Jan Brzoza
właściwie Józef Worobiec lub Józef Wyrobiec, pseudonim J. B., (j.b.), jb, ur. 10.12.1900 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 27.11.1971 r. w Ostrowie k. Myszkowa – pisarz samouk, cieśla, działacz komunistyczny.
| |
|---|---|
| Imię i nazwisko | Jan Brzoza |
| Data i miejsce urodzenia | 10.12.1900, Lwów |
| Data i miejsce śmierci | 27.11.1971, Ostrów |
| Zawód | pisarz, cieśla |
- Spotkanie z Janem Brzozą zorganizowane przez Zarząd Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki 17.12.1970 r.
Spotkanie z Janem Brzozą zorganizowane przez Zarząd Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki 17.12.1970 r.
Zaproszenie napotkanie z Janem Brzozą zorganizowane przez Zarząd Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki 17.12.1970 r.
Jan Brzoza urodził się w rodzinie, pochodzącego z Rohatyna (obecnie Ukraina) cieśli, Antoniego Worobca oraz Klementyny (Katarzyny lub Anieli) ze Zwaryczów, wywodzącej się z Nikłowic (obecnie Ukraina). Ojciec był aktywnym działaczem Partii Socjalistyczno-Demokratycznej Galicji i Śląska, a także organizatorem Związku Zawodowego Cieśli we Lwowie. Dzieciństwo i młodość J.B. spędził w środowisku podmiejskiej biedoty Lwowa. Od najwcześniejszych lat musiał zarabiać na życie, ucząc się dorywczo. W 1914 r. rozpoczął naukę zawodu u szewca, a w latach 1917–1918 podjął pracę gońca na poczcie i w magistracie. Od osiemnastego roku życia pomagał ojcu w pracy ciesielskiej, lecz nigdy nie zdał żadnego egzaminu rzemieślniczego. W latach 1921–1922 należał do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. W 1923 r., jednocześnie pracując, rozpoczął naukę w zimowej szkole przemysłowej dla cieśli i murarzy, której z przyczyn finansowych nie ukończył. Edukował się w trybie wieczorowym – tak ukończył siedem klas szkoły powszechnej oraz kursy maturalne, które pozwoliły mu zdać w 1929 r. eksternistycznie maturę w IX Gimnazjum we Lwowie.
Prawdopodobnie w 1924 r. ożenił się z Anielą Karoliną Dziedzińską (1902–1985), córką Karola i Marii z Ostrowskich z Leżajska, z którą miał czworo dzieci. Chcąc utrzymać rodzinę imał się różnych zajęć we Lwowie i na jego przedmieściach: był wędrownym cieślą, pomocnikiem murarskim, malarskim i ślusarskim, stolarzem, robotnikiem ziemnym, kolportował ulotki reklamowe, zgarniał śnieg, a także malował trumny.
Według opinii Instytutu Pamięci Narodowej (sporządzonej do Zarządzenia Wojewody Podkarpackiego w sprawie zniesienia nazwy ul. Jana Brzozy w Leżajsku) wbrew temu, co podają inne źródła (np. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, t. 1, Warszawa 1994), w latach 1921–22 J.B. nie należał formalnie do Komunistycznej Partii Galicji Wschodniej, a także do, będącej jej kontynuatorką od 1923 r., Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. Jednak sympatyzował z komunistami i uczestniczył w organizowanych przez nich spotkaniach i odczytach.
