Maurycy Horn
ur. 16.11.1917 r. w Wiedniu, zm. 12.11.2000 r. w Warszawie – historyk żydowskiego pochodzenia, profesor zwyczajny, rektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu, dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, badacz dziejów Żydów na ziemiach polskich od XV do XVIII w.
Imię i nazwisko | Maurycy Horn |
Data i miejsce urodzenia | 16.11.1917, Wiedeń |
Data i miejsce śmierci | 12.11.2000, Warszawa |
Zawód | historyk, pracownik akademicki |
Maurycy Horn wywodził się z żydowskiej, inteligenckiej rodziny mieszczańskiej od pokoleń zamieszkującej w Brzeżanach na Podolu. Jego rodzicami byli: Asriel Wolf (Zeew) Horn (1888–1943) i Sara (Stefania) z domu Weihs (1891–1942). Ojciec pracował jako nauczyciel języka niemieckiego i francuskiego. Nie wiemy z jakim nurtem kulturowo-religijnym utożsamiała się rodzina Hornów. Na początku XX w. w Brzeżanach działały syjonistyczne organizacje młodzieżowe od ortodoksyjnie religijnej „Bnei Akiwa” po syjonistyczną „Haszomer Hacair” oscylującą w latach 20. w kierunku marksizmu. Ważnym wydarzeniem w historii bereżańskich Żydów było założenie w maju 1906 r. prywatnej szkoły hebrajskiej przez organizację „Safa-Brura”. Adolf Horn z Brzeżan (koligacja rodzinna nie została ustalona) współzałożyciel szkoły – wybrany został na prezydenta stowarzyszenia „Safa Brura” ideowo bliskiego syjonizmowi.
Kiedy wybuchła I wojna światowa Hornowie uciekając z rodzinnych Brzeżan (według nazwy żydowskiej Bereżan), przed zbliżającym się rosyjskim frontem znaleźli schronienie w Wiedniu, gdzie urodził się ich pierwszy syn. Według wiedeńskiego odpisu aktu urodzenia rodzice nadali mu na imię Morric.
W rodzinie Hornów było wspominane pewne wydarzenie związane z narodzinami Maurycego. Według relacji jego ostatniego doktoranta, obecnie pracownika ŻIH-u Piotra Fijałkowskiego, w roku 1917 cesarzowa Austrii Zyta odwiedziła pewien szpital wiedeński i spostrzegłszy uroczego noworodka, wzięła go w ramiona. Owym niemowlęciem był właśnie Morric. Opowiadane przez matkę zdarzenie ujawnił prof. Maurycy Horn na kilka dni przed swoją śmiercią, podczas seminarium doktoranckiego w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie.
Po wojnie Asriel i Sara Hornowie powrócili na krótko do rodzinnych Brzeżan. Zniszczone miasto wydawało się być bez przyszłości. Tu działania wojenne trwały długo, a walki miały gwałtowny i krwawy charakter: Padł w gruzy dorobek materialny i kulturalny pokoleń. Piękna okolica miasta stała się na szereg miesięcy istną krainą śmierci [Brzeżany 1530–1930]. Wszystkie niemal domy zostały uszkodzone, a wiele doszczętnie zniszczonych, liczba mieszkańców zmniejszyła się o 2000.
Hornowie w 1920 r. z trzyletnim Maurycym i urodzonym w tymże roku bratem Johanem Saulem (1920–1975) przeprowadzili się do Lwowa – miasta, z którym Maurycy związał się na prawie czterdzieści lat. Tu przeżywał radosne dzieciństwo i dramatyczną, zdeterminowaną wojną, młodość. W tym wspaniałym, wielokulturowym kresowym mieście, Horn podjął 1 września 1928 r. edukację na etapie szkoły średniej w V. Gimnazjum Państwowym im. Stefana Żółkiewskiego. Kiedy Maurycy zdawał maturę, młodszy o trzy lata brat (od września 1936 r. do września 1939 r.) pracował w prywatnym sklepie obuwniczym we Lwowie w charakterze subiekta-sprzedawcy. Po wkroczeniu 23 września do Lwowa Armii Radzieckiej Saul podjął pracę w firmie państwowej „Zagotzierno”, zajmującej się skupem i sprzedażą zboża .
Maurycy Horn uzyskawszy w 1936 r. świadectwo maturalne, podjął w październiku tego roku studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Okres studiów Maurycego Horna przypadający na lata 1936–1940 należał do jednego z najtrudniejszych w historii Uniwersytetu. Eskalacja w tym czasie nacjonalizmów w Europie nie ominęła również polskich uczelni. Zróżnicowana narodowościowo i politycznie młodzież akademicka Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, skupiona w 53 różnych organizacjach studenckich, przejawiała na tym polu dużą aktywność prowadzącą często do konfliktów: studentów polskich (związanych z ruchem narodowym) z ukraińskimi (współdziałającymi z organizacjami narodowymi Ukraińców) i żydowskimi (wspierającymi organizacje syjonistyczne), jak również sporów z Ukraińcami i Żydami działającymi w organizacjach o charakterze lewicowym z marksistowską ideologią w programie.
Kwerenda archiwalna nie wykazała zaangażowania Horna w organizacjach studenckich ani współudziału w sporach politycznych oraz prowadzonych przez bojówki młodzieżowe akcjach bezpośrednich, tak na ulicach Lwowa, jak i w murach uniwersytetu. Maurycy Horn w wywiadzie, po upływie pół wieku od tych wydarzeń, mówił:
Pamiętam «getto ławkowe» na Uniwersytecie Lwowskim. Widziałem burdy antysemickie wzniecane przez oenerowców i endeków kończące się niekiedy ofiarami śmiertelnymi. [Z każdą historią trzeba obchodzić się ostrożnie. Rozmowa z prof. Maurycym Hornem – dyrektorem Żydowskiego Instytutu Historycznego, „Dziennik Ludowy” 14.03.1988, nr 62].
