Karol Maleczyński
ur. 28.10.1899 r. w Grębowie (pow. Tarnobrzeg), zm. 20.07.1968 r. we Wrocławiu – historyk mediewista, paleograf, tłumacz, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego.
| |
|---|---|
| Imię i nazwisko | Karol Maleczyński |
| Data i miejsce urodzenia | 28.10.1899, Grębów |
| Data i miejsce śmierci | 20.07.1968, Wrocław |
| Zawód | historyk mediewista, paleograf, tłumacz, pracownik akademicki |
Członkowie Grupy Naukowo-Kulturalnej obecni na jubileuszowym spotkaniu w pierwszą rocznicę przybycia do Wrocławia tj. 10 maja 1946, m.in. podpis Karola Maleczyńskiego (5 w lewej kolumnie)
Członkowie Grupy Naukowo-Kulturalnej obecni na jubileuszowym spotkaniu w pierwszą rocznicę przybycia do Wrocławia, tj. 10 maja 1946. Karol Maleczyński siedzi drugi od prawej
Karol Maleczyński - zdjęcie portretowe z podpisem
Karol Maleczyński przy pracy
Karol Maleczyński - fotografia ze zbiorów Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego
- Karol-Maleczynski-08.jpg
Grób rodziny Maleczyńskich na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu
Karol Maleczyński urodził się w rodzinie urzędniczej Stefana (1864–1915) i Józefy Teresy z d. Podlewskiej (1866–1959), ochrzczony tego samego dnia w kościele w Rozwadowie. Ojciec był absolwentem Wydziału Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego i zarządcą majątków, a matka zajmowała się domem. Jego siostrą była Emilia Maleczyńska-Trębicka (zob. osobne hasło).
W latach 1907–1915 uczęszczał do gimnazjów w Stanisławowie i Lwowie. Po maturze zapisał się na studia historyczne Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie (od 1919 r. Uniwersytet Jana Kazimierza, UJK), które przerwał wybuch wojny. Wkrótce został zmobilizowany, brał udział w I wojnie światowej w armii austriackiej i opuścił ją w stopniu plutonowego. Przeszedł do Wojska Polskiego, w którym służył do listopada 1920 r. w jednostkach piechoty, po czym został zdemobilizowany. Natychmiast podjął przerwane studia na Wydziale Filozoficznym UJK. Uczestniczył w seminariach Stanisława Zakrzewskiego, Oswalda Balzera i Jana Ptaśnika. Studia ukończył w marcu 1924 r. Na podstawie rozprawy Polska a Ruś w czasie zabiegów Daniela Halickiego o unię napisanej pod kierunkiem S. Zakrzewskiego, uzyskał stopień doktora filozofii. Po doktoracie uczęszczał jeszcze na seminarium Władysława Abrahama. Pozostał na uczelni w Katedrze Historii Polski UJK, którą kierował S. Zakrzewski, najpierw jako tzw. demonstrator (marzec–kwiecień 1924 r.), a potem starszy asystent (kwiecień 1924 r.–kwiecień 1925 r.). W trakcie studiów był stypendystą Zakładu Narodowego im. Ossolińskich oraz członkiem Towarzystwa Naukowego we Lwowie (od 6 lipca 1928 r.).
