości i (nie)pamięci o Kresach w czasach PRL, jak i przemian tej narracji po 1989 r. oraz postrzegania tematu w ostatnich latach. W 2019 r. wydana została publikacja pokonferencyjna Pamięć Kresów – Kresy w pamięci, w której znalazło się 21 artykułów naukowych, przybliżających tytułowe zagadnienie pamięci i niepamięci o Kresach.
Projekt badawczy "Pamięć o Kresach wśród mieszkańców Gliwic" (2018 r.)
Projekt dokumentacji wspomnień Kresowian mieszkających w Gliwicach został zrealizowany dzięki współpracy Muzeum w Gliwicach i Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (CDZWiP). Przeprowadzono i zarejestrowano w formie nagrań audio-wideo 30 wywiadów ze świadkami historii – Kresowianami, którzy po II wojnie światowej zamieszkali i działali w Gliwicach. Nagraniom towarzyszyła cyfrowa archiwizacja prywatnych dokumentów i fotografii udostępnionych przez rozmówców.
Byli to: Julia Białomazur, Zofia Brzezicka, Ludwika Bulczyńska, Bronisław Chmara, Wojciech Dyhdalewicz, Michał Ferenc, Ludwika Gadomska, Kazimierz Grenczak, Maria Gruszczyńska, Leszek Gruszczyński, Jerzy Hickiewicz, Joanna Jurkowska, Danuta Kanarek, Joanna Karpacka-Nasiek, Stanisława Kaziewicz, Władysława Kopyra, Janusz Lisowski, Jan Longchamps de Berier, Marta Michalska, Teresa Olszańska, Halina Pęcherska, Bogdan Rudawiec, Jadwiga Rudnicka, Janina Sokołowska, Maria Sołtys, Adam Wandycz, Janina Wolanin, Malwina Wollek, Maria Ziółkowska (Acedańska), Stefania Żmudzińska.
Pozyskane wywiady, a także cyfrowe kopie dokumentów i fotografii trafiły do dwóch archiwów: Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie oraz Muzeum w Gliwicach. Jest to unikatowa dokumentacja, niezwykle bogata i różnorodna, która może służyć do dalszych projektów kresowych.
Wystawa "Kresy w malarstwie polskim ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie" (2019 r.)
Wystawa była swego rodzaju podróżą sentymentalną na wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej. Zaprezentowano na niej widoki zatrzymane na kilkudziesięciu płótnach wybitnych polskich artystów, m.in.: Józefa Chełmońskiego, Adama Chmielowskiego, Leona Wyczółkowskiego, Teodora Axentowicza, Juliana Fałata, Ferdynanda Ruszczyca, Kazimierza Sichulskiego, Jana Stanisławskiego. Fascynacja Kresami widoczna w eksponowanych dziełach przybliżyła licznym zwiedzającym klimat i ducha tych ziem, stała się lekcją „geografii serdecznej” i podróżą do krainy „mitycznej”, jaką dla dzisiejszej Polski pozostają Kresy.
Bibliografia przedmiotowa
Kresowianie na Górnym Śląsku, red. B. Tracz, Katowice–Gliwice, 2012.
Kubit B., Gliwiccy Kresowianie, wyd. 2 z płytą DVD, Gliwice 2011.
Kubit B., Ormianie w Gliwicach, Gliwice 2001.
Kubit B., Z Kresów do Gliwic – prezentacja projektu badawczego i wystawy „Gliwiccy Kresowianie”, [w:] Dziedzictwo i pamięć Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. II Muzealne Spotkania z Kresami, red. T. Skoczek, Warszawa 2017, s. 397–410.
Pamięć Kresów – Kresy w pamięci, red. B. Tracz, Katowice–Gliwice–Warszawa 2019.
Sacha M.I., Los niewidoczny? Kresy i Kresowianie jako temat ekspozycji muzealnych po 1989 roku, „Muzealnictwo”, 2019, s. 193–207.
Źródła internetowe
https://dzieje.pl/dziedzictwo-kulturowe/gliwickie-muzeum-zarejestrowalo-opowiesci-kresowian [dostęp: 17.10.2022]
http://muzeum.gliwice.pl/pl/wystawa/gliwiccy-kresowianie [dostęp: 17.10. 2022].
http://muzeum.gliwice.pl/pl/wystawa/kresowianie-wirtualnie-czyli-muzeum-w-swiecie-nowoczesnych-technologii [dostęp: 17.10. 2022].
http://muzeum.gliwice.pl/pl/wystawa/kresy-w-malarstwie-polskim-ze-zbiorow-muzeum-narodowego-w-krakowie [dostęp: 19. 07 2022].
https://zwam.ptl.info.pl/wp-content/uploads/2019/01/01_06_B-Kubit_Etnograf-w-miescie.pdf [dostęp: 17.10. 2022].
Autor hasła
Bożena Kubit [październik 2022 r.]