Maurycy Horn podczas studiów zetknął się z wysoką kulturą intelektualną środowiska akademickiego, które w znaczny sposób ukształtowało jego naukową osobowość. Uczestniczył w seminarium prof. Stanisława Łempickiego (1886–1947) – historyka literatury dziejów oświaty i kultury renesansu. Na wykładach poznawał wielkie nazwiska polskiej humanistyki okresu międzywojennego jak: prof. Ludwika Kolankowskiego (1882–1956) w latach 1918–1919 naczelnika wydziału wschodniego MSZ, pełnomocnika Józefa Piłsudskiego ds. reaktywowania Uniwersytetu Wileńskiego, od 1936 r. kierownika Katedry Historii Polski UJK, pod którego kierunkiem wykształcił się znawca Rosji Ludwik Bazylow – późniejszy opiekun naukowy żony Maurycego Horna, Elżbiety Hornowej; Adama Szelągowskiego (1883–1961) – dydaktyka, kierownika Katedry Historii Powszechnej Nowożytnej UJK. Znaczącą rolę w ukształtowaniu umysłu badawczego Horna, a zarazem przebiegu późniejszej naukowej biografii mieli profesorowie: Franciszek Bujak (1875–1953) historyk gospodarczy, badacz dziejów osadnictwa, pionier w zakresie dociekań metodologicznych w dyscyplinach historycznych oraz jego uczeń Stanisław Hoszowski (1904–1987) specjalista od historii społecznej i gospodarczej, a zwłaszcza statystyki historycznej czy Stefan Inglot (1902–1994), po wojnie związany z Uniwersytetem Wrocławskim. Były to wówczas nowe dyscypliny nauk historycznych. Maurycy Horn przez wiele lat wykładał w Instytucie Historii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu właśnie statystykę historyczną, powołując się na szkołę Hoszowskiego. Zainteresowania M. Horna epoką nowożytną zaszczepili profesorowie: Czesław Nanke (1883–1950), Kazimierz Tyszowski (1894–1940), Wacław Lipiński (1896–1949). Łucja Charewiczowa (1897–1943) z kolei zapoznała go z warsztatem naukowym do historii miast i kultury. Wymieniona tu grupa badaczy objęła po wojnie stanowiska profesorskie w Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Wrocławskim, Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Do nich dołączyło młodsze pokolenie historyków – absolwentów UJK we Lwowie: Ludwik Bazylow (1915–1985), Jadwiga Lechicka (1898–1965), Ewa Maleczyńska (1900–1972), Marian Tyrowicz (1901–1989), Henryk Wereszycki (1898–1990). Grupa ta pod koniec lat 50. poszerzyła się o przedstawicieli kolejnego pokolenia w genealogii historyków z przedwojenną przeszłością m. in. Maurycego i Elżbietę Hornów.
Do czerwca 1939 r. M. Horn zdał wszystkie egzaminy magisterskie i uzyskał absolutorium. W chwili wybuchu wojny czekał na rozpoczęcie ostatniego roku akademickiego, kończącego czteroletnie studia magisterskie na kierunku historia. Pierwszy trymestr (X–XII 1939 r.) rozpoczął się zatem już pod okupacją sowiecką. Nowy rektor – Ukrainiec Mychajło Iwanowicz Marczenko rozpoczął przebudowę polskiej uczelni funkcjonującej dotychczas w oparciu o tradycyjne wypracowane przez stulecia europejskie zasady i normy akademickie, dostosowując powierzony mu przez władze polityczne uniwersytet do wzorców uczelni sowieckich
Maurycy Horn w ostatnim trymestrze swoich studiów zapoznał się z historią Rosji, Ukrainy i Związku Sowieckiego, wykładaną zgodnie ze stalinowską i bolszewicką interpretacją klasową. Poznał też nowy profil badawczy w zakresie nauk historycznych oparty na metodologii materializmu historycznego, wypracowanej w moskiewskich zespołach naukowych. Obowiązującym językiem wykładowym był już rosyjski i ukraiński. W ostatnim trymestrze od stycznia do kwietnia 1940 r. Maurycy Horn był świadkiem jak Uniwersytetem wstrząsnęła fala aresztowań wśród dawnych pracowników naukowych. Rozpoczęły się też masowe deportacje Polaków ze Lwowa w głąb ZSRR. Początki sowietyzacji i ukrainizacji założonego w 1661 r. polskiego uniwersytetu są wyraźnie widoczne na dokumencie przebiegu studiów w języku ukraińskim jaki otrzymał Horn w połowie stycznia 1940 r. Wykaz ocen przedmiotów zaliczonych na czwartym kursie tego samego uniwersytetu pod zmienioną już nazwą tj. Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franko to m.in.: podstawy marksizmu i leninizmu, historia Ukrainy, historia narodów ZSRR, historia ukraińskiej literatury, język ukraiński. W dniu 31 grudnia 1940 r. Horn otrzymał dwujęzyczny (ukraińsko-rosyjski) dyplom ukończenia studiów historycznych, podpisany przez nowego rektora doc. Heoryhija Byczenkę. Dwa tygodnie późnej, tj. 15 stycznia 1941 r. zawarł związek małżeński ze studentką I roku historii uniwersytetu lwowskiego, Elżbietą Buksbaum (córką adwokata dra Michała Buksbauma i Heleny z domu Neustein) urodzoną 16 III 1921 r. w Przemyślu. Maurycy Horn 18 lutego 1941 r. został zatrudniony na stanowisku starszego pracownika naukowego, we Lwowskim Archiwum Obwodowym. Tu znalazła też pracę jego żona Elżbieta (studentka I roku historii). Spokój archiwalnej pracy przerwała w czerwcu 1941 r. wojna niemiecko-sowiecka.
Po agresji Niemiec na ZSRR Maurycy Horn z żoną Elżbietą zostali w czerwcu 1941 r., wraz z całym personelem Filii Centralnego Państwowego Historycznego Archiwum we Lwowie, podległemu Ministerstwu Spraw Wewnętrznych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, ewakuowani do Kijowa. Następnie, tj. 27 czerwca skierowano ich do pracy, na tych samych stanowiskach, w Czernihowskim Państwowym Archiwum Obwodowym. Czernihów usytuowany nad krętymi brzegami rzeki Desny (dopływ Dniepru) w odległości 150 km na północ od Kijowa wydawał się bezpieczniejszym miejscem ewakuacji przed przesuwającym się na wschód niemiecko-sowieckim frontem. Kiedy Niemcy przygotowywali się pod koniec sierpnia 1941 r. do sforsowania Desny w rejonie Czernihowa i Mokasyna, Hornowie podjęli decyzję opuszczenia miasta, skąd we wrześniu, po przeprawieniu się przez Desnę, odbyli długą podróż do guberni saratowskiej położonej na południu Rosji na tzw. Powołżu. Przeprawa przez rzekę podczas niemieckich bombardowań nie należała do bezpiecznych. Po latach wspominali, że prom wypełniony uciekinierami, na który nie zdążyli wsiąść, został zaatakowany przez niemieckie samoloty, zginęli wówczas wszyscy uczestnicy przeprawy [Informacja uzyskana 25 XI 2015 r. od byłej doktorantki prof. Elżbiety Hornowej, dr hab. Elżbiety Treli-Mazur z Uniwersytetu Opolskiego].
Po przybyciu do Saratowa Hornowie zostali od 1 września 1941 r. skierowani do pracy w wiejskich szkołach średnich w charakterze nauczycieli we wsi Swinucha Rejonu Rodniczkowskiego w Obwodzie Saratowskim, gdzie Maurycy uczył historii a żona Elżbieta języka niemieckiego oraz prowadziła szkolną bibliotekę. Następnie oboje (od października 1943 r. do 15 lipca 1944 r.) podjęli obowiązki nauczycielskie w szkole średniej w miejscowości Chazarbak w Obwodzie Surchan-Darińskim Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej graniczącym z Tadżykistanem. Wojenną tułaczkę rozpoczął również brat Maurycego Saul, oddelegowany służbowo w połowie czerwca 1941 r. do Kijowa. Prawdopodobnie do rodzinnego Lwowa, gdzie pozostali rodzice Hornów, już nie wrócił. Wojnę przeżył na terytorium Związku Sowieckiego.
