Henryk Teisseyre
ur. 21 marca 1903 r. we Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 29 października 1975 r. we Wrocławiu – geolog, geomorfolog, profesor Politechniki Wrocławskiej, twórca Szkoły Tektoniki i Geologii Strukturalnej.
Imię i nazwisko | Henryk Jan Juliusz Teisseyre |
Data i miejsce urodzenia | 21.03.1903, Lwów |
Data i miejsce śmierci | 29.10.1975, Wrocław |
Zawód | geolog, geomorfolog, pracownik akademicki |
Henryk Teisseyre urodził się w rodzinie Karola Wawrzyńca Teisseyre’a (1860–1939) i Janiny Ostoja-Polityńskiej (1877–1953) z Tarnowa. Ojciec był geologiem, paleontologiem, profesorem Uniwersytetu Lwowskiego i Politechniki Lwowskiej, a matka nauczycielką. Miał czterech braci: Jerzego, Kazimierza (1904–1982, prawnik), Stanisława (1905–1988, profesor, artysta malarz) i Andrzeja. Jego prapradziadem był Tomasz Kajetan Węgierski (1756–1787) – poeta czasów stanisławowskich, tłumacz i podróżnik.
Podstawową edukację rozpoczął w 1909 r. we Lwowie od nauk pobieranych w domu od matki i dochodzących nauczycieli. Zajęcia kontynuował w 4-klasowej męskiej szkole ludowej im. św. Magdaleny, a zakończył w Szkole Prywatnej Koedukacyjnej im. Z. Krasińskiego. Następnie uczęszczał do VIII Państwowego Gimnazjum im. J. Śniadeckiego we Lwowie, gdzie w 1922 r. zdał maturę i rozpoczął studia na Oddziale Chemii Laboratoryjnej Wydziału Chemicznego Politechniki Lwowskiej (1922–1923). Wkrótce przeniósł się na Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK). Tam, na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym studiował geografię u prof. Wojciecha Rogali, a na Wydziale Filozoficznym – geologię u prof. Eugeniusza Romera. Podjął także nieukończone studia chemiczne na Politechnice Lwowskiej. W trakcie studiów, w 1925 r. został demonstratorem (młodszym asystentem) w Instytucie Geograficznym, którym kierował E. Romer. Pod jego kierunkiem napisał też pierwszą pracę O wahaniach amplitudy przebiegu dziennego temperatury w Skandynawii (1925), a także rozprawę Powierzchnia szczytowa Karpat, na podstawie której uzyskał tytuł doktora filozofii z zakresu geografii i geologii w 1928 r. Otrzymał propozycję asystentury na uczelni, z której nie skorzystał. W tym samym roku wyjechał na kilkumiesięczne stypendium państwowe na Uniwersytet w Lozannie, gdzie kształcił się w zakresie kartowania geologicznego u szwajcarskiego profesora Maurice’a Lugeona. Po powrocie, w latach 1928–1939 pracował w państwowo-prywatnej spółce „Pionier” prowadzącej prace geologiczne i geofizyczne. Firma zajmowała się także poszukiwaniem i wydobywaniem materiałów bitumicznych. H.T. pracował początkowo pod kierunkiem dra Stanisława Weignera. Na stanowisku geologa, a potem starszego geologa, badał tektonikę Karpat i Podkarpacia, zajmując się głównie kartowaniem geologicznym i przygotowywaniem ocen i ekspertyz naftowych. Równolegle zajmował się geologią i geomorfologią Podola i Roztocza. Współpracował wówczas także z Państwowym Instytutem Geologicznym. Był członkiem Komisji Fizjograficznej Polskiej Akademii Umiejętności, Towarzystwa Naukowego we Lwowie i innych stowarzyszeń naukowych. Na podstawie rozprawy Zarys budowy geologicznej Karpat Dukielskich (1932) habilitował się w 1936 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim z geologii. W pracy przedstawił nowoczesną teorię budowy geologicznej wewnętrznej części Karpat fliszowych, wprowadził także nowe pojęcie jednostki tektonicznej – „fałdy dukielskie”. Na Uniwersytecie Jagiellońskim pozostał do 1938 r. jako docent geologii i prowadził wykłady z tektoniki. Następnie powrócił do Lwowa. Na UJK prowadził wykłady z tektoniki Alp i pracował w naftowej Spółce Akcyjnej „Gazolina”.
Po wybuchu II wojny światowej pozostał we Lwowie. W czasie okupacji sowieckiej, od styczniu 1940 r. pracował w Lwowskim Uniwersytecie Narodowym im. Iwana Franki, jako wykładowca tektoniki porównawczej. Zatrudnienie znalazł także jako konsultant naukowy w przedsiębiorstwie naftowym „Ukrnieftierazwiedka” (wcześniej „Gazolina”). W latach okupacji niemieckiej przedsiębiorstwo przekształcono w „Karpathenöl A.G.” z siedzibą w Krośnie, dla której H.T. prowadził prace w rejonie