Kresowiacy w harcerstwie opolskim

Do Opola po zakończeniu II wojny światowej przybywali liczni ekspatrianci z Kresów Wschodnich, wśród nich działacze harcerscy, którzy w tych niełatwych czasach wspólnie z harcerzami byłego ZHP w Niemczech i harcerzami z Polski centralnej organizowali życie społeczności harcerskiej w Opolu.

Komenda Opolskiego Hufca została zorganizowana i zarejestrowana w Starostwie Powiatowym w Opolu w dniu 8 czerwca 1945 r. a komendantem został phm Gerard Reginek. W tym czasie harcerze i harcerki posiadały już oddzielne Komendy Hufców, m.in. użytkowano wówczas budynek w Opolu przy ul. Powstańców Śląskich 9. W budynku poza komendami hufców, w piwnicach znajdowały się magazyny sprzętu obozowego, a na wyższych kondygnacjach harcówki drużyn, były też kąciki zainteresowania: modelarski, żeglarski, a także sala prób chóru harcerskiego prowadzonego przez kresowiaka dh Zbigniewa Toffla. W domu harcerza odbywały się liczne wieczornice i kominki harcerskie organizowane z okazji świąt narodowych czy też patronów drużyn. Na długo brać harcerska zapamiętała wieczornicę z okazji Święta Niepodległości 11 listopada 1945 r. zorganizowaną przez Komendantkę Hufca Żeńskiego, kresowiankę dh Petronelę Pyzalską, na której zebrały się tłumy harcerek i harcerzy, tak że nie mieścili się wszyscy w obszernej harcówce i zajmowali miejsca na korytarzu. W gawędzie dh Pyzalska mówiła o rocznicy odzyskania niepodległości w 1918 r., o zasługach Marszałka Piłsudskiego, a także o Orlętach Lwowskich i obronie Polski przed sowiecką nawałą w 1920 r. Po gawędzie śpiewano piosenki harcerskie i żołnierskie i wytworzył się podniosły patriotyczny nastrój, przerwany przez trzech „smutnych panów”, którzy wtargnęli na wieczornicę z pytaniem: co to za uroczystość. Po otrzymaniu odpowiedzi, że jest to wieczornica z okazji Święta Niepodległości 11. listopada, stwierdzili, że oni nie znają takiego święta, że zgromadzenie jest nielegalne i kazali wszystkim natychmiast opuścić Dom Harcerza.

Mimo tych niesprzyjających warunków harcerstwo rozwijało się bardzo prężnie, powstawały nowe drużyny; szczególnie liczne były drużyny przy gimnazjach i liceach. W tych drużynach większość stanowiła młodzież kresowa współpracująca zgodnie z młodzieżą miejscową i przybyszami z centralnej Polski. Przykładem tej wspólnej pracy dla dobra Polski była między innymi IV Drużyna Harcerska im. Ks. Józefa Poniatowskiego przy II Liceum i Gimnazjum Męskim, posiadająca zastęp werblistów i fanfarzystów.

Czołową postacią harcerstwa opolskiego był harcerz lwowski hm. Jan Kozłowski. Urodził się on w 1907 r. w Kutach. Do harcerstwa wstąpił 1918 r. we Lwowie, gdzie przeszedł wszystkie szczeble harcerskiej hierarchii, aż do drużynowego V Lwowskiej Drużyny im. Władysława Jagiełły, którą dowodził w latach 1930–1939 . W czasie wojny działał w lwowskiej strukturze Szarych Szeregów jako członek Lwowskiej Komendy Hufca. Z narażeniem życia uratował sztandar tej drużyny i przechowywał go w ukryciu przez czas okupacji sowieckiej i niemieckiej. W okresie wysiedlenie do Opola, w 1946 r. postanowił zabrać pamiątkowy sztandar ze sobą na zachód. Przewiezienie tego sztandaru owiane jest legendą. Aby uchronić sztandar przed konfiskatą, na granicy dh Kozłowski ułożył go na dnie pudełka kartonowego i przykrył go broszurami propagandowymi oraz książkami autorstwa Marksa i Lenina. Po otwarciu pudełka żołnierze zobaczyli te wydawnictwa , poklepali go po plecach i nie szukali już dalej. Po śmierci dh Kozłowskiego w 1993 r., sztandar został przekazany przez rodzinę do muzeum w sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze.