W okresach bezrobocia oddawał się ulubionemu zajęciu, które pomagało mu przetrwać trudny czas – czytaniu. W tym czasie ujawnił się talent pisarski J.B. Nieśmiałe próby literackie związane były z twórczością poetycką. Pierwszy wiersz Głód poety opublikowany został prawdopodobnie na łamach któregoś z dzienników („Wiek Nowy” lub „Ilustrowany Kurier Codzienny”) w 1924 r., a według innych wspomnień autora, gdy miał 28 lat, a zatem w 1928 r. Jednak za faktyczny debiut literacki uznawany jest tekst prozatorski Człowiek bez pracy zgłoszony na konkurs Instytutu Gospodarstwa Społecznego w Warszawie w 1932 r. Praca została zauważona przez jury i nagrodzona czwartą nagrodą. Opublikowany w 1933 r. w Pamiętnikach bezrobotnych, jako Pamiętnik nr 55, zawiera literacko przetworzone doświadczenia z okresu wielkiego kryzysu. Podejmowana tematyka sprawiła, że okrzyknięto go „pisarzem-robotnikiem”. Pomoc i wsparcie lwowskich profesorów Juliusza Kleinera, Stanisława Łempickiego, Franciszka Bujaka i Stefana Kawyna pomogły mu doskonalić warsztat pisarski. Dzięki Juliuszowi Petry (dyrektorowi Polskiego Radia Lwów) rozpoczął współpracę z lwowskim radiem, dla którego pisał słuchowiska, a także miał sposobność czytania własnych utworów.
J.B. od 1933 r. był członkiem Lwowskiego Oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich oraz grupy literackiej „Przedmieście”. Uczestniczył w spotkaniach działaczy społecznych zrzeszonych w „Związku Błękitnych”, którzy opiekowali się sierotami i dziećmi z niezamożnych rodzin. Podczas jednego z tych spotkań zapadła decyzja o napisaniu najważniejszego dzieła J.B. pt. Dzieci (1936 r.) – pełnej goryczy powieści o małych nędzarzach lwowskich ulic, która stanowiła dokument krzywdy i bezdomności. Pojawiają się w niej także wątki autobiograficzne. Dzieci i robotnicy oraz ich problemy egzystencjalne, a także własne doświadczenia, były najczęściej wykorzystywanymi tematami z lwowskiego okresu twórczości literackiej.
18.01.1934 r. w katowickim Teatrze Polskim miał miejsce debiut sceniczny J.B., o którym autor nie został powiadomiony. Wystawiono dramat Załoga A, którego treść osnuta była wokół wydarzeń strajkowych śląskich górników w kopalni węgla kamiennego „Klimontów”. Na skutek działania cenzury po kilku wieczorach sztuka została zdjęta z afisza. Początkowo sztukę chciał wystawić we Lwowie Stefan Jaracz – podpisano już umowę, jednak do realizacji nie doszło. J.B. publikował wówczas w „Gazecie Lwowskiej”, „Słowie Polskim”, „Sygnałach”, „Tygodniku Polskim”, a także „Dzienniku Polskim”, na łamach którego w latach 1935–1937 opublikował w odcinkach powieść Kamienica czynszowa. Coraz rzadziej pracował fizycznie. Sporo jeździł po całym kraju z odczytami literackimi. W maju 1936 r. uczestniczył w zorganizowanym przez komunistów we Lwowie Zjeździe Pracowników Kultury. W 1938 r. pracował już jako urzędnik Biura Funduszu Bezrobocia, a potem w magistracie lwowskim.
Okupację J.B. spędził we Lwowie. W latach 1939–1941, po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej, wstąpił do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy. Do czerwca 1941 r. pracował w redakcji polskich podręczników szkolnych Ukraińskiego Państwowego Wydawnictwa Mniejszości Narodowych, gdzie wydał Czytankę dla klasy trzeciej szkoły początkowej (Kijów–Lwów 1940). W 1941 r. był członkiem kolegium redakcyjnego „Almanachu Literackiego”, którego ukazał się tylko jeden numer w przeddzień święta majowego. Po wkroczeniu wojsk niemieckich musiał się ukrywać. Według wspomnień wnuka J.B. – Andrzeja:
Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Józef WOROBIEC. Natomiast Niemcy szukali go po wkroczeniu do Lwowa, jako pisarza Jana Brzozę, by włączyć go do grupy profesorów i polskiej inteligencji rozstrzelanych w pierwszych dniach niemieckiej obecności w tym mieście. Wtedy właśnie uratował go pseudonim literacki JAN BRZOZA, którym posługiwał się od czasu rozpoczęcia kariery literackiej. Po wyzwoleniu zmienił nazwisko na swój dotychczasowy pseudonim literacki, co musiało też szybko poskutkować podobną zmianą nazwiska przez całą rodzinę.