W sierpniu 1942 r. M. Horn złożył podanie o przyjęcie do formowanej w Kujbyszewie przez gen. Władysława Andersa Armii Polskiej i wpisany został na listę rezerwową, ponieważ 31 lipca 1942 r. w Taszkiencie został podpisany protokół polsko-sowiecki dotyczący ewakuacji do Iranu Polskich Sił Zbrojnych wraz z rodzinami oficerów i żołnierzy. Od kwietnia rabini z Buchary prowadzili rozmowy z Andersem w sprawie ewakuacji Żydów z wojskiem polskim na Środkowy Wschód. Proces ewakuacji 76 tys. żołnierzy i 43,5 tys. ludności cywilnej trwał od 19 do 31 sierpnia 1942 r. M. Horn polskiej karty mobilizacyjnej nigdy nie otrzymał. Po opuszczeniu przez Armię Polską terytorium Związku Sowieckiego komuniści polscy, zgodnie z planami Stalina, utworzyli w marcu 1943 r. w Kujbyszewie Związek Patriotów Polskich – organizację polityczną przygotowującą kadry do przejęcia władzy w przyszłej powojennej Polsce. Hornowie zgłosili swoje członkostwo do Związku Patriotów Polskich, który odtąd przejął m. in. zadania związane z opieką nad placówkami oświatowymi po ambasadzie RP (m. in. 43 szkoły i 83 sierocińce). W lipcu 1944 r. władze tego Związku powierzyły Maurycemu Hornowi stanowisko dyrektora Polskiego Domu Dziecka nr 25 w osiedlu Chanaka w Gisarze (dawna twierdza hisarska) w obwodzie Stalinabadzkim, 24 km. na zachód od Stalinabadu (Duszanbe) w Tadżykistańskiej SRR. Jednocześnie pracował w tamtejszej szkole średniej nr 27 w charakterze nauczyciela matematyki i fizyki. Przyjmowanie dzieci do domu dziecka było w gestii wyłącznie dyrektora. Utworzony w 1942 r. dla polskich dzieci dom dziecka liczył 74 wychowanków. Wysłanie 27-letniego absolwenta historii uniwersytetu lwowskiego z młodą 23-letnią żoną Elżbietą na tadżykistańską placówkę, mających trzyletnią praktykę w polskich szkołach na terenie Uzbekistanu było posunięciem koniecznym. Statut polskiego domu dziecka z 26.08.1943 r. określał, że dyrektorami i wychowawcami powinni być Polacy posiadający odpowiednie wykształcenie pedagogiczne. Władze sowieckie zobowiązywały się pokrywać koszty utrzymania tych domów z prawem bezpośredniego nadzoru nad ich funkcjonowaniem. W rzeczywistości dom dziecka w Gisarze nie posiadał sali jadalnej, świetlicy i zabudowań gospodarczych. Brakowało bielizny pościelowej, odzieży, obuwia, a racje żywnościowe były niewystarczające. W listopadzie 1944 r. Hornowie zakończyli pracę w placówce opiekuńczej w osiedlu Chanaka, udając się do Czernichowa, gdzie podjęli ponownie, choć na krótko, pracę w miejscowym archiwum.
W tym trudnym wojennym czasie (od lipca 1941 r. na ulicach Lwowa okupant niemiecki rozpoczął zaplanowaną eksterminację żydowskich mieszkańców miasta) w 1942 r. w wieku 51 lat zmarła matka Horna Stefania, a w 1943 r. w wieku 55 lat ojciec Adolf – zamordowany przez hitlerowców. Dokładne okoliczności śmierci rodziców Maurycego Horna nie są znane. Młodszy brat Maurycego Johan Saul Horn (z zawodu księgowy) z żoną Batią (nauczycielką) oraz urodzoną w 1943 r. córką Ireną po zakończeniu wojny, korzystając z możliwości przerzutowych, wraz z falą żydowskich uchodźców przedostał się w 1946 r. do Niemiec, a następnie z żoną i dwójką dzieci (syn William Moshe urodził się w Niemczech w 1947 r.) wyemigrował w 1950 r. do Izraela i zamieszkał w Tel Awiwie. Brat Maurycego zmarł na zawał serca w 1975 r.
Elżbieta i Maurycy Hornowie w lipcu 1945 r. po wojennej tułaczce osiedlili się z powrotem we Lwowie. Powojenny Lwów, do którego powrócili był już innym miastem. Dla Maurycego było to miasto, w którym utracił rodziców i przedwojennych przyjaciół. Nie było już w nim ani polskiego, ani żydowskiego klimatu kulturowego. Ponowna jego ukrainizacja na płaszczyźnie demograficznej (wymiana ludności) i kulturalnej postępowała szybko. Większość stanowisk w urzędach, oświacie, kulturze została w większości już w 1946 r. obsadzona przez przybyszów z centralnej i wschodniej Ukrainy. Hornowie znaleźli się jednak w dość dobrej sytuacji, otrzymując ponownie, przerwane niemiecką okupacją, zatrudnienie jako pracownicy państwowi ewakuowani z terenów zagrożonych wojną. Horn podjął pracę naukową w filii Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie na stanowisku starszego pracownika naukowego. W lutym 1948 r. powierzono mu funkcję zastępcy dyrektora, którą pełnił do 15 kwietnia 1950 r. pracując na ½ etatu. Zajął się wówczas opracowaniem zbioru dokumentów do tematuWalka ludności obwodu lwowskiego przeciwko okupantowi niemieckiemu w latach 1941–1944 i był współtwórcą monumentalnego – liczącego ok. 60 arkuszy wydawniczych – zbioru materiałów dokumentalnychWojewództwo ruskie w okresie wojny wyzwoleńczej 1648–1664. W oparciu o dostępne źródła archiwalne rozpoczął również pisanie pracy doktorskiej. Zaliczył też zaoczną aspiranturę w Kijowie. Żona Elżbieta, pracując w tymże archiwum od lipca 1945 r., podjęła, przerwane wojną, studia na Uniwersytecie Iwana Franko we Lwowie, które ukończyła w lipcu 1948 r. z wyróżnieniem. W tym czasie rozpoczęto akcję repatriacyjną Polaków i Żydów z Zachodniej Ukrainy do Polski. Kiedy proces repatriacyjny nabierał tempa, Maurycy Horn intensywnie pracował nad tematem pracy doktorskiej Kłassowaja borba Kristian Russkogo wojewodstwa w 1638–1648 godach (Walka klasowa chłopów województwa ruskiego w okresie tzw. Złotego Pokoju 1638–1648). Obronił ją 26 czerwca 1948 r. w Instytucie Pedagogicznym im. Aleksandra Hercena w Leningradzie. Od września 1948 r., już jako kandydat nauk historycznych (odpowiednik stopnia naukowego doktora w Polsce), wszedł w