Józefa Szpaczyńska

Z Kresowianie na Śląsku
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

z d. Piller, ur. 18.04.1900 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 19.03.1982 r. w Opolu – aktorka teatrów lwowskich i teatru opolskiego.

Imię i nazwisko Józefa Szpaczyńska
Data i miejsce urodzenia 18.04.1900, Lwów
Data i miejsce śmierci 19.03.1982, Opole
Zawód aktorka

Józefa Piller pochodziła ze słynnej drukarskiej rodziny Pillerów. Jej ojciec Leon prowadził rodzinną drukarnię,  matką była Maria Pillerowa z d. Wisłobocka (1867-1942), aktorka teatru lwowskiego, która już od 1881 r. grała w teatrze Skarbkowskim. Józefa (zwana w domu Ziunią) ukończyła gimnazjum we Lwowie i w wieku 18 lat wyszła za mąż za Kazimierza Szpaczyńskiego (1890-1940), który pracował w wojskowej straży ogniowej. Po zakończeniu I wojny światowej został zastępcą naczelnika, a po kilku latach otrzymał ważną posadę naczelnika lwowskiej straży pożarnej. Jak wspominał kuzyn J.Sz. Adam Mitscha:

Kaziowie zajmowali piękne mieszkanie na I p. w budynku straży pożarnej przy placu Strzeleckim (na parterze mieściło się pogotowie ratunkowe). Prowadzili ożywione życie towarzyskie. Kazio lubił popijać piwko w znanych knajpkach lwowskich, lubił też potańczyć w Bristolu czy innym lokalu nocnym. W mundurze oficera strażackiego doskonale się prezentował, elegancko wyglądał też w doskonale skrojonych cywilnych garniturach. Żona jego, a moja kuzynka Ziunia wiodła beztroskie i miłe życie. Ładna (może zbyt tęga), o piwnych oczach, bardzo miła, pełna uroku i wdzięku. Pasją jej była scena. Mąż niechętnie tolerował to zamiłowanie i zgadzał się tylko na występy w amatorskich zespołach. Dzielna jednak Ziunia poważnie traktowała swoje „hobby”, studiowała sztukę sceniczną, a nawet w tajemnicy przed mężem złożyła fachowy egzamin ZASP’u. [Temat rodziny Szpaczyńskich powrócił, „Kurier Galicyjski” 2015, nr 10, s. 22].

J.Sz. od 1919 r. uczyła się gry scenicznej i deklamacji w Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego, od 1920 r. w Szkole Dramatycznej Franciszka Frączkowskiego we Lwowie. 22 czerwca 1922 r. wystąpiła na scenie Teatru Wielkiego w popisowym przedstawieniu uczniów i uczennic tej szkoły – grała Amelię we fragmencie Mazepy Juliusza Słowackiego. W 1923 r. zdała celująco aktorski egzamin Związku Artystów Scen Polskich (ZASP) i w 1924 r. została zaangażowana do teatru lwowskiego. Debiutowała 8 lutego 1924 r. w roli Fruzi w Damach i huzarach Aleksandra Fredry, na afiszu figurowała jako Spaczyńska. Recenzent dziennika „Chwila” Henryk Hescheles tak ocenił ten występ:

Debiut pni Spaczyńskiej był bardzo udatny. Pani Spaczyńska posiada miękki liryczny organ i wnosi na scenę wdzięk i swobodę, może więc stać się pod czujnym kierownictwem pożytecznym nabytkiem sceny lwowskiej [H.H., Z teatru Wielkiego, „Chwila” 1924, nr 1766, s. 4].

W kolejnych latach jej nazwisko rzadko pojawiało się na afiszach teatrów lwowskich. Od 1929 do 1931 r. z występowała w objazdowym Teatrze Premier Franciszka Frączkowskiego i ze słynnym aktorem polskim Kazimierzem Junoszą-Stępowskim grała m.in. rolę Królowej Lucyny w Wielkim kramie Bernarda Shaw’a. Zespół odwiedził kilkadziesiąt miejscowości, w tym w 1929 r. Teatr Polski w Katowicach. W latach 1935-1939 ponownie grała na scenach lwowskich: w Teatrze Powszechnym i Teatrze Wielkim. Miała córkę Zofię (1917-1995), która studiowała we Lwowie medycynę i syna Zbigniewa, absolwenta lwowskiej Szkoły Kadeckiej.