Po ponownym wkroczeniu do Lwowa wojsk sowieckich, w 1944 r. wraz z Franciszkiem Gilem wydawał polskojęzyczny, komunistyczny dziennik „Czerwony Sztandar”, na łamach którego prowadził dział kulturalny. W tym samym roku, dzięki wsparciu Franciszka Bujaka, zatrudniony został w magistracie miasta Lwowa, w biurze kart meldunkowych. Współpracował z Wandą Wasilewską i jej mężem Ołeksandrem Kornijczukiem, których odwiedził w Moskwie wraz z prof. Stanisławem Mazurem i dr. Zdzisławem Bielińskim. Organizował z nimi Obwodowy Zarząd Związku Patriotów Polskich. Podczas spotkania, które odbyło się 22.09.1944 r., ukonstytuował się Zarząd, w którym J.B. objął stanowisko członka Zarządu i Przewodniczącego Wydziału Kulturalno-Oświatowego (pełnił je do 31.01.1945 r.). Podlegały mu referaty: prasowy, radiowy, imprezowy i szkolny. Na szczeblu lokalnym współorganizował m.in. Komitet Pomocy Warszawy, był odpowiedzialny za akcję zbierania książek dla odbudowywanych bibliotek w Warszawie i na ziemiach zachodnich. 23.08.1945 r. uczestniczył w spotkaniu organizacyjnym tworzącej się Komisji Ekspertów dla Przejęcia Polskiego Dobra Kulturowego, która przygotowywała memoriał w sprawie zwrotu Polsce lwowskich dóbr kultury. Głównie dotyczyło to zbiorów Ossolineum, które powinny zostać w całości przekazane narodowi polskiemu. Członkiem ZPP był do momentu opuszczenia Lwowa w 1945 r. Pod koniec wojny został delegatem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
28.08.1945 r. wyjechał ze Lwowa wraz z przesiedlanym do Katowic teatrem polskim pod dyrekcją Bronisława Dąbrowskiego. J.B. szybko włączył się w życie kulturalno-społeczne Katowic. W latach 1945–47 redagował dział kulturalny katowickiej „Trybuny Robotniczej” oraz dodatek literacki „Po Pracy”. W Katowicach był kierownikiem literackim: redakcji literackiej Rozgłośni Polskiego Radia (1948 r.), Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego (1948–1950) oraz Śląskiego Teatru Lalki i Aktora „Ateneum” (1951–1958). 6.02.1946 r. w Teatrze Śląskim wystawiono drugą sztukę jego autorstwa pt. Stary dzwon w reżyserii Edwarda Żyteckiego. Problematyka utworu dotyczyła walki partyzantów polskich w szeregach Armii Ludowej z okupantem niemieckim w czasie II wojny światowej w rejonie Nowego Sącza. Recenzje nie były zbyt pochlebne, mimo, iż przedstawienie cieszyło się popularnością wśród publiczności. W latach 1950–1953 był doradcą literackim różnych placówek kulturalnych, a od 1955 r. zajmował się już wyłącznie pracą literacką, pełniąc jednocześnie różne funkcje organizacyjne i społeczne.
Był członkiem Związku Literatów Polskich i pełnił różne funkcje w zarządzie katowickiego Oddziału. Był wybierany kolejno: wiceprezesem (30.12.1945 r.), prezesem (4.09.1948 r.), sekretarzem (18.01.1953 r.), wiceprezesem (24.01.1954 r. i 26.01.1958 r.).