świat sowieckiej nauki i znalazł zatrudnienie na stanowisku starszego wykładowcy w Katedrze Historii Powszechnej nowoutworzonego Lwowskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego, w którym od początku (zgodnie z założeniami projektu ukrainizacyjnego z 4/VIII 1944 r.) obowiązywał ukraiński język wykładowy. Zanim znalazł się u progu naukowej kariery poddany został (jak wielu pracowników naukowych) planowej politycznej selekcji opartej na kryteriach klasowych i ideologicznych. Jako obywatel radziecki, a były obywatel polski narodowości żydowskiej i pracownik państwowego archiwum oraz członek Związku Patriotów Polskich proces weryfikacji przeszedł pozytywnie. Został też objęty obowiązkową indoktrynacją polityczną. Jej efektem był ukończony w 1949 r. dwuletni Wieczorowy Uniwersytet Marksizmu-Leninizmu we Lwowie. We wrześniu 1953 r. został zatrudniony na stanowisku docenta w Katedrze Historii Powszechnej Lwowskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego. W listopadzie 1953 r. Wyższa Atestacyjna Komisja w Moskwie przyznała mu tytuł naukowy docenta (pierwszy z czterech tytułów naukowych w ZSRR) na podstawie złożonej w grudniu 1952 r. w Uniwersytecie Państwowym im. Iwana Franko we Lwowie dysertacji doktorskiej (odpowiednik pracy habilitacyjnej w Polsce) Gorodskije kriestianskije dwiżienija na zapadnoukrainckich ziemliach w pierwoj połowinie XVII w.(Mieszczańskie i Chłopskie ruchy rewolucyjne na zachodnioukraińskich ziemiach w pierwszej połowie XVII wieku). Trzy lata później (od września 1956 r. do sierpnia 1957 r.), po włączeniu Lwowskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego do Uniwersytetu im. Iwana Franko, został zatrudniony na stanowisku docenta etatowego tego Uniwersytetu i podjął pracę w Katedrze Historii Świata Starożytnego i Wieków Średnich. Maurycy Horn zajął się dziejami społeczno-politycznymi i (wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu nauki radzieckiej) podjął badania nad walką klasową chłopów ziem zachodnio-ukraińskich w średniowieczu oraz czasach nowożytnych. Zbierał też materiały do dziejów bliskiej mu społeczności żydowskiej w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Pierwsze artykuły publikował w radzieckich i ukraińskich czasopismach naukowych. Praca w ukraińskich archiwach umożliwiała dostęp do takich materiałów źródłowych jak: (księgi akt sądów miejskich, sądów ziemskich, wyciągi z ksiąg inwentarzowych, notatki z akt i ksiąg rachunkowych rejonów obwodu lwowskiego, księgi i akta Rady miasta Lwowa). Obok pracy naukowej realizował też pracę dydaktyczną, najpierw na uczelni pedagogicznej, gdzie słuchaczami były przeważnie ukraińskie dziewczęta, a następnie w Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franko we Lwowie. Prowadził wówczas wykłady z powszechnej historii starożytnej i średniowiecznej oraz średniowiecznej historii Polski .
W październiku 1957 r. Hornowie opuścili Lwów, decydując się na przesiedlenie do Polski. Sytuacja społeczna Maurycego Horna i jego żony Elżbiety była wówczas znacznie lepsza, niż innych grup emigrantów żydowskich, ponieważ wykształcenie i zdobyte stopnie naukowe Maurycego gwarantowały im wyższy status społeczny i możliwość włączenia się w rozwój życia tak polskiego jak i żydowskiego w socjalistycznej Polsce. Pierwszy postój repatriacyjny miał miejsce w październiku w Zgorzelcu, skąd Horn w podaniu repatrianta, przedstawiwszy informacje na temat dotychczasowej pracy naukowo-dydaktycznej na lwowskich uczelniach, zwrócił się z prośbą o zatrudnienie na jakimkolwiek z uniwersytetów. Władze uczelni (Uniwersytetu Wrocławskiego, UMK w Toruniu, Uniwersytetu Jagiellońskiego, UAM w Poznaniu, Uniwersytetu Łódzkiego i UMCS w Lublinie), do których Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego skierowało pisma z zapytaniem o możliwość zatrudnienia docenta Maurycego Horna odpowiedziały negatywnie, informując o braku etatów. Jedynie Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Opolu zaproponowała możliwość zatrudnienia. Hornowie 15 listopada 1957 r. wyjechali ze Zgorzelca do Opola.
W listopadzie 1957 r. Maurycy Horn został zatrudniony w charakterze samodzielnego pracownika nauki w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu (WSP) . W styczniu 1958 r. na Senacie WSP przedstawiono projekt utworzenia studiów historycznych. Plany rozwoju nauk historycznych na opolskiej uczelni były szerokie, dające możliwości trwałego zatrudnienia, a zarazem kontynuowania wcześniej zaplanowanych badań naukowych. Można powiedzieć, że dla Horna rozpoczął się nowy opolski etap życia. Jak wspominała prof. Elżbieta Horn: Mąż przywiózł ze Lwowa ogromną ilość materiałów archiwalnych, które wykorzystywał do końca swojej aktywności naukowej. Jeździł też do Lwowa na konferencje naukowe i archiwalne kwerendy uzupełniające, zatrzymując się w domu swojego przyjaciela, byłego Naczelnika Wydziału filii Centralnego Państwowego Historycznego Archiwum USRR we Lwowie, Rapaporta. Podejmując pracę w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu miał przygotowaną do druku monografię Ruchy społeczne ludności miejskiej i wiejskiej w województwach ruskim i bełskim w pierwszej połowie XVII wieku, nad którą pracował przez 9 lat we Lwowie. Napisał ją w oparciu o akta grodzkie, ziemskie i wiejskie badanego okresu. Przywiezione kopie i wypisy dokumentów pozwoliły mu na kontynuację pracy naukowej nad historią Żydów w południowo-wschodnich województwach Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII w.