Wybuch II wojny światowej tragicznie zmienił życie rodziny. Syn Zbigniew został ranny w kampanii wrześniowej, trafił do szpitala w Warszawie, a potem działał w Armii Krajowej w okolicach Radzynia Podlaskiego i Międzyrzecza Podlaskiego (pod pseudonimem „Rydz”). Kazimierz Szpaczyński w grudniu 1939 r. został aresztowany w Hotelu Bristol we Lwowie, gdzie jadł obiad ze swoim bratem Stanisławem Szpaczyńskim. Obaj zginęli w Katyniu. J.Sz. z matką Marią, córką Zofią i zięciem Zygmuntem Michałowiczem wiosną 1940 r. zostali deportowani do Kazachstanu. W Semipałatyńsku w 1942 r. urodziła się wnuczka J.Sz. Anna Michałowicz, a w tym samym roku zmarła matka Maria. Zięć Zygmunt wraz z Armią Andersa trafił do Wielkiej Brytanii, gdzie skończył studia medyczne i pozostał na stałe. J.Sz. zorganizowała w Semipałatyńsku teatr polski, który działał w latach 1943-1946. Na początku 1947 r. z córką i wnuczką wróciła do Polski i zamieszkała na Dolnym Śląsku. Dzięki posiadanym uprawnieniom aktorskim (egzamin ZASP) zaangażowała się najpierw do Teatru Popularnego Okręgowej Komisji Związków Zawodowych we Wrocławiu, a od września do Teatru Ziemi Opolskiej w Opolu. Stała praca umożliwiła jej córce Zofii ukończenie studiów medycznych w Krakowie, potem pracowała jako lekarka na Dolnym Śląsku. Na Śląsk trafił też syn Zbigniew, który osiadł w Zabrzu, uzyskał dyplom inżyniera i pracował w przedsiębiorstwach górniczych. J.Sz. przez wiele lat szukała swojego męża przez Czerwony Krzyż i dopiero w 1994 r. (po opublikowaniu tzw. Ukraińskiej Listy Katyńskiej) okazało się, że zginął w 1940 r. i zapewne pochowany jest na Polskim Cmentarzu Wojennym w Kijowie-Bykowni.

J.Sz. występowała w teatrze opolskim do emerytury, na którą przeszła 31.12.1969 r. Była bardzo popularną i lubianą aktorką. Przez ponad 20 lat grała w teatrze opolskim m.in. w sztukach Gabrieli Zapolskiej: Tadrachową (Moralność pani Dulskiej), Żelazna (Panna Maliczewska), komediach Aleksandra Fredry: Dyndalska Damy i huzary oraz sztukach Mikołaja Gogola i Antoniego Czechowa: Horodniczyna Rewizor, Wojnicka (Wujaszek Wania). 23 marca 1963 r. obchodziła jubileusz 40-lecia pracy artystycznej w roli Pułkownikowej w komedii Józefa Korzeniowskiego Panna mężatka. Pracowała społecznie w zarządzie opolskiego Koła Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF).

Pochowana na Cmentarzu Komunalnym na Półwsi w Opolu.

Bibliografia podmiotowa

Mykita-Glensk Cz., Życie teatralne Opola. Od czasów najdawniejszych do współczesności, Opole 1976.

Słownik biograficzny teatru polskiego, t. III 1910-2000, M-Ż, Warszawa 2016, s. 442.

Szymański K., O rodzinie Szpaczyńskich – ciąg dalszy, „Kurier Galicyjski” 2012, nr 13, s. 30 oraz nr 14, s. 30.

Szymański K., Współczesne tajemnice lwowskich kamienic, „Kurier Galicyjski” 2012, nr 12, s. 27.

Śladami naszych publikacji, „Kurier Galicyjski” 2012, nr 19, s. 30.

Temat rodziny Szpaczyńskich powrócił, „Kurier Galicyjski” 2015, nr 10, s. 22.

Autor hasła

Barbara Maresz