Niepotwierdzona jest informacja dotycząca faktycznej przynależności J.B. do Polskiej Partii Robotniczej (później Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), lecz wiadomo, że w latach 1953–1956 był członkiem Komisji Kultury Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach oraz radnym Miejskiej Rady Narodowej. J.B. potwierdzał tylko przynależność do Stronnictwa Demokratycznego. W liście do Jana Kuglina z 6.02.1951 r. pisał:
wybierano mnie z szumem prezesem Związku Literatów Polskich, Oddział w Katowicach. Rzecz ta była omawiana w Partii i wybrany zostałem jako kandydat wysuwany przez Wojewódzki Komitet PZPR. W Partii podsunięto mi sugestie, by wstąpić do Partii. Rzecz ta jednak stała się nieaktualna, bo już od kilku miesięcy jestem członkiem Stronnictwa Demokratycznego” [cyt. za K. Bereta, Proza realizmu socjalistycznego na Górnym Śląsku, praca doktorska, Katowice: Uniwersytet Śląski, 2012].
18.04.1970 r. został członkiem Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Katowicach.
Publikował na łamach: „Odrodzenia” (1944–1949), „Kocyndra” (1945–1946), „Odry” (1945–1950, 1957), „Gazety Robotniczej” (1946, 1948), „Dziennika Literackiego” (1948–1950), „Dziennika Zachodniego” (1950–1957), „Nowej Kultury” (1951–1955), „Śląska Literackiego” (1953–1955), „Przemian” (1956–1957), „Perspektyw” (1956–1957), „Tygodnika Kulturalnego” (1962–1968) i „Poglądów” (1963, 1968–1971). Od 1951 r. należał do redakcji krakowskiego „Życia Literackiego”, gdzie także publikowano jego utwory prozatorskie. Głównym tematem twórczości literackiej pozostały sprawy robotników (Stary dzwon, Lodzia tramwajarka), lecz pisał także biografie (Kazimierz Puławski, Ignacy Domeyko, Emil Rzewuski – powieść dla młodzieży) oraz powieści historyczne (Dziewiąty batalion, Nadejdzie piękny dzień) i autobiograficzne (Poniewierka, Moje przygody literackie). Jedną z najważniejszych powojennych powieści J.B. jest Ziemia, w której zamieścił obraz repatriacji ludności z terenów wschodnich, której był bezpośrednim świadkiem. Dorobek literacki J.B. obejmuje kilkanaście tytułów powieści i dramatów, kilkadziesiąt opowiadań, wierszy i esejów, tłumaczenia, prace redakcyjne, a także słuchowiska radiowe. Był autorem artykułów publicystycznych, kulturalnych oraz recenzji.
W 1970 r. z okazji 40-lecia pracy twórczej i 70 rocznicy urodzin autora, Telewizja Polska nagrała program z udziałem J.B. Teatr poezji – Jan Brzoza w cyklu Literatura i prasa. Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki w Katowicach zapraszał go dwukrotnie: 28.01.1970 r. wraz z Aleksandrem Baumgardtenem i Marianem Wojciechowskim wspominali Stanisława Wasylewskiego, a 17.12.1970 r. odbyło się spotkanie autorskie. Po jego śmierci Towarzystwo zorganizowało spotkanie (13.01.1972 r.), podczas którego wspomnieniami dzielili się Aleksander Baumgardten, Zbigniew Lipczyński, a także Edward Żytecki.
W latach 80. jednej z ulic Leżajska nadano imię J.B., który bywał w tej miejscowości w latach 60. i 70, jako letnik. Stąd też pochodziła jego żona. Rozważano utworzenie tam muzeum pamiątek po J.B., do czego jednak nie doszło. Na mocy ustawy dekomunizacyjnej z 2016 r. nazwę ulicy zmieniono w 2020 r. na Tadeusza Hollendra.