Przez pierwsze lata pracy naukowo-dydaktycznej w Opolu kontynuował rozpoczęte badania nad walką klasową chłopów na Rusi Czerwonej oraz zapoczątkował kilka nowych tematów. Zajął się kryzysem gospodarczym miast Rzeczypospolitej Polskiej od XVI do XVIII w. oraz rozwojem cechów rzemieślniczych w miastach Rzeczypospolitej w XVI i XVII w. Podejmował zagadnienia demografii, pozycji społecznej ludności chłopskiej. Opisywał podłoże i przebieg konfliktów mieszczaństwa ze społecznością żydowską Rzeczypospolitej szlacheckiej. Badał rozwój rzemiosła miejskiego ze szczególnym uwzględnieniem roli w nim rękodzielnictwa żydowskiego. Stopniowo poszerzał swoje spektrum badawcze nad życiem w miastach kresowych o takie tematy jak: handel, szkolnictwo, budownictwo i obronność, epidemie i klęski żywiołowe. Prace nad tymi zagadnieniami prowadził przez całe swoje życie naukowe. Opierały się one na ukraińskich zasobach archiwalnych, zebranych przez Horna we Lwowie i Czernichowie w latach 40 i 50. XX w., przed wyjazdem do Polski oraz na kwerendach uzupełniających już w archiwach polskich. Autor obalał w swych pracach stereotypy mówiące, iż Żydzi zajmowali się w tym okresie przede wszystkim działalnością handlową i bankierską. Podczas sesji naukowych udowadniał, że w II połowie XVIII w. nastąpił dynamiczny rozwój rzemiosła żydowskiego. W maju 1958 r. Senat WSP, na polecenie Departamentu Studiów Uniwersyteckich Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, podjął dyskusję nad przeprowadzeniem nostryfikacją radzieckiego dyplomu Maurycego Horna w celu przyznania mu tytułu docenta. Do tej pory uznawano tytuł naukowy docenta kandydata nauk nadany w Związku Radzieckim. Powołano recenzentów dorobku naukowego Horna w osobach: prof. dra Leszka Winowskiego i doc. dra Kazimierza Orzechowskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz prof. dra Juliusza Bardacha z Uniwersytetu Warszawskiego. W swoich wystąpieniach zwrócili uwagę na ciągły proces doskonalenia przez Horna stosowanej metody naukowej, dużą znajomość literatury przedmiotu oraz umiejętność wnikliwego i rzetelnego ujmowania przedstawianych zagadnień w rozwoju historycznym. Podkreślili wysoką umiejętność posługiwania się źródłami historycznymi oraz staranność w wydobywaniu i publikowaniu dokumentów archiwalnych, co w połączeniu z dobrymi ujęciami statystycznymi pokazało poważną wartość prezentowanych prac. Należy podkreślić, że wynik głosowania na Senacie WSP był jednomyślny na korzyść Horna. Wnioskowany stopień naukowy otrzymał 30 października 1958 r., a 1 kwietnia 1959 r. powołany został przez Ministra Oświaty na stanowisko docenta przy Katedrze Historii Polski na Wydziale Historyczno-Pedagogicznym WSP w Opolu.
Istotne znaczenie w tamtych czasach miało też poparcie, w kwestii zatrudnienia na eksponowanych stanowiskach, władz politycznych, tj. Komitetu Wojewódzkiego PZPR oraz Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. Horn musiał zatem przejść pozytywnie weryfikację ideowo-polityczną czynników partyjnych, tym bardziej że członkiem PZPR - komunistycznej partii rządzącej, ani partii sojuszniczych ZSL i SD nie był. Jako obywatel PRL żydowskiego pochodzenia, w ocenie przedstawicieli władzy politycznej, dawał gwarancję, że poprzez pracę, zaangażowanie ideowo-polityczne i społeczne jest silnie związany z nowym ustrojem socjalistycznej ojczyzny. Oznaczało to w ówczesnym odbiorze społecznym, że jako obywatel polski pochodzenia żydowskiego, musiał przejść wewnętrzny proces asymilacji ideowo-kulturowej, traktując socjalistyczną Polskę jako swoją ojczyznę. Taka charakterystyka Maurycego Horna stawiała go poza podejrzeniami o syjonistyczne sympatie, będące nie do zaakceptowania przez ówczesne władze polityczne w Polsce.
Po przyznaniu przez Centralną Komisję Kwalifikacyjną stopnia naukowego docenta Horn został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego przy Katedrze Historii Polski na Wydziale Historyczno-Pedagogicznym WSP w Opolu. Ranga naukowa prof. Maurycego Horna szybko rosła, a predyspozycje organizacyjne były wysokie, skoro 18 maja 1961 r. Senat dokonał wyboru Horna na stanowisko prorektora WSP, a po podaniu się do dymisji rektora prof. Antoniego Słupeckiego, powierzono Hornowi przejściowo kierowanie w roku akademickim 1961–1962 opolską uczelnią. W szybkiej karierze akademickiej zajmował stanowiska: dziekana Wydziału Historyczno-Pedagogicznego (1960–1961) i prorektora (1961–1966). W latach 1960–1961 był prezesem Opolskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, następnie członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego (1962–1968). Współpracował z Zarządem Głównym w latach późniejszych uczestnicząc od 1975 r. w pracach Komisji Regionalnej. W latach 1960–1963 przewodniczył Opolskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk. Od kwietnia 1964 r. do września następnego roku kierował Śląskim Instytutem Naukowo-Badawczym w Opolu. Po siedemnastu miesiącach Maurycy Horn wniósł prośbę o odwołanie go ze stanowiska dyrektora Instytutu Śląskiego (drugi etat) ze względu na przeciążenie pracą i wybranie go rektorem WSP w Opolu.
Będąc w sile wieku pomiędzy 40 a 50 rokiem życia, M. Horn spełniał się naukowo i społecznie. W latach 1958–1961 był członkiem Komisji Oświaty Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu. W latach 1961–1966 członkiem Zespołu Rzeczoznawców Historii powołanego przez Ministerstwo Oświaty, a w latach 1965–1968 członkiem Sekcji Pedagogicznej Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. W latach 1965–1966 powołano M. Horna na członka Komisji Nagród dla opracowania wniosków o przyznanie przez Ministra Oświaty nagród za szczególne osiągnięcia w dziedzinie badań naukowych, pracy naukowo-dydaktycznej oraz autorstwa podręczników dla studentów wyższych szkół pedagogicznych i studiów nauczycielskich. Dnia 1 września 1966 r. Horn uzyskał mianowanie przez ministra oświaty na stanowisko profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych, a 19 października tego roku Senat WSP wybrał go na rektora opolskiej uczelni. W uzasadnieniu wniosku skierowanego do Wydziału Propagandy i Agitacji KW PZPR w Opolu o zatwierdzenie wyboru nowego rektora pisano: „Towarzysz Maurycy Horn pełniąc odpowiedzialne funkcje na uczelni dał się poznać jako dobry organizator i odpowiedzialny członek partii” - do której zapisał się w 1961 r. Jego wielką zasługą było sprowadzenie w tym czasie ze Lwowa ważnych dla kultury polskiej, unikatowych zbiorów książek do biblioteki naukowej WSP w Opolu. Dwa lata później urząd rektora WSP w Opolu poddany został ciężkiej politycznej próbie. Niezadowolenie przede wszystkim środowisk intelektualnych w Polsce z polityki kulturalnej I Sekretarza PZPR Władysława Gomułki i członka Biura Politycznego KC PZPR Zenona Kliszki – kierującego „frontem ideologicznym” partii, przerodziło się w ostre studenckie protesty znane jako wydarzenia marcowe 1968 roku. Dla młodego opolskiego środowiska akademickiego były one sprawdzianem własnej wrażliwości wobec zachodzących w kraju wydarzeń. Burzliwe dyskusje, wiece i zebrania, trwające cztery dni, zakończyły się kilkugodzinnym strajkiem okupacyjnym w uczelni, który przerwano po odczytaniu dość kompromisowej w swej treści rezolucji. Następnego dnia, wykonując zarządzenie rektora, pracownicy administracyjni przystąpili do usuwania z korytarzy domu studenta „Mrowisko” plakatów strajkowych. Na fali antysyjonistycznej i antyrewizjonistycznej propagandy władz partyjno-rządowych prof. Maurycy Horn został zmuszony do złożenia rezygnacji ze stanowiska rektora WSP. Był to bolesny cios w życiu tak prywatnym jak i naukowym człowieka, który z domu rodzinnego wyniósł najwyższe wartości tolerancji i akceptacji odmienności poglądów. Próbował prowadzić otwarty dialog ze studentami, stosując metodę perswazji, kompromisów i ustępstw, a zarazem realizować wytyczne władz politycznych zmierzające (jak sądził) do rozładowania politycznie napiętej sytuacji. To dzięki rozmowom rektora Maurycego Horna z wiecującymi studentami ds. „Mrowisko” nie doszło do wyprowadzenia protestu na ulice miasta, gdzie oddziały milicji wraz z tzw. „aktywem robotniczym” były przygotowane do pacyfikacji demonstrujących. W uzasadnieniu wniosku o odwołanie Horna ze stanowiska rektora WSP w Opolu kierownictwo Komitetu Wojewódzkiego Partii oznajmiło, że „rezygnację przyjęło ponieważ [rektor] nie gwarantował sprężystego kierownictwa uczelnią oraz konsekwentnej realizacji i egzekwowania pracy wychowawczej od każdego pracownika nauki” [AP, Archiwum KW PZPR w Opolu, Protokoły posiedzeń Egzekutywy KW 4 IV–27 VI 1968, sygn. 345, k. 7].