Druh hm Jan Kozłowski w latach 1946–1949 był komendantem hufca w Opolu, przyczynił się do rozwoju harcerstwa na tych terenach. Wspaniale prowadził prace harcerskie, zyskując sympatię i uznanie opolskich harcerzy.

Razem z harcerzami włączał się aktywnie w odbudowę miasta i w pracę kulturalno-oświatową, m. in. organizując zbiórkę książek i podręczników szkolnych dla zakładanych bibliotek. Pomagał także czynnie w akcji ekspatriacyjnej.

Po likwidacji harcerstwa przez władze komunistyczne, w roku 1949 był przetrzymywany przez Urząd Bezpieczeństwa, a wszystkie dokumenty komendy hufca zostały skonfiskowane. Po odrodzeniu się harcerstwa został powołany w 1957 r. na funkcję komendanta Chorągwi Opolskiej, a w 1959 r. wybrano go ponownie na komendanta Hufca Opolskiego. Tę funkcję pełnił do 1961 r. Po tym czasie, aż do śmierci w 1993 r. pracował w komendzie hufca jako instruktor oraz członek komisji historycznej. Prowadził liczne obozy harcerskie. Zachował się w pamięci wszystkich jako wielki patriota i przyjaciel młodzieży. Został pochowany w 1993 r. na cmentarzu w Opolu w obecności wiernych harcerzy. Druhowie Władysław Krężlewski i Andrzej Dobrzyński nad otwartą mogiłą trzymali rozwinięty lwowski sztandar harcerski. Było to ostatnie pożegnanie kresowego harcerza ze sztandarem jego V Lwowskiej Drużyny Harcerzy im. Władysława Jagiełły.

Harcerzem z Kresów Wschodnich był też hm. Władysław Krężlewski, który po przyjeździe do Opola w 1945 r. prowadził, aż do 1949 r. drużynę harcerską. Do pracy w Komendzie Hufca w Opolu powrócił po reaktywowaniu harcerstwa w 1957 r. Zajmował się głównie cyklicznymi szkoleniami dla harcerzy funkcyjnych, opracował i wydał także książkę – poradnik pt. Gry i zabawy harcerskie. Znany był szczególnie jako organizator i prowadzący obozy harcerskie na Opolszczyźnie. Był bardzo lubiany przez młodzież, na obozach znany jako – „Żwirek ”. Pracował czynnie w komisji historycznej Hufca Opolskiego, brał udział w przygotowaniu m.in. wystawy harcerskiej z okazji 60. rocznicy harcerstwa w Opolu, mającej miejsce w Ośrodku Ruchu Młodzieżowego MDK w 1980 r., a także w wystawie z okazji 80. rocznicy ZHP (1911–1991) w Muzeum Śląska Opolskiego w 1991 r. Na obie wystawy dh Krężlewski udostępnił materiały ze swoich bogatych zbiorów o tematyce harcerskiej. Po jego śmierci rodzina przekazała zbiory składające się z różnych harcerskich wydawnictw przed i powojennych, proporców harcerskich i innych pamiątek do Komendy Hufca w Opolu. Druh Krężlewski pracował również czynnie w Kręgu Instruktorów „ WILKI ” i do końca swoich dni czynnie uczestniczył w spotkaniach i zbiórkach harcerskich. Odszedł na wieczną wartę w 1997 r., został pochowany w asyście pocztów sztandarowych na cmentarzu w Opolu.

Jednym z kresowiaków działających w harcerstwie w Opolu po 1945 r., był także dh Adam Dobosiewicz, urodzony 4 lipca 1932 r. we Lwowie. Z harcerstwem zetknął się we wczesnych latach dziecięcych za sprawą swojej matki Janiny Dobosiewicz, która zabierała go na obozy harcerskie. Dh Janina Dobosiewicz była harcerką od 1924 r., wyszkoliła się na kursach w Buczaczu, a na obozach sprawowała funkcję kwatermistrzyni. Na pierwszy obóz jej syn Adam pojechał w 1936 r. do miejscowości Pianki nad rzeką o tej samej nazwie. Mieszkano w namiotach rozbitych na polanie nad rzeką, z widokiem na szczyty Popa Iwana i Popadii. Następny obóz był w Sławsku, w górskim ośrodku wypoczynkowym. Trzeci obóz w 1938 r. w Jaremczu nad rzeką Prut. Matka Adama w czasie okupacji była łączniczką A.K., co wpłynęło na jej patriotyczną postawę w dalszej części życia. Po przyjeździe do Opola Adam uczęszczał do II Liceum i gimnazjum męskiego przy ulicy, która w 1945 r. nosiła nazwę gen. Le Ronda. Tam wstąpił do działającej przy szkole IV Drużyny Harcerskiej im. Ks. Józefa Poniatowskiego i w sali gimnastycznej tej szkoły w dniu 21. grudnia złożył przyrzeczenie harcerskie. Zastępowym dh Adama został ekspatriant ze Lwowa dh Mieczysław Bocianowski. W IV drużynie dh Adam pracował, jako funkcyjny, aż do likwidacji harcerstwa w 1949 r. W czasie późniejszym wstąpił do Kręgu Harcerskiego „WILKI ” i nadal bierze czynny udział w życiu harcerskim, wypełniając słowa przyrzeczenia harcerskiego służenia Bogu i Polsce.