Odznaczony: Srebrnym Krzyżem Zasługi za organizowanie Obwodowego Zarządu Związku Patriotów Polskich (1945 r.); Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1955 r.); Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955 r.).
Nagrodzony: Nagrodą literacką im. Karola Szajnochy (1938 r.); Nagrodą za całokształt twórczości z okazji rocznicy wybuchu Rewolucji Październikowej (1941 r.), Nagrodą literacką miasta Katowic za całokształt twórczości (1947 r.).
Zmarł nagle podczas jednego ze spotkań z czytelnikami we wsi Ostrów pod Myszkowem. Pochowany na cmentarzu przy ulicy Francuskiej w Katowicach.
Bibliografia podmiotowa
Brzoza J, Jak zostałem pisarzem, „Naprzód” 1948, nr 237, s. 4–5.
Brzoza Jan, Moje przygody literackie, Katowice 1967.
Pełna bibliografia utworów literackich Jana Brzozy zob.:
Fazan M., Nawrocki W., Katowickie środowisko literackie w latach 1945–1967, Katowice 1969, s. 125-129. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 1, Warszawa 1994, s. 320–321. Słownik współczesnych pisarzy polskich, t. 1, Warszawa 1963, s. 309–312.
Bibliografia przedmiotowa
Bereta K., Proza realizmu socjalistycznego na Górnym Śląsku, praca doktorska, Katowice: Uniwersytet Śląski, 2012 s. 141–148.
Brzoza Jan, [W:] Słownik współczesnych pisarzy polskich, t. 1 (1963), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 309–312.
Chudek Józef, Jan Brzoza, „Rocznik Literacki” 1971, s. 625–627.
Dorosz Beata, Brzoza Jan, [W:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 1 Warszawa 1994, s. 320–322.
„Dziennik Urzędowy Województwa Podkarpackiego” 2020, poz. 2871, s. 1–4.
Fazan M., Nawrocki W., Katowickie środowisko literackie w latach 1945–1967, Katowice 1969, s. 124–129.
Fołtyniak A., Brzoza Jan, [W:] Wielki leksykon pisarzy polskich, t. 2 Kraków 2005, s. 30–31.
Linert A., Teatr Śląski w latach 1945–1949, Katowice, 1979, s. 92–94.
Nawrocki W., Brzoza Jan, [W:] Śląski słownik biograficzny, t. 3, pod red. J. Kantyki i W. Zielińskiego, Katowice, 1981, s. 50–52.
Nowak R. K., Związek Patriotów Polskich w zachodnich obwodach Ukraińskiej SSR (1944–1946, praca doktorska, Łódź, 2015, s. 126, 130, 132, 290, 312, 616. https://repozytorium.uni.lodz.pl/xmlui/handle/11089/8167 dostęp: 6.10.2022].
Teatr zrodzony z marzenia. Księga jubileuszowa Śląskiego Teatru Lalki i Aktora Ateneum w Katowicach z lat 1945–2005, pod red. Danuty Lubiny-Cipińskiej, Katowice 2005, s. 67.
Tomanek A., Amor librorum nos unit. W kręgu bibliofilów śląskich 1968–2008, Katowice, 2013, s. 50, 54, 208.
Węcel K., Brzoza Jan, [W:] Słownik pisarzy śląskich, t. 2, Katowice 2007, s. 9–25.
List Andrzeja Brzozy (wnuka Jana Brzozy) do Anny Ordyczyńskiej [https://aordycz-lezajsk.blogspot.com/2015/08/jan-brzoza-1900-1971.html dostęp: 6.10.2022].
Teatr poezji – Jan Brzoza w cyklu Literatura i prasa. TVP 1970 [https://www.youtube.com/watch?v=5M9vfYQEla0 dostęp: 6.10.2022]
Autor hasła
Anita Tomanek [październik 2022 r.]