W ostatecznym rozrachunku marcowych wydarzeń władze polityczne Opola zajęły twarde stanowisko i poza usunięciem prof. M. Horna z funkcji rektora, został on także pozbawiony członkostwa w PZPR. W latach 1962–1966 był członkiem Komitetu Uczelnianego Partii i jego Egzekutywy, a w latach 1964–1967 członkiem Komitetu Wojewódzkiego PZPR. W roku 1964 został odznaczony przez Radę Państwa Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w roku 1966 Medalem Tysiąclecia Państwa Polskiego. Po politycznym przesileniu 68’ Maurycy Horn został objęty obserwacją Wydziału III Służby Bezpieczeństwa Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Opolu. W kwestionariuszu ewidencyjnym założonym 28.08.1968 r. nadano mu kryptonim „Doktor”. Charakterystyka inwigilowanego sporządzona na potrzeby Wydziału mieściła się w standardach politycznej oceny wydarzeń marcowych lansowanej przez komunistów. W notatce czytamy:
Poglądy syjonistyczne, kontakty z osobami o poglądach wrogich. Stronienie od założeń politycznych. Prowadzenie kwestionariusza zaniechano dn. 14.12.1974 r. z powodu ustalenia jego dwulicowości… [IPN, k. E-14. Arch. Wydz. „C” KWMO Opole – II/4191].
Po odwołaniu ze stanowiska rektora Maurycy Horn pozostał pracownikiem naukowym Instytutu Historii, aż do przejścia wraz z żoną w 1983 r. roku na emeryturę. Z dniem 1 marca 1973 r. Horn został również zatrudniony na stanowisku samodzielnego pracownika naukowo-badawczego i objął funkcję dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, którą sprawował w latach 1973–1982 i 1987–1990. W 1974 r. Hornowie przeprowadzili się z Opola do stolicy, gdzie dzięki staraniom Polskiej Akademii Nauk otrzymali mieszkanie na ulicy Korczyńskiej nr 15.
Z Żydowskim Instytutem Historycznym Horn współpracował już od 1957 r., a od 1970 r. był członkiem Rady Naukowej Instytutu. Na nowej placówce zobowiązano Maurycego Horna do objęcia funkcji dyrektora naczelnego wydawnictw periodycznych ŻIH i przeprowadzenia reformy wydawniczej Instytutu. Od 1973 r. przewodniczył kolegium redakcyjnemu, a od 1987 r. był redaktorem naczelnym Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz rocznika Bleter far Geszichte. To w „Biuletynie” opublikował w 1958 r. swój pierwszy, po przyjeździe do Polski, artykuł na temat Żydów województwa bielskiego w XVII w. Nie był to jedyny tekst zamieszczony w tym czasopiśmie naukowym. Związawszy się z nim na długie lata publikował prace o wczesnośredniowiecznych początkach rzemiosła żydowskiego na ziemiach polskich, pokazując mechanizm wypierania z rynku rzemiosła chrześcijańskiego. W swych artykułach Horn zwracał uwagę na różnorodność żydowskiego rzemiosła i usług, jakie świadczyli Żydzi na rzecz dworu królewskiego, zwłaszcza za ostatnich Jagiellonów. Była to wytwórczość włókiennicza, metalowa, szczególnie złotnictwo czy też prace na rzecz obronności, np. produkcja potasu i prochu. Podkreślał przenikanie wyznawców judaizmu do chrześcijańskich cechów, co przyczyniło się do powstawania struktur mieszanych wyznaniowo. Maurycy Horn objąwszy stanowisko dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego (ŻIH 0 postawił sobie za główny cel ożywienie działalności naukowej Instytutu. Bazę naukową stanowiło zaledwie siedmiu pracowników w tym dwóch z doktoratem. W tej sytuacji Horn zaczął zatrudniać młodych ludzi posiadających wyższe wykształcenie humanistyczne i interesujących się problematyką żydowską, którzy nie byli pochodzenia żydowskiego, co narażało go niekiedy na krytykę ze strony starych pracowników.