Opisując kresowiaków działających w opolskim harcerstwie nie można nie wspomnieć dh hm Andrzeja Półchłopka, kresowiaka urodzonego w Broniszowie w byłym województwie Stanisławowskim. Zakłada on razem z hm Stefanem Grobelnym i hm Andrzejem Dobrzyńskim Krąg Instruktorów i Harcerzy Starszych „WILKI ” im. 15 Wileńskiego Batalionu Strzelców „WILKI ” II Korpusu Polskiego gen. Andersa. Krąg nawiązał współpracę m. in. z Instytutem i Muzeum im. gen. Władysława Andersa w Londynie, Światowym Kongresem Kresowian w Bytomiu, kołem b. Żołnierzy 5 KDP w USA, Związkiem Harcerstwa Polskiego Obszaru Wielkobrytyjskiego, Szczepem ZHP w Rosi na Białorusi, a także z drużyną ZHR w Dolinie i Kałuszu na Ukrainie. Krąg reaktywował pismo „Harcerz Opolski” z winietą z 1920 r. i wydał 30 numerów tego periodyku. Wykonał szereg opracowań referatów, gawęd i artykułów naukowych o historii harcerstwa i wojskowości. Członkowie Kręgu mieszkający w Anglii, a pochodzący z Kresów Wschodnich, którzy przedostali się do II Korpusu i walczyli pod Monte Cassino, żołnierze 16. Lwowskiego Batalionu Strzelców: plut. Ferdynand Nowicki i plut. Stanisław Rosiński ufundowali tablicę pamiątkową dla upamiętnienia rocznicy tejże bitwy. Staraniem Kręgu „WILKI ” tablica została uroczyście wmurowana w dniu 23 maja 1999 r. w ścianę kościoła p.w. bł. Czesława w Opolu w obecności jej fundatorów. W zorganizowanej przez Krąg uroczystości odsłonięcia tablicy brały udział organizacje kombatanckie, kompania reprezentacyjna 10. Brygady Logistycznej Wojska Polskiego, opolscy harcerze z ZHP i ZHR, a także licznie zgromadzeni mieszkańcy miasta. Poświęcenia i odsłonięcia tablicy dokonał sufragan opolski ks. bp. Jan Kopiec. Krąg nawiązał również współpracę ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Ziemi Dolińskiej „Kresy Wschodnie” w Niemodlinie. W ramach której przedstawiciele Kręgu uczestniczyli w dorocznych spotkaniach opłatkowych, na które przybywały delegacje Polaków z okolic Doliny. Przedstawiciele Kręgu przekazywali przybyłym Polakom okolicznościowe paczki otrzymywane od sponsorów, nawiązywano również współpracę z harcerzami z tamtych terenów. W ramach, której przekazano tamtejszej drużynie ZHR biblioteczkę książek harcerskich otrzymanych od kresowiaka, żołnierza II Korpusu dh mjr Przemysława Inglota z USA. W następnym roku członek Kręgu dh Leszek Horzinek uzyskał z likwidowanego Hufca ZHP w Ozimku sprzęt harcerski: bluzy mundurowe, peleryny oraz sprzęt obozowy, który również został przekazany drużynie harcerskiej z Doliny.

Komendant Kręgu hm Andrzej Półchłopek razem z przedstawicielami Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Dolińskiej dwukrotnie odwiedzał Ukrainę: Dolinę, Kałusz i okolice. Spotykał się z tamtejszymi Polakami oraz uczestniczył w zbiórkach harcerskich. Na spotkaniach z harcerzami zapoznawał uczestników z pracami drużyn na Opolszczyźnie i wygłaszał gawędy o harcerstwie w Polsce.

