Inskrypcje kresowe na cmentarzach Gliwic
Liczni Kresowianie przybywający od 1945 r. do Gliwic starali się w różnoraki sposób podkreślać swe pochodzenie. W sytuacji stosowania w PRL polityki niepamięci o utraconych ziemiach wschodnich, cmentarze stały się miejscami dokumentowania kresowego pochodzenia i działalności ekspatriantów.
W 2017 r. Bożena Kubit przeprowadziła – w ramach pracy w Muzeum w Gliwicach – badania na dwóch największych cmentarzach Gliwic: Centralnym (ponad 29 tys. grobów) i Lipowym (ok. 24 tys.) oraz kilku wybranych mniejszych nekropoliach: przy ul. św. Wojciecha, cmentarzu żydowskim (tzw. nowym) oraz cmentarzach Wójtowej Wsi i Bojkowa, dawnych podgliwickich wsi, obecnie dzielnic miasta, gdzie także osiedlili się Kresowianie. Celem badań była weryfikacja, w jakim stopniu występują tam inskrypcje nawiązujące do pochodzenia i działalności na Kresach. Badania wykazały, że choć odniesienia te nie są zbyt liczne (w większości nie przekraczają 1% pochówków na danym cmentarzu), to dostarczają wielu cennych informacji. W publiczno-prywatnej przestrzeni, jaką są cmentarze, nawet w latach 50.–80. XX w. odwoływano się do pochodzenia lub innych związków z Kresami. Inskrypcje nagrobne były formą rodzinnego kultywowania pamięci o utraconej przeszłości. Nie działała tam rygorystycznie cenzura ówczesnych władz, a Kresowianie przez wszystkie powojenne dziesięciolecia mieli potrzebę manifestowania swych związków z utraconymi ziemiami.
Analizując występujące na cmentarzach Gliwic inskrypcje kresowe można je podzielić tematycznie na: informacje o miejscu pochodzenia z Kresów; informacje o kresowej przeszłości zawodowej, społecznej itp.; upamiętnienie osób pozostałych na Wschodzie, w tym upamiętnienie zbrodni katyńskiej; upamiętnienie Sybiru; adnotacje o „repatriacji”.
Pochodzenie z Kresów
Najczęściej występującą informacją jest wzmianka o kresowym pochodzeniu zmarłej osoby. Jest ona zwykle podawana przy dacie urodzenia, gdzie występują proste zapisy np. „ze Lwowa”, „ze Stryja” lub Lwów, Stanisławów itp. Na większości cmentarzy zdecydowanie dominują adnotacje o urodzeniu we Lwowie, ale pojawiają są także inne miejscowości – po kilka lub kilkanaście razy wymienione zostały (kolejność zgodnie z częstotliwością występowania): Wilno, Stanisławów, Stryj, Drohobycz, Gródek Jagielloński, Borszczów, Sokołów k. Stryja, Tarnopol, Czortków, Komarno, Złoczów, Borysław, Borszczów, Kuty, Buczacz, Załoźce. Jednorazowo występują: Czerniowce, Danilcze, Halicz, Horodnica, Ihrowica, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kniaże, Kołomyja, Nowa Wilejka, Peczeniżyn, Pińsk, Podhajce, Podhorce, Romanówka, Rudki k. Lwowa, Sambor, Sokal, Strusów, Turka n. Stryjem, Tyszkowce, Wojutycze, Zbaraż, Żółkiew.
Inny, piękny sposób podkreślenia kresowego pochodzenia to umieszczony na nagrobkach Ormian polskich charakterystyczny krzyż ormiański z bogatą ornamentyką, bądź u osób pochodzących z Wilna – wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej.
Informacje o kresowej przeszłości zawodowej i społecznej
Stosunkowo licznie na grobach występują wzmianki o kresowej działalności zawodowej. Dominują informacje o naukowcach dawnej Politechniki Lwowskiej, którzy po wojnie związani byli z gliwicką Politechniką Śląską, ale wspominane są także inne zawody i prace wykonywane na Kresach, jak np. „Nauczycielka ze Lwowa”; „Kierownik szkoły we Lwowie”; „Adwokat ze Lwowa”; „Kierownik poczty Borysław – Kresy”; „Księgarz i wydawca wileński”; „Mistrzyni, lekkoatletka Pogoni Lwów” itp. Występują także adnotacje o działalności wojskowej i społecznej, jak np. „Obrońca Lwowa z 1918”; „Obrońca Lwowa i Kresów Wschodnich”; „Oficer 40 PP Lwów”; „Rotmistrz 1-go p. Szwoleżerów i 14-go p. Ułanów we Lwowie”; „St. sierż. zaw. 1. Pułku Piechoty Legionowej Wilno II RP” itp.
Upamiętnienie osób zmarłych i poległych na Kresach
Sporą grupę inskrypcji stanowią napisy upamiętniające osoby, które zmarły lub poległy na wschodzie i tam zostały pochowane. Znajdujemy na grobach takie teksty jak: „..zmarł i pochowany w Czortkowie”; „zamordowany przez sowietów 9 kwietnia 1940 w Charkowie”; „Zamęczony przez NKWD 1940”; „+21.4.1944 / zamordowany w Kutach” ; „+ 15.7.1944 / żołnierz AK, poległ w Akcji Burza” itp. W kilku przypadkach są to bardziej rozbudowane inskrypcje, jak np. „Modlitwom polecamy / dusze zmarłych / których mogiły / pozostały na wschodzie: …”.
Wśród upamiętnień zmarłych na Kresach w sposób szczególny wyróżniają się inskrypcje poświęcone osobom zamordowanym w Katyniu. Wśród gliwickich nagrobków jest pięć takich miejsc, w większości na Cmentarzu Centralnym, a jedno na Cmentarzu Lipowym.
Upamiętnienie Sybiru i „repatriacji”
Na gliwickich cmentarzach są także stosunkowo liczne informacje o tym, że zmarłe osoby były w przeszłości wywiezione na Syberię. Są to zwykle krótkie adnotacje: Sybirak, Sybiraczka, Sybiracy, zesłaniec Sybiru, zesłaniec Syberii – z których przebija potrzeba podkreślenia tego etapu przeszłości zmarłej osoby. Występują także inne napisy nawiązujące do Sybiru, jak „Więzień Workuty”, czy też sentencja „Tam gdzie szaleją burany”.
Na nagrobkach, zwłaszcza tych starszych, z lat 40. XX w., ale także z ostatnich dziesięcioleci, znajdują się również informacje o konieczności opuszczenia Kresów i migracji na zachód. Jest to odnotowywane z użyciem określenia „repatriant” lub „repatrianci”, niekiedy w formie skróconej np. „rep. ze Lwowa”.
Datowanie nagrobków
Najwięcej inskrypcji kresowych pochodzi z okresu po 2000 r. (do współczesności) – dane te dotyczą ponad 130 osób. Z lat 90. XX w. znajdujemy ponad 70 osób z inskrypcjami kresowymi, a stosunkowo dużo takich informacji umieszczono także w latach 80. XX w. – dotyczą one ponad 70 osób. Także w latach wcześniejszych, gdy obowiązywał zakaz wspominania Kresów, na gliwickich cmentarzach pojawiały się napisy nawiązujące do opuszczonych ziem: z lat 70. pochodzi ich ponad 40, a z lat 60. XX w. około 30. Najmniej grobów kresowych jest z okresu wcześniejszego: z lat 40. XX w. (od 1945 r.) napisy kresowe zachowały się przy kilkunastu osobach, a z 50. XX w. przy ponad 20. Należy jednak wziąć pod uwagę, że inskrypcji tego typu było w latach 40. i 50. XX w. znacznie więcej, ale nie przetrwały one do naszych czasów: z pewnością znaczna część grobów i nagrobków z pierwszych powojennych dziesięcioleci uległa unicestwieniu, a dziś, niestety, nie jesteśmy w stanie odtworzyć napisów, jakie wtedy występowały.
Omawiane badania dostarczyły wielu cennych wiadomości o pochodzeniu osób i rodzin związanych po wojnie z Gliwicami, jakim jest m.in. szczegółowy wykaz kresowych miejscowości ich pochodzenia. Dostarczają także wielu ciekawych informacji o przeszłej działalności oraz powiązaniach rodzinnych, które mogą być wykorzystane w dalszych poszukiwaniach historycznych i genealogicznych.
Bibliografia przedmiotowa
Kresowianie na Górnym Śląsku, red. B. Tracz, Katowice–Gliwice, 2012.
Kubit B., Gliwiccy Kresowianie, Gliwice 2010.
Kubit B., Pamięć Kresów w przestrzeni publicznej Gliwic [w:] Pamięć Kresów – Kresy w pamięci, red. B. Tracz, Katowice–Gliwice–Warszawa 2019, s. 285-299.
Kubit B., Pamięć o Kresach na cmentarzach Gliwic, (w druku).
Autor hasła
Bożena Kubit [październik 2022 r.]