Podczas swojej pierwszej kadencji dyrektor ŻIH-u Maurycy Horn starał się zrównoważyć chronologicznie tematykę badań nad dziejami Żydów w Polsce, aby nie zamykała się ona, jak dotychczas, w cieniu zagadnień okupacyjnych. Skierował więc działalność Instytutu na nowe tory. Jego pracownicy nawiązali bliższe kontakty z ośrodkami naukowymi w kraju zajmującymi się historią i kulturą Żydów. Ówczesny dorobek naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego w niemal trzydziestoletniej jego historii był niewielki. Mając tego świadomość, Horn nawiązał współpracę z wydawnictwem naukowym PWN, w którym w 1975 r. wydał własną monografię Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego oraz pracę Ruty Sakowskiej Ludzie z dzielnicy zamkniętej, która zdobyła nagrodę tygodnika „Polityka”. Współpraca z PWN w ciągu następnych pięciu lat zaowocowała kolejnymi pięcioma monografiami, w tym autorstwa M. Horna Powinności wojenne Żydów w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku, co pokazało wzrost naukowego znaczenia Żydowskiego Instytutu Historycznego w kraju. Horn rozwinął też współpracę ŻIH-u z zagranicznymi placówkami naukowymi, podejmującymi żydowską tematykę, jak: Żydowskim Instytutem Naukowym w Nowym Jorku, z Instytutem Pamięci Narodowej w Jerozolimie, uniwersytetami izraelskimi w Jerozolimie, Tel-Aviwie i Bar Sheeva, Instytutem Polsko-Żydowskim Polin w Anglii i Centrum Studiów Żydowskich przy Uniwersytecie Paryskim. Dzięki niej prace naukowe powstające w Żydowskim Instytucie Historycznym zaczęły być wprowadzane do międzynarodowego obiegu naukowego. Instytut zaczęli odwiedzać goście z Izraela, m.in:. dyrektor Jad Waszem Icchak Arad, a kilku pracowników Instytutu wyjechało na naukowe staże zagraniczne. W 1982 r. Maurycy Horn, po przebytym dwa lata wcześniej zawale serca, zrezygnował ze względu na zły stan zdrowia z funkcji dyrektora ŻIH w Warszawie. W kwietniu 1984 r. objął stanowisko zastępcy dyrektora ŻIH-u do spraw naukowych w wymiarze 1/3 etatu. W 1987 r. po rezygnacji prof. Ilii Epsztejna z kierowania Żydowskim Instytutem Historycznym w Warszawie Maurycy Horn (ponownie na prośbę władz PAN) objął do czasu znalezienia odpowiedniego kandydata kierownictwo ŻIH-u, tj. do 1990 r. Oblicze Żydowskiego Instytutu Historycznego w 1987 r. było zupełnie inne od tego z 1973 r., co było niewątpliwie zasługą programu badawczego autorstwa Horna. Wyniki swych badań pracownicy naukowi referowali na naradach naukowych w siedzibie Instytutu z udziałem samodzielnych pracowników naukowych z innych ośrodków akademickich w kraju. Uczestniczyli też we wspólnych obradach z Zakładem Historii Żydów Uniwersytetu Warszawskiego. Kierujący sprawami naukowymi Maurycy Horn miał powody do satysfakcji, bowiem w sprawozdaniu za rok 1986 Instytut wykazał złożonych do druku sześć książek i 27 artykułów naukowych. Dokonywano też tłumaczeń z języka żydowskiego i hebrajskiego. Prace badawcze ukierunkowano na tematykę obejmującą okres międzywojenny.
Przed złożeniem 4 maja 1990 r. dymisji z funkcji dyrektora, opracował założenia projektu badawczego pt. „Kultura żydowska w Polsce nowożytnej i najnowszej, jej przemiany i uwarunkowania”. Rozpisany na lata 1991–1995 projekt przewidywał opracowanie syntetycznego zarysu dziejów kultury w Polsce z uwzględnieniem rozwoju kultury mniejszości narodowych. Żydowski Instytut Historyczny według założeń Horna miał przekształcić się w centralny ośrodek informacyjny i inspirujący badania nad dziejami kultury żydowskiej w Polsce. [Arch. ŻIH, sygn. 161, k. 735, Teczka, Maurycy Horn. „Założenia projektu badawczego”]. Po przejściu na emeryturę nadal pozostawał pracownikiem naukowym Instytutu i - kontynuując badania archiwalne - planował kolejne publikacje.
Niezależnie od pełnienia funkcji dyrektora prof. Maurycy Horn był członkiem wielu instytucji i stowarzyszeń naukowych: Sekcji Historii Miast Komitetu Nauk Historycznych PAN (1976–1979); Komitetu Nauk Historycznych PAN (1982–1988); Zarządu Komitetu Badań Orientalistycznych PAN (1978–1990); Rady Towarzystw Naukowych PAN afiliowanych przy Polskiej Akademii Nauk (1981–1988). Poza strukturami naukowymi był członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Od 1973 r. członkiem Zarządu Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, a w 1978 r. został członkiem Zarządu Międzynarodowego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka oraz Polskiego Komitetu Korczakowskiego. Z dwoma ostatnimi był związany wręcz emocjonalnie, o czym świadczy udział w konferencjach, bogata kolekcja medali korczakowskich, które w swoim społeczno-zawodowym życiu otrzymał, a znajdujących się w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Opolskiego. Profesor M. Horn zmarł 12 listopada 2000 r. na zawał serca, po krótkim pobycie w szpitalu. Jego pogrzeb odbył się 16 listopada w Warszawie dokładnie w dniu 83 urodzin. Pochowany został na cmentarzu żydowskim położonym na warszawskich Powązkach przy ulicy Okopowej 49/51, kwatera 2. Przemówienie nad grobem wygłosił profesor Jerzy Tomaszewski, przewodniczący Rady Naukowej ŻIH. W swoim wspomnieniu Paweł Fijałkowski pisał:
Dzień był pochmurny i deszczowy, rozjaśniony ostatnimi barwami kończącej się jesieni. Mieliśmy świadomość, że oto odszedł największy spośród nas, pozostawiając nam świat bogatszy o owoce swego trudu. [P. Fijałkowski, Wspomnienie o profesorze doktorze Maurycym Hornie, „Słowo Żydowskie” 2000, nr 24, s. 21].
Odznaczony: 1964: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, 1966: Krzyże Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Tysiąclecia Państwa Polskiego, 1974: Medalem Trzydziestolecia Polski Ludowej, 1978: Medalem pamiątkowym z okazji setnej rocznicy urodzin Janusza Korczaka (1878-1978), 1979: Medalem pamiątkowym wydanym z okazji odsłonięcia pomnika Jana Korczaka w Zielonej Górze, 1981: Medalem Komisji Edukacji Narodowej, 1984: Medalem Czterdziestolecia Polski Ludowej. Nagrodzony: 1966: Nagrodą Ministra Oświaty drugiego stopnia za szczególne osiągnięcia w dziedzinie historii gospodarczej Polski XVII w, 1967: Nagrodą Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego za osobisty wkład pracy i inicjatywy w rozwój uczelni opolskiej oraz za aktywny udział w pracach Sekcji Wyższych Szkół Pedagogicznych Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, 1982: Nagroda Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki indywidualna stopnia drugiego za osiągnięcia w dziedzinie badań naukowych za prace w zakresie historii gospodarczej i historii ruchów społecznych.
Bibliografia podmiotowa
Horn M., Żydzi województwa bełskiego w pierwszej połowie XVII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1958, nr 27, s. 22-61.
Horn M., Towarzysze cechów lwowskich w walce z wyzyskiem mistrzów w I połowie XVII w., „Kwartalnik Historyczny” 1959, nr 2, s. 379-403.
Horn M., Lwowska ludność rzemieślnicza i jej walka w pierwszej połowie XVII wieku (w latach 1600–1648), „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia” 1960, z. 1, s. 69-124.
Horn M., Rzemieślnicy żydowscy na Rusi Czerwonej na przełomie XVI i XVII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1960, nr 34, s. 28-70.
Horn M. Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie Rzeczypospolitej w latach 1600–1647, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1962, t. 8, cz. 1, s. 3-71.
Horn M., Handel wołami na Rusi Czerwonej w pierwszej połowie XVII w., „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1962, s. 73-88.
Horn M., Skutki ekonomiczne najazdów tatarskich z lat 1605-1633 na Ruś Czerwoną, Wrocław 1964.
