Jerzy Chmielowski
ur. 5.04.1925 r. w Bóbrce pod Lwowem (obecnie Ukraina), zm. 28.05.2016 r. w Katowicach – biolog i biochemik, pracownik naukowy Politechniki Śląskiej i Uniwersytetu Śląskiego.
| Imię i nazwisko | Jerzy Chmielowski |
| Data i miejsce urodzenia | 5.04.1925, Bóbrka |
| Data i miejsce śmierci | 28.05.2016, Katowice |
| Zawód | biolog i biochemik, pracownik akademicki |
Jerzy Chmielowski był synem Bronisława i Kazimiery z domu Majkut. Pochodził z inteligenckiej rodziny. Szkołę powszechną ukończył w Bóbrce, szkołę średnią we Lwowie. W 1944 r. złożył maturę kompletową i rozpoczął studia chemiczne w Lwowskim Instytucie Politechnicznym. Tak wspominał swoje lwowskie studia chemiczne:
Studia na tajnym Uniwersytecie oraz Instytut Weigla są to układy połączone. Dla nas z jednej strony to była wielka szansa ta praca u Weigla, ale na nas młodych ciążył obowiązek kształcenia się. Wszyscy uczyliśmy się w systemie tajnego nauczania […] Po zdaniu matury na kompletach zostałem skierowany wiosną 1944 roku […] na studia chemii na tajnym Uniwersytecie Jana Kazimierza. Komplet składał się z pięciu osób: Kazimierz Borsuk, Jerzy Kuryłowicz, syn Prof. Kuryłowicza, Barbara Mękarska, Władysław Riedel i ja. Wykłady w I semestrze odbywały się głównie w domach wykładowców. Byli nimi: wspominany już tutaj Prof. Włodzimierz Trzebiatowski, chemik, Prof. Wojciech Rubinowicz, fizyk, Prof. Nikliborc, matematyk. Zajęcia laboratoryjne prowadził, wspomniany już tutaj, Dr Stanisław Prebendowski w gmachu chemii przy ulicy Długosza. Było to możliwe ze względu na szczególną sytuację we Lwowie: w czasie okupacji niemieckiej Ukraińcy korzystali z pewnych przywilejów umożliwiających im studiowanie. Mogliśmy dzięki temu konspiracyjnie wieczorami korzystać z laboratoriów uniwersyteckich otwartych dla Ukraińców. Wkroczenie wojsk sowieckich do Lwowa w 1944 roku przerwało nasze studia w trakcie I semestru. [„Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności” 2006, t. 7, s. 128].
W latach 1942-1944 pracował jako asystent techniczny w Bakteriologicznym Instytucie Badawczym profesora Rudolfa Weigla. Przerwał studia i służył w II Armii Ludowego Wojska Polskiego. Po zakończeniu wojny kontynuował studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Ukończył je z wyróżnieniem w 1951 r. Od 1948 r. był asystentem Katedry Technologii Chemicznej Przemysłu Rolniczego, którą kierował profesor Adolf Joszt. W latach 1948-1949 studiował w Laboratorium Polarograficznym Zakładu Chemii Fizycznej w Uniwersytecie Karola w Pradze (u profesora Jaroslava Heyrovsky’ego). Stopień naukowy doktora uzyskał w 1952 r. na podstawie rozprawy „Studia analityczne nad fermentacją ryboflawinową”, napisanej pod opieka profesora Joszta. W kolejnych latach był starszym asystentem i adiunktem Katedry Technologii Chemicznej Przemysłu Rolniczego w Gliwicach. W latach 1952-1957 współpracował z Instytutem Onkologii w Gliwicach jako konsultant i kierownik pracowni polarograficznej. W latach 1955-1957 pracował jako konsultant badań polarograficznych w Instytucie Medycyny Pracy w zakresie zatruć ołowiem. W maju 1957 r. ukończył kurs z zakresu chemii i technologii środowisk w King’s College Uniwersytetu Durhan w Newcastle i w wyniku konkursu uzyskał stypendium British Council na pracę badawczą w dziedzinie biochemii środowisk wodnych w laboratorium Public Health Engineering, King’s College w Newcastle. Podczas studiów uzupełniających w Zakładzie Chemii Fizycznej Uniwersytetu w Cambrige oraz w laboratorium dr A.T. James’a w Londynie opracował chromatograficzną metodę badania gazów fermentacji metanowej. W 1963 r. uzyskał habilitację na podstawie rozprawy „Kinetyka i mechanizm fermentacji metanowej”, a dwa lata później został docentem etatowym Politechniki Śląskiej. W 1969 r. został służbowo przeniesiony na Uniwersytet Śląski (UŚ), gdzie powierzono mu misję zorganizowania Zakładu Biochemii UŚ. W latach 1975-1976 przebywał na stażu naukowym z zakresu biochemii drobnoustrojów i biotechnologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkley. W 1975 r. uzyskał nominację na profesora nadzwyczajnego UŚ, a tytuł naukowy profesora nauk biologicznych otrzymał w 1988 r.
