Irena Nowakowska-Acedańska

ur. 25.12.1909 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 14.02.1983 r. w Gliwicach – graficzka i malarka, pedagog.

Imię i nazwisko	Irena Nowakowska-Acedańska
Data i miejsce urodzenia	25.12.1909, Lwów
Data i miejsce śmierci	14.02.1983, Gliwice
Zawód	graficzka, malarka, pedagog

Irena Nowakowska urodziła się we Lwowie, gdzie ukończyła szkołę powszechną, a następnie gimnazjum. W latach 1927–1932 studiowała na Wydziale Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego Państwowej Szkoły Technicznej. Malarstwa i rysunku uczył ją Kazimierz Sichulski, wychowanek krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, uczeń Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego oraz Kazimierz Olpiński, Józef Starzyński, Paweł Gajewski i Czesław Thullie. Ukończyła także kurs grafiki, który prowadził Ludwik Tyrowicz, specjalizujący się w grafice użytkowej. Podjęła pracę w wyuczonym zawodzie, a jednocześnie wciąż się dokształcała. Uczestniczyła w plenerach, wystawiała swoje prace na wystawach w kraju i za granicą. Już w 1933 r. w Pałacu Sztuki we Lwowie odbyła się jej pierwsza indywidualna wystawa. Z kolei pierwszym zagranicznym sukcesem był udział w 1936 r. w Wystawie Grafiki Polskiej w Wiedniu, gdzie jedną z jej grafik zakupiło wiedeńskie Muzeum „Albertinum”. W tym czasie najchętniej malowała widoki Lwowa, kresowych miasteczek i wsi (Przemyśl, Tarnopol, Gródek Jagielloński, Krzemieniec), zamków, kościołów i cerkwi. Podczas studiów poznała swojego przyszłego męża i w lipcu 1934 r. wyszła za mąż za Zygmunta Acedańskiego. Wspólnie przygotowali cykl grafik z widokami Żółkwi, które w 1933 r. prezentowane były na wystawie „Żółkiew w sztuce”. Ekspozycja była elementem obchodów 250-lecia zwycięstwa pod Wiedniem. Stworzyli także drogę krzyżową dla kościoła w Zimnej Wodzie koło Lwowa. W tym czasie podjęła pracę nauczycielki rysunku w Żeńskim Gimnazjum Kupieckim, a jednocześnie nie przerywała pracy twórczej. Prócz malowania, projektowała okładki książek, polichromie i witraże. W 1937 i 1939 r. jej prace były wystawiane podczas Wystawy okrężnej grafiki we Francji. Jeszcze przed wybuchem wojny, w lipcu 1939 r. w Pałacu Sztuki we Lwowie zaprezentowano siedemnaście obrazów jej autorstwa w ramach Salonu Letniego zorganizowanego przez lwowskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych.

W latach 30. należała do Związku Lwowskich Artystów Grafików (od 1934), Towarzystwa Artystów Grafików (od 1936) i Zawodowego Związku Polskich Artystów Plastyków (od 1937).

Po wybuchu II wojny światowej pozostała we Lwowie. Wraz z mężem starali się utrzymać ze sztuki. Wydała drukiem m.in. cykl pocztówek z widokami Lwowa. Wystawiane były także jej dzieła podczas wystawy zbiorowej zorganizowanej we Lwowie, Kijowie, Charkowie i Moskwie (1939–1941). Podczas drugiej okupacji sowieckiej, w 1944 r. sowiecka policja polityczna NKWD aresztowała jej męża. Wywieziony na Wschód, wrócił po kilkunastu miesiącach.