W 1925 r. przeniósł się do Archiwum Ziemskiego we Lwowie, obejmując stanowisko adiunkta. Z dniem 1 lipca 1929 r. został mianowany archiwistą. Habilitowany 14 października 1929 r., już jako pracownik archiwum. Na podstawie rozprawy Studia nad dyplomami i Kancelarią Odonica i Laskonogiego (Lwów 1928) uzyskał stopień docenta w zakresie nauk pomocniczych historii na Wydziale Humanistycznym UJK. W tym czasie jego opiekunem naukowym był J. Ptaśnik. W latach 1929–1939 pracował na stanowisku prywatnego docenta UJK, a 19 lipca 1939 r. otrzymał nominację na profesora tytularnego tej uczelni. Wykształcenie uzupełniał studiami za granicą: w Archiwum Watykańskim w Rzymie (luty–czerwiec 1928 r.) i w École de Chartes w Paryżu (marzec–wrzesień 1932 r.). Był mediewistą o wyjątkowej erudycji, który wielostronne zainteresowania i pracę naukową realizował wykorzystując dogłębną znajomość dyplomatyki, paleografii, archiwistyki, historiografii, edytorstwa historycznego, a także umiejętność biegłego tłumaczenia tekstów łacińskich. Te cechy oraz wielka pracowitość, zwróciły na niego uwagę środowiska historyków. Jego wybitne studium monograficzne Najstarsze targi w Polsce i stosunek ich do miast przed kolonizacją na prawie niemieckim (Lwów 1926) spowodowało niezwykłą dyskusję w Polsce i za granicą, a M.K. przyniosło zasłużony rozgłos w środowisku naukowym. To sprawiło, że został wybrany na jednego z reprezentantów historyków polskich na VIII Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych w Zurychu w 1938 r. Zajmował się w tym czasie także działalnością bibliograficzną – publikował roczne przeglądy bibliografii historii Polski, uzupełnił i przygotował do druku reedycję pierwszego tomu Bibliografii historii Polski (1891) Ludwika Finkla, która została wydana w 1937 r.
Po wybuchu II wojny światowej pozostał we Lwowie i do marca 1940 r. zatrudniony był w Archiwum Ziemskim. Jednak po wkroczeniu do miasta wojsk sowieckich sytuacja szybko się zmieniała. Władze okupacyjne dokonały lustracji archiwów, bibliotek oraz muzeów. Podjęto decyzję o ich upaństwowieniu i podporządkowaniu NKWD. W archiwach polscy pracownicy zostali zastąpieni przez Rosjan i Ukraińców lub pracowali jako personel pomocniczy. Od marca 1940 r. do marca 1941 r. K.M. pracował fizycznie, jako robotnik w ogrodach miejskich i magazynach zbożowych. Od marca do czerwca 1941 r. zatrudnienie znalazł w Bibliotece Instytutu Historii, filii Ukraińskiej Akademii Nauk w charakterze bibliotekarza. W czasie okupacji niemieckiej na bazie Oddziału Technicznego Biblioteki Politechniki, Oddziału Medycznego Biblioteki Instytutu Medycznego, Biblioteki Baworowskich i Biblioteki Ossolineum utworzono II Oddział Biblioteki Państwowej we Lwowie (Abteilung II, Staatsbibliothek Lemberg). Po reorganizacji, 30 czerwca 1941 r., Franciszek Pajączkowski objął kierownictwo Oddziału Wymiany i Wstępnego Opracowania Zebranych Zasobów (tzw. Oddział „Koncentracji”, który zajmował się m.in. zabezpieczaniem zbiorów pozostawionych przez dawnych właścicieli z powodu wojny). K.M. został przyjęty do dawnej Biblioteki Ossolineum, wówczas – Biblioteki Państwowej, w październiku 1941 r. na stanowisko bibliotekarza i pracował wraz z Julianem Pelcem właśnie w dziale „Koncentracji”. Najważniejszym zadaniem wówczas, było sporządzenie katalogu systematycznego druków XIX–XX w. W 1941 r. do pracy przystąpiło wielu pracowników Ossolineum i pracowników Biblioteki Uniwersyteckiej.
W czasie okupacji niemieckiej, wraz z innymi pracownikami Ossolineum (Stefan Inglot, Franciszek Pajączkowski, Julian Pelc), włączył się do działalności konspiracyjnej. S. Inglot zorganizował w tym czasie tajne studia historyczne na Wydziale Humanistycznym UJK, w trakcie których K.M. prowadził zajęcia z historii średniowiecznej i nauk pomocniczych historii. Na stanowisku bibliotekarza pozostał po wkroczeniu do Lwowa Armii Radzieckiej w 1944 r., aż do kwietnia 1945 r. Cały czas pracował naukowo. W czasie wojny przygotował m.in. obszerny zarys historiografii polskiej od czasów najdawniejszych do 1914 r. (ok. 400 stron maszynopisu).