Współpracę z polskimi harcerzami na Ukrainie podjął w 1991 r. hm Jacek Chlebda. Przez długie lata był on drużynowym 107 Drużyny Harcerskiej „Powsinogi ” w Opolu. Jeździł także do Drohobycza i zapraszał dzieci z tego miasta na obozy wędrowne do Polski.

Od początku harcerze opolscy współdziałali z członkami Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej w Drohobyczu, m.in. z Adamem Chłopkiem i śp. Eugeniuszem Dąbrowskim, a także z ich rodzinami i znajomymi. Dzieci z Drohobycza, Truskawca i Rychcic wzięły udział w pierwszym obozie wędrownym po Szlaku Orlich Gniazd, innym razem zaproszono dzieci z Borysławia, Stryja, a także ze Lwowa. Podczas obozów goście z Ukrainy nie tylko wędrowali, zwiedzali zabytki, ale i wprowadzani byli w zasady pracy harcerskiej. Tym którzy zaangażowali się najbardziej wręczano kompletne umundurowanie. Pierwsze przyrzeczenia harcerskie odbyły się rok później i tak zaczęła powstawać Pierwsza Drohobycka Drużyna Harcerska „Orliki”. Młodzież z Drohobycza i okolic poznawała Polskę i spędzała czas wśród rówieśników w Polsce, żyjąc naszym harcerskim życiem. Dzieci przyjeżdżały do Polski w grupach liczących 10-15 osób. Mieszkały u rodzin, co powodowało lepsze poznanie się i zaprzyjaźnienie. Dzieci otrzymywały drobne upominki, umundurowanie, ubrania itp. Kilka razy wyjeżdżano do Drohobycza mniejszymi grupami i te spotkania były namiastką zbiórek harcerskich. Odbywały się też wypady na biwaki czy wycieczki harcerzy z Polski do Lwowa czy Krzemieńca, wspólnie z działaczami Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, by pokazać dzieciom miejsca związane z naszą historią i kulturą. Organizowanie drużyn harcerskich w Drohobyczu wymagało dużego nakładu pracy i wysiłków.

Goście z Ukrainy uczestniczyli w dwóch Światowych Zlotach Harcerstwa Polskiego w Zgierzu w 1995 r. i w Gnieźnie w roku 2000, brali czynny udział w dwóch obozach wędrownych i w pięciu stałych. Spotkania budziły polskość, pomagały doskonalić język, a także pomagały w nauce czytania i pisania po polsku. Dokonywało się to spontanicznie, podczas zwiedzania miejsc pamięci narodowej i innych obiektów. Głębokim przeżyciem były odwiedziny w kwaterze Szarych Szeregów na Powązkach oraz Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie i w dworku Chopina w Żelazowej Woli. Polska młodzież z Ukrainy poznawała także wielu ludzi, np. artystów Halinę Czerny-Stefańską w Żelazowej Woli, Stefanię Szostek-Radkową w Świętej Lipce. Dużą wartość edukacyjną miały tzw. kominki i ogniska z gawędami o Polsce oraz nauką pieśni patriotycznych i harcerskich. Dla harcerzy z Opola te spotkania miały również ogromną wartość. Jako dokument współpracy drużyna ufundowała tablicę pamiątkową na 200. rocznicę urodzin Adama Mickiewicza, która została umieszczona na ścianie kościoła św. Bartłomieja w Drohobyczu. Wielu drohobyckich harcerzy podjęło studia w Polsce, w czym zapewne pomogły wspólne harcerskie kontakty. Pozostały piękne wspomnienia, zdjęcia, kroniki, proporce. Z pewnością dawne drohobyckie „Orliki“ - dziś dorośli ludzie - cieplej myślą o Polsce, gdy wspominają przeżycia związane ze współpracą z polskimi harcerzami.

Bibliografia przedmiotowa

Chlebda J., Wspomnienia – rękopis w posiadaniu autora.

Dobosiewicz A., Wspomnienia – rękopis w posiadaniu autora.

Dobrzyński A., Kresowiacy w harcerstwie opolskim [w:] Kresowianie na Śląsku Opolskim, red. M. Kalczyńska, Opole 2011, s. 165-168.

Związek Harcerstwa Polskiego w mieście Opolu 1919–1979 , red. J. Biela, Opole 1981 „Harcerz Opolski” [pismo Kręgu Harcerskiego „ WILKI ” (1990–2002)].

Autor hasła

Andrzej Dobrzyński