W 1945 r. wraz z mężem w ramach przesiedleń wyjechali ze Lwowa. Najpierw zamieszkali w Tarnowie, skąd w 1946 r. przeprowadzili się do Gliwic. Od tego momentu w tematyce dzieł I.N.-A. pojawiło się zafascynowanie pejzażem przemysłowym. Malowała potężne sylwetki hut i kopalń, szyby kopalniane, trud robotników. Oprócz motywów architektonicznych w Polsce (Gliwice, Opole, Kraków) i za granicą (Bułgaria, NRD, i Węgry), coraz częściej pojawiały się też kwiaty i martwe natury. Nigdy jednak nie porzuciła tematyki kresowej. Tę część twórczości zarezerwowała dla przyjaciół i znajomych oraz na prywatne zamówienia. Uprawiała grafikę warsztatową w różnych technikach graficznych (drzeworyt i linoryt), grafikę artystyczną i użytkową, malarstwo sztalugowe i ścienne, rysunek oraz tkaninę. Jej prace przedstawiające widoki śląskich miast i zabytków reprodukowano w ówczesnej prasie i czasopismach (np. w wydawanej w Katowicach „Odrze”), zamieszczano także pisane przez nią teksty („Katolik” wydawany w Opolu). Acedańscy wykonali wspólnie dwie polichromie w kaplicy Instytutu Onkologii i kościele Chrystusa Króla w Gliwicach (1955), a dla katedry we Wrocławiu obraz ołtarzowy kaplicy św. Jadwigi oraz 10 projektów witrażowych (1952–1953).

Po wojnie prace I.N.-A. można było zobaczyć zarówno na dużych wernisażach i przeglądach międzynarodowych, jak i na małych, kameralnych wystawach. Brała udział w następujących wystawach: I Salonie Ogólnopolskim w Warszawie (1945), III Salonie Ogólnopolskim w Poznaniu, Ogólnopolskich Salonach Zimowych w Radomiu (1948 i 1951), Ogólnopolskiej Wystawie Grafiki i Rysunku w XV-lecie PRL w Warszawie (1961), I i II Wystawie Plastyki Ziem Nadodrzańskich we Wrocławiu (1961 i 1962), Ogólnopolskiej Wystawie Malarstwa w XV-lecie PRL w Warszawie (1962), II Biennale Grafiki w Krakowie (1962), Ogólnopolskiej Wystawie Malarstwa „Bielska Jesień” w Bielsku (1969), Wystawie Ogólnopolskiego Pleneru Przemysłowego (III w Bytomiu i Piekarach Śląskich – 1970, IV w Chorzowie i Świętochłowicach – 1971, V w Zabrzu – 1972), Wystawie Interioru Chemicznego w Gliwicach (1971) oraz wystawach okręgowych Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) i oddziałowych w Gliwicach (1947–1980). Jej prace prezentowane były na wystawach zagranicznych we Francji (1947), w Wiedniu (1949), Czechosłowacji (1962, 1964, 1972) i NRD (1975). Zorganizowano także jej indywidualne wystawy w: Salonie ZPAP (Tarnów 1946), Salonie ZPAP (Gliwice 1948), Architektura zabytkowa w szkicach (25 ekspozycji w latach 1965–1967), Architektura w rysunku (Gliwice 1968), Wystawa malarstwa w Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki (Gliwice 1971), Szkice z Kielecczyzny (Gliwice 1974), Szkice z podróży – Dolny Śląsk, Rzeszowszczyzna (1975).

Kilkakrotnie obchodzono jubileusze artystki: w 1957 r. wraz z mężem świętowali  pierwszy jubileusz. W Gliwicach odbyła się wówczas Jubileuszowa Wystawa 25-lecia Pracy Twórczej. W 1972 r. urządzono Jubileuszową Wystawę 40-lecia Pracy Twórczej (zorganizowano 14 ekspozycji w woj. katowickim), a w 1977 r. jubileusz 45-lecia pracy twórczej artystki i dwusetnej wystawy prac. Prezentowano na niej trzy cykle prac powstałych podczas podróży na Węgry (1968), do NRD (1972) i Bułgarii (1973). W listopadzie 1982 r. wraz z mężem obchodziła jubileusz 50-lecia pracy twórczej. Z tej okazji w katowickiej galerii Biura Wystaw Artystycznych otwarto retrospektywną wystawę ich twórczości.

Od 1945 r. była członkiem ZPAP, gdzie pełniła funkcję Sekretarza Zarządu Oddziału w Gliwicach (1948–1950), II Sekretarza Zarządu Okręgu w Katowicach (1961–1964), członkiem Sądu Koleżeńskiego Okręgu w Katowicach (1964–1971). W 1972 r. była Delegatem Oddziału gliwicko-zabrzańskiego na Walny Zjazd ZPAP w Poznaniu.