Horn M., Nowe szczegóły o rzemiośle żydowskim w województwie bełskim na przełomie XVI i XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1965, nr 55, s. 85-92.
Horn M., Mieszczanie powiatu horodelskiego i ich walka z uciskiem feudalnym w pierwszej połowie XVII w., „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu”, Historia” 1966, z. 5, s. 131-188.
Horn M., Szkolnictwo na terenie ziem przemyskiej i sanockiej do połowy XVII w., „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Pedagogika” 1967, z. 5, s. 77-108.
Horn M., Epidemie chorób zakaźnych na Rusi Czerwonej w latach 1600–1647, „Studia Historyczne” 1968, z. 1, s. 16-31.
Horn M., Ruch budowlany w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w latach 1550–1650 na tle przesłanek urbanizacyjnych, Opole 1968.
Horn M., Skład zawodowy magistratu przeworskiego w latach 1600–1650 na tle struktury zawodowej i społecznej miasta, „Przegląd Historyczny” 1969, z. 2, s. 270-290.
Horn M., Żydzi ziemi sanockiej do 1650 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1970, nr 74, s. 3-30.
Horn M., Z dziejów aptekarstwa w ziemi przemyskiej i sanockiej do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia” 1971, z. 8, s. 21-33.
Horn M., Rzemiosła skórzane w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w latach 1550–1650, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1972, nr 1, s. 71-101.
Horn M., Walka klasowa i konflikty społeczne w miastach Rusi Czerwonej w latach 1600–1647 na tle stosunków gospodarczych, Wrocław 1972.
Horn M., Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1974, nr 3, s. 11-15.
Horn M., Walka chłopów czerwonoruskich z wyzyskiem feudalnym w latach 1600–1648. Cz. 1. Zbiegostwo i zbójnictwo karpackie, Opole 1974.
Horn M., Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego, Warszawa 1975.
Horn M., Walka chłopów czerwonoruskich z wyzyskiem feudalnym w latach 1600–1648. Cz. 2. Chłopi dóbr koronnych w walce przeciw zwiększaniu robocizn i danin. Supliki i zaburzenia wiejskie, Opole 1976.
Horn M., Udział Żydów w wojnach z Tatarami i Turcją w XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977, nr 2, s. 3-15.
Horn M., Powinności wojenne Żydów w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku, Warszawa 1978.
Horn M., Szkic z przeszłości Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce (1949–1966), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1979, nr 2, s. 3-19.
Horn M., Ludność żydowska w Polsce do końca XVIII wieku, [w:] M. Fuks, Z. Hoffman, M, Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982, s. 9-19.
Horn M., Walka chłopów czerwonoruskich z wyzyskiem feudalnym w latach 1600–1648. Cz. 3. Opór chłopski w dobrach szlacheckich. Wystąpienia włościan przeciw obcym panom, Warszawa-Wrocław 1982.
Horn M., Udział Żydów w wojnach państwa polskiego do końca XVIII w., [w:] Z dziejów Żydów w Polsce, red. W. Tyloch, Warszawa 1983, s. 26-31.
Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697–1795). T. 1. Czasy saskie (1697–1763), Wrocław 1984.
Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697–1795). T. 2. Rządy Stanisława Augusta (1764–1795). Cz. 1. 1764–1779, Wrocław 1984.
Horn M., Jan III Sobieski a Żydzi czerwonoruscy, „Przemyskie Zapiski Historyczne” 1985, R. 3, s. 45-59.
Horn M., Chrześcijańscy i żydowscy wierzyciele i bankierzy Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1986, nr 3-4, s. 3-11.
Horn M., Rozwój demograficzny i struktura wyznaniowo-narodowościowa mieszczaństwa na ziemiach ukraińskich Korony w latach 1569–1648, „Studia z Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej” 1987, t. 14, s. 68-84.
Horn M., Żydzi i mieszczanie w służbie celnej Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1987, nr 1, s. 3-20.
Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697–1795). T. 2. Rządy Stanisława Augusta (1764–1795). Cz. 2. 1780–1794, Wrocław 1988.
Horn M., Społeczność żydowska w wielonarodowościowym Lwowie 1356–1696, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1991, nr 1, s. 3-14.
Horn M., Żydowskie cechy rzemieślnicze w dawnej Rzeczypospolitej (1615–1795), [w:] Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach, red. A. Wyrobisz, I. Tymowski, Warszawa 1991, s. 243-253.
Horn M., Rola gospodarcza Żydów polskich do końca XVIII wieku, [w:] Studia z dziejów Żydów w Polsce, red. Z. Borzymińska, Warszawa 1995, s. 27-44.
Horn M., Żydowskie bractwa rzemieślnicze na ziemiach polskich, litewskich, białoruskich i ukraińskich w latach 1613–1850, Warszawa 1998.
Bibliografia przedmiotowa
Bereszyński Z., Marzec’68 w opolskim środowisku akademickim, [w:] Marzec’68 z czterdziestoletniej perspektywy, red. D. Kisielewicz, M. Świder, Opole 2009, s. 143-166.
Bereszyński Z., Reperkusje marca’ 68 na opolskiej WSP, „Indeks” 2008, nr 3-4, s. 29-37.
Bereszyński Z., Wypędzić rektora Horna, „Gazeta Wyborcza. Opole” 2008, nr 64. s. 4
Cichocki J., W zaszczycie człowieczego dostojeństwa, ”Пшиязнь”, 1988, nr 16, s. 4-5.
Fijałkowski P., Wspomnienie o profesorze doktorze Maurycym Hornie (1917–2000), „Słowo Żydowskie” 2000, nr 24, s. 20-21.
Horn E., Bibliografia prac Maurycego Horna za lata 1948–1987 (w 70-tą rocznicę urodzin), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1987, nr 3-4, s. 129-140.
Horn, Maurycy, [w;] Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny. Edycja 2, Warszawa 1989, s. 408.
Nicieja S. S., Maurycy Horn, „Miejski Biuletyn Informacyjny” 1994, nr 12, s. 16-17.
Ogiolda K., Marcowa pogarda boli. Rozmowa z Leo Leszkiem Kantorem, „Nowa Trybuna Opolska” 2008, nr 58, s. 18.
Oszytko J., Pomarcowa działalność naukowa prof. Maurycego Horna [w:] Marzec’ 68 z czterdziestoletniej perspektywy, red. D. Kisielewicz, M. Świder, Opole 2009, s. 167-175.
Szczepaniak A., Wokół biografii Profesora Maurycego Horna (1917–2000) - badacza dziejów Żydów na ziemiach polskich od XV do XVIII w., „Kwartalnik Opolski” 2015, nr 4, s. 45-69.
Z każdą historią trzeba obchodzić się ostrożnie. Rozmowa S. Robotowskiego z prof. Maurycym Hornem – dyrektorem Żydowskiego Instytutu Historycznego, „Dziennik Ludowy” 1988, 14.03, nr 62, s. 4.
Autor hasła
Andrzej Szczepaniak