Na UŚ pełnił szereg funkcji administracyjnych. Był zastępcą dyrektora (1969-1971) i dyrektorem Instytutu Biologii (1971-1973), a po jego przekształceniu w Wydział Biologii i Ochrony Środowiska został dyrektorem Instytutu Biologii i Mikrobiologii (1973-1975). Jednocześnie był kierownikiem Zakładu Biochemii. Był również dyrektorem Instytutu Biologii Molekularnej (1975-1978), dyrektorem Instytutu Ekologii Rejonów Wielkoprzemysłowych (1979-1981). W latach 1981-2000 był kierownikiem Katedry Biochemii utworzonej z Zakładu Biochemii UŚ.
Był świetnym dydaktykiem, wypromował ponad 200 magistrantów, 15 doktorów, zrecenzował 66 prac doktorskich i 19 rozpraw habilitacyjnych. Przez wiele lat był koordynatorem grupy badawczej „Biometalurgia”. Jego działalność naukowa dotyczyła biochemicznych podstaw biologii i biotechnologii środowiska. Prowadził badania dotyczące głównie biochemii drobnoustrojów, które umożliwiły określenie procesu rozkładu fenoli, cyjanków oraz innych ksenobiotyków, stwarzając podstawę do zaprojektowania i eksploatacji biologicznych oczyszczalni w Zakładach Koksowniczych w Zdzieszowicach, Zakładach Chemicznych w Oświęcimiu oraz w kilku hutach surowcowych. Prowadził też badania wyjaśniające mechanizmy akumulacji metali ciężkich, w tym nuklidów oraz metaloidów (selen, german) w drobnoustrojach. Dały one podstawę do opracowania modelu niespecyficznego transportu metali do komórek bakteryjnych.
Zaangażował się w prace zmierzające do upamiętnienia działalności naukowej wybitnych uczonych lwowskich. Uczestniczył w dwóch polsko-ukraińskich konferencjach zainicjowanych przez Polskie Towarzystwo Biochemiczne poświęconych osobie i działalności profesora Jakuba Parnasa. Wraz z uczonymi ukraińskimi podejmował działania zmierzające do upamiętnienia prac profesora Rudolfa Weigla, twórcy szczepionki przeciwko tyfusowi plamistemu. Mówił o nim zawsze z ogromnym szacunkiem i doceniał jego nieprzeciętne osiągnięcia.
Odznaczony: Złotym Krzyżem Zasługi (1973); Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1977); Odznaką za Zasługi dla Uniwersytetu Śląskiego (1978).
Jako kombatant II Armii Ludowego Wojska Polskiego otrzymał: Medal za „Udział w walkach o Berlin” (1973), Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 (1975) oraz Odznakę Grunwaldzką (1975).
W 2015 r. otrzymał tytuł Honorowego Profesora Uniwersytetu Śląskiego.
Żoną J.Ch. była Anna Maciejowska-Chmielowska.
Ceremonia pogrzebowa odbyła się w katowickiej Katedrze Chrystusa Króla 2 czerwca 2016 r. Został pochowany w Katowicach na cmentarzu przy ul. Francuskiej.
Bibliografia podmiotowa
Chmielowski J., Konopacka J., Rozkład niższych kwasów tłuszczowych w fermentacji metanowej, „Zeszyty Naukowe. Inżynieria Sanitarna” 1964, nr 118, s. 61-87.
Chmielowski J., Wasilewski W., Badania nad dynamiką beztlenowego rozkładu kilku fenoli w fermentacji metanowej, „Zeszyty Naukowe. Inżynieria Sanitarna” 1966, nr 159, s. 95-122.
Mikrobiologia wód, red. J. Paluch., J. Chmielowski, warszawa 1973.
Problemy biochemiczne w biologii środowiskowej, red. J. Chmielowski, Katowice 1985.
Chmielowski J., Śródka A., Alexandrowicz S.W., Kowalewski J., Haczewska M.D., Draus J., Dyskusja po referacie Jana Drausa „Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1939-1944”, „Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności” 2006, t. 7, s. 128-132.
Chmielowski J., Rudolf Weigl – twórca szczepionki przeciw tyfusowi plamistemu, [w:] https://www.lwow.home.pl/weigl/chmielowski/artykul.html [dostęp 5.10.2023]
Chmielowski J., Udział lwowian w tworzeniu Wydziału Chemicznego Politechniki Śląskiej, [w:] Wszechnica Górnośląska, t. 2, Udział lwowian w życiu społecznym Górnego Śląska, red. M. Lubina, Katowice 1991, s. 135-136
Bibliografia przedmiotowa
Mrozik A., Wesołowska T., Wspomnienie o prof. dr hab. Jerzym Chmielowskim, „Postępy Biochemii” 2016, nr 4, s. 446-448.
Nekrolog, [w:] https://us.edu.pl/zmarl-prof-jerzy-chmielowski/ [dostęp 5.10.2023]
Odszedł prof. zw. dr hab. Jerzy Chmielowski, [w]: https://www.ptbioch.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=577:odszedl-prof-zw-dr-hab-jerzy-chmielowski&catid=28&Itemid=57 [dostęp 5.10.2023]
Autor hasła
Marta Kasprowska-Jarczyk