Liczne jej prace znajdują się w posiadaniu wielu instytucji państwowych i kolekcji prywatnych w kraju i za granicą, m.in. w: Muzeum Narodowym w Krakowie, Warszawie i Wrocławiu, Muzeach w Chorzowie, Gliwicach, Lublinie, Lwowie, Raciborzu, Sandomierzu, Tarnowie, Żywcu, Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu, Bibliotece Śląskiej w Katowicach, Muzeum „Albertinum” w Wiedniu.

Przed wojną Acedańscy mieszkali na Pohulance (obecnie dzielnica Lwowa), natomiast po powojennym przesiedleniu wybrali Gliwice. Tu wraz z córkami Hanną (1937–2009) i Zofią (później Acedańska-Sajdak, która także była artystą grafikiem, absolwentką katowickiej Akademii Sztuk Pięknych; 1944–1988) zamieszkali przy ul. Powstańców Warszawy, potem na ul. Ligonia, a ostatecznie na parterze willi przy ul. Jodłowej. Do nowego mieszkania dobudowali pracownię. Wraz z nimi zamieszkała siostra Ireny – Janina Szulc, która pomagała prowadzić dom Acedańskich i sprawować opiekę nad chorą Hanną. Na początku 1983 r. I.N.-A. odwiedzając w szpitalu chorego męża nieszczęśliwie potknęła się i upadła łamiąc nogę. Zmarła wskutek komplikacji po tym urazie.

Odznaczenia i nagrody: Dyplom Honorowy Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gliwicach w XV-lecie Oddziału Gliwice; Odznaka na XXV-lecie PRL za działalność plastyczną; Nagroda za działalność kulturalną m. Gliwice (1972); Odznaka Zasłużonego Działacza Kultury (1972); Złota Odznaka Zasłużonego w Rozwoju Województwa Katowickiego (1976).

Pochowana na Cmentarzu Lipowym w Gliwicach.

Bibliografia podmiotowa

Jodłowski S., Ćwiczenia ortograficzne dla III klasy szkoły powszechnej, il. I. Nowakowska, Lwów 1934.

Jodłowski S., Ćwiczenia ortograficzne dla IV klasy szkoły powszechnej, il. I. Nowakowska, Lwów 1935.

Jodłowski S., Ćwiczenia ortograficzne dla VI klasy szkoły powszechnej, il. I. Nowakowska, Lwów 1935.

Nowakowska Acedańska I., Acedański Z., teka 12 tabl. do Żółkiew. Przewodnik dla zwiedzających. Rzut oka na dzieje grodu Żółkiewskich i Sobieskich, Żółkiew 1936.

Sikora J., Bajeczne dzieje Polski : (wierszem dla młodzieży), il. I. i Z. Acedańscy, Tarnów 1946

Sikora J., O bohaterskim koniu. Opowieść z czasów wojny, il. I. Nowakowska-Acedańska, Kraków 1946.

Bibliografia przedmiotowa

Brzeźniak M., Lwowskie święta bez kutii?, „Trybuna Śląska” 1997, nr 298, s. 6

Irena Nowakowska-Acedańska. 45-lecie pracy twórczej, Związek Polskich Artystów Plastyków, Biuro Wystaw Artystycznych, Katowice 1977.

Irena Nowakowska Acedańska wystawa Szkice z Kielecczyzny, Gliwice 1973.

Irena Nowakowska-Acedańska, Zygmunt Acedański.50-lecie pracy twórczej, Związek Polskich Artystów Plastyków, Biuro Wystaw Artystycznych, Katowice 1982.

Jubileusz zasłużonej artystki, „Trybuna Robotnicza” 1977, nr 119, s. 4

Katalog jubileuszowej wystawy Ireny i Zygmunta Acedańskich. Wystawa 25-lecie pracy twórczej. Sierpień 1957, Katowice, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Katowice 1957.

Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, Warszawa 1984, s. 676.

Wódz B., Irena Nowakowska Acedańska, „Sandomierzanin” 2014, nr 1, s. 13.

Wudkiewicz S., Acedańscy, „Poglądy” 1968, nr 8, s. 13.

Wystawa: Irena Nowakowska Acedańska szkice z podróży - Dolny Śląsk – Rzeszowszczyzna, Gliwice 1975.

Autor hasła

Anita Tomanek