28 lub 29 kwietnia 1945 r. z rodziną w ramach akcji ekspatriacyjnej opuścił Lwów i wyjechał na krótko do Krakowa, gdzie zostawił rodzinę. Sam 29 maja w trzecim transporcie zespołu prof. Stanisława Kulczyńskiego, jako członek Grupy Naukowo-Kulturalnej, udał się do Wrocławia. Zadaniem grupy „Pionierów” było zabezpieczenie majątku szkół wyższych oraz stworzenie podwalin pod utworzenie Uniwersytetu Wrocławskiego (UWr). Początkowo K.M. otrzymał zadanie przygotowanie gmachu dla Wydziału Prawa przy ówczesnej ul. Urszulanek. Podjął się także zabezpieczenia mienia, a potem utworzenia Instytutu Historycznego, inicjując tym samym polskie badania historyczne na Dolnym Śląsku. W październiku 1945 r. otrzymał od prof. Kuczyńskiego, jako pełnomocnika rządu, stanowisko profesora UWr. 8 października 1945 r. prof. Kuczyński skierował do ministra oświaty wniosek o mianowanie ponad trzydziestu profesorów. W styczniu 1946 r. K.M. otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. W tym czasie zorganizował też Powszechne Wykłady Uniwersyteckie dla wszystkich zainteresowanych osób. We Wrocławiu urządzane były w gmachu Instytutu Historycznego przy ul. Szewskiej 49, a później także w zakładach przemysłowych i 12 oddziałach w terenie. Tylko w 1946 r. wykładów wysłuchało kilka tysięcy osób. Pracował z pełnym zaangażowaniem i piastował kolejne stanowiska na UWr: był dyrektorem Instytutu Historycznego (1946–1952), kierownikiem Katedry Historii Śląska i Słowiańszczyzny Zachodniej (1953–1957), Katedry Historii Polski i Powszechnej do XV w. (1957–1959) oraz w stworzonej przez siebie od podstaw Katedry Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki (1959–1968). Zajął się także organizacją biblioteki Instytutu Historycznego. Od początku pobytu we Wrocławiu gromadził porzucony i rozproszony w różnych miejscowościach, przez ewakuujących się Niemców, księgozbiór byłego Schlesische Friedrich-Wilhelm-Universität zu Breslau. Ponadto pozyskiwał środki finansowe na zakup polskich książek, starał się też uzupełniać księgozbiór, w czym pomagali sami pracownicy oddający do biblioteki własne zbiory.
Dorobek naukowy M.K. obejmuje ponad 200 publikacji, na które składają się monografie, syntezy, studia, artykuły, recenzje krytyczne, wydawnictwa źródłowe i pisma popularnonaukowe. Obok kontynuacji zainteresowań z okresu lwowskiego związanych m.in. z dyplomatyką (Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, 1951) czy publikacją materiałów źródłowych, takich jak kronika Galla Anonima (Galli anonymi Cronica et gesta ducum sive principium Polonorum, 1952), w okresie wrocławskim dodatkowo pojawia się w kręgu badań K.M. nurt śląskoznawczy. Opublikował w tym czasie ponad 70 prac związanych z tematyką śląską, m.in. Dzieje Wrocławia (1948), Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae, t. 1-3 (1951–1964), a także Bibliografia historii Śląska za lata 1939–1946 (1954), Bibliografia historii Śląska za lata 1948–1955 (1961). O kontynuację tych ostatnich bardzo zabiegał u młodszych historyków. Był inicjatorem zespołowego napisania historii Śląska od czasów najdawniejszych po czasy mu współczesne. Pod jego redakcją ukazały się cztery części pierwszego tomu, które objęły okres do 1763 r. Ponadto wydał wiele rozpraw analitycznych i syntetycznych przedstawiających podstawowe problemy Śląska. Wśród nich pojawiła się tematyka heraldyczna. W lutym 1948 r. Miejska Rada Narodowa Wrocławia zatwierdziła herb miasta, którego autorem był K.M. Na herbie widniał dwugłowy wizerunek orła wzorowany na średniowiecznej pieczęci wrocławskiego wójta. Funkcjonował do 19 czerwca 1990 r.
Wykształcił wielu związanych ze Śląskiem historyków – kilku profesorów i docentów, kierowników placówek naukowych i kulturalnych, wielu nauczycieli, archiwistów i bibliotekarzy.
Na pierwszy rzut oka Profesor sprawiał wrażenie człowieka zasadniczego i nieprzystępnego. Wielu studentów nie mając okazji nawiązania z Nim bliższego kontaktu, a znając Profesora tylko z wykładów i egzaminów, miało o nim taką opinię. Owa groźna mina Profesora tropiącego palaczy po korytarzach i salach wykładowych, napominającego studentów i młodszych pracowników nauki z powodu nieterminowego wywiązywania się z obowiązków, rozmijała się z wnętrzem osobowości tego badacza. W rzeczywistości cechowała Go nawet pewna nieśmiałość, a owa poza groźnego profesora i przełożonego miała ułatwić Mu nawiązywanie kontaktu. Uznawał tylko bezpośrednie relacje międzyludzkie i tak odbierali Go jego najbliżsi współpracownicy i uczniowie, dla których częściej bywał bliskim opiekunem i ojcem aniżeli wymagającym szefem [K. Bobowski, Pionier wśród historyków – profesor Karol Maleczyński, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 1997, nr 4/3, s. 295].
Prócz działalności naukowej miał wielkie zasługi organizacyjne, jako kierownik badań zespołowych, inicjator i redaktor wydawnictw, społecznik. Angażował się w działalność pozadydaktyczną. W 1947 r. współorganizował wystawę plenerową o charakterze propagandowym Wystawa Ziem Odzyskanych, która była eksponowana od 21 lipca do 31 października 1948 r. wokół Hali Stulecia (Ludowej) we Wrocławiu. Organizował i uczestniczył w zjazdach i konferencjach. W dniach 19–22 września 1948 r. zorganizował pierwszy po wojnie VII Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Historycznego we Wrocławiu, a także konferencję o stosunkach polsko-niemieckich (Wrocław 1950), Konferencję Śląska PAN (Wrocław 1953), Polsko-Czechosłowacką Konferencję Historyczną (Cieszyn i Czeski Cieszyn 1957).
Zaangażował się w animowanie polskiego środowiska historycznego. Zorganizował i kierował Wrocławskim Oddziałem Instytutu Śląskiego (1945–1950), w 1946 r. był współorganizatorem Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego oraz jego Wydziału II Historyczno-Filozoficznego, któremu przewodniczył w latach 1946–1953. Był organizatorem i prezesem Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii (1946–1968), a także inicjatorem, współzałożycielem i redaktorem organu Towarzystwa – „Śląskiego Kwartalnika Historycznego Sobótka” (od 1946 r.). Z jego inicjatywy wydawano także serię B tego czasopisma oraz serię „Documenta Silesiae” dla odbiorcy poza granicami kraju. Ponadto był redaktorem „Zeszytów Naukowych Uniwersytetu Wrocławskiego” (ostatni zeszyt pod jego redakcją ukazał się w 1967 r.). Był wieloletnim wiceprezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego w Warszawie. Od 1950 r. członkiem korespondentem wydziału historyczno-filozoficznego Polskiej Akademii Umiejętności, a od 1956 r. członkiem Komitetu Nauk Historycznych PAN.
Uczestniczył w akcjach popularyzatorskich – wygłaszał odczyty, pogadanki radiowe i telewizyjne, pisał artykuły do prasy i audycji radiowych.
Odznaczony: Złotym Krzyżem Zasługi (1947 r.), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1962 r.), Odznaką Pioniera, Odznaką „Zasłużony dla Dolnego Śląska”, Odznaką „Budowniczy Wrocławia”.
Uhonorowany Nagrodą Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego (1948), Ministra Szkolnictwa Wyższego (1956) i miasta Wrocławia (1948 i 1960). Z okazji jubileuszu naukowego K.M. w 1964 r. wydany został numer „Śląskiego Kwartalnika Historycznego Sobótka” (R. 19, nr 1/2) opatrzony dedykacją „Prof. dr. Karolowi Maleczyńskiemu w czterdziestolecie pracy naukowej uczniowie i współpracownicy” oraz skromną uroczystością w Klubie Uniwersyteckim, podczas którego przemówienie na temat jubilata wygłosił doc. Roman Heck.
22 grudnia 1924 r. zawarł związek małżeński z Ewą z d. Szweiger (1900–1972), córką nauczyciela Ludwika Szweigera, późniejszą prof. historii. W 1925 r. urodziła się im córka Kazimiera (1925–2010) – prof. bibliotekarstwa.
We Lwowie mieszkał przy ul. Reja 5, a we Wrocławiu rodzinnie zamieszkali w domu z ogrodem w dzielnicy Wrocławia – Karłowicach przy ul. Samuela Bogumiła Lindego. W różnych okresach ich sąsiadami byli Antoni Knot i Jerzy Kowalski (kresowiacy), Czesław Hernas, pisarki Maria Dąbrowska i Anna Kowalska, a także poeta Rafał Wojaczek.
W latach 1948–1956 rozpracowywany wraz z żoną agenturalnie przez Urząd Bezpieczeństwa w sprawie o kryptonimie „Wschód”.
Zmarł podczas badań kardiologicznych. Wraz z żoną Ewą i córką Kazimierą pochowany na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu.
Na wrocławskim Oporowie znajduje się ulica Ewy i Karola Maleczyńskich, obok ulic poświęconych innym wrocławskim naukowcom, z których część mieszkała na tym osiedlu.
Bibliografia podmiotowa
Bibliografia prac prof. dra Karola Maleczyńskiego, zest. Anna Skowrońska przy współpr. Janiny Gilewskiej-Dubis, [W:] K. Maleczyński, Studia nad dokumentem polskim, Wrocław [i in.] 1971, s. 283–294.
Bibliografia przedmiotowa
Błachowska K., Karol Maleczyński (1897–1968), [w:] Złota księga historiografii lwowskiej XIX i XX wieku, t. 2, Rzeszów 2014, s. 535–550
Bobowski K., Pionier wśród historyków – profesor Karol Maleczyński, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 1997, nr 4/3, s. 295.
Bonusiak W., Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939-1941. („Zachodnia Ukraina” i „Zachodnia Białoruś”), Rzeszów 2006, s. 358–359.
Heck R., Karol Maleczyński, [w:] Uczeni wrocławscy (1945–1979), red. J. Trzynadlowski, Wrocław 1980, s. 58–62.
Heck R., Maleczyński Karol, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 19, Kraków 1974, s. 302–304.
Heck R., Profesor dr Karol Maleczyński, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1968, nr 3, s. 481–484.
Korta W., Profesor Włodzimierz Hołubowicz, [w:] Materiały III Zjazdu Absolwentów Historii, pod red. K. Matwijowskiego, Wrocław 1991, s. 55–70.
Leszczyński J., Karol Maleczyński (28 X 1897 – 20 VII 1968), „Kwartalnik Historyczny” 1969, z. 1, s. 263–266.
Matwijów M., Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939–1946, Wrocław 2003.
Mularczyk M., Kuźniewski E., Nauka jest treścią mojego życia… Prof. Stanisław Kulczyński – życie i dzieło, Wrocław 2018.
Ruch służbowy, „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej” 1929, nr 7, s. 321, 507.
Skład Towarzystwa Naukowego we Lwowie, II Wydział historyczno-filozoficzny, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 1936, z. 3, s. 338.
Skowrońska A., Karol Maleczyński, „Studia Źródłoznawcze” T. 14 (1969), s. 261–262.
Urząd Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku 1945–1956. Z badań nad organizacją i działalnością aparatu bezpieczeństwa, red. R. Klementowski, K. Szwagrzyk, Wrocław 2012, s. 301.
Wierzbicka M., Maleczyński Karol, [w:] Słownik historyków polskich, Warszawa 1994, s. 331.
Wiszewski P., Karol Maleczyński (1897–1968), „Miediewiści” 2011, s. 171–185.
Wiszewski P., Karol Maleczyński i tradycje lwowskiej szkoły mediewistycznej we Wrocławiu, [w:] Wybitni wrocławianie. Kalejdoskop postaci – portret miasta, pod red. S. Szymańskiego, J. Nowosielskiej-Sobel i G., Straucholda, Wrocław 2013, s. 166–184.
Wrocławskie Towarzystwo Naukowe 1946-1996. Materiały sesji naukowej, 10 grudnia 1996, red. M. Inglot, Wrocław 1996.
Autor hasła
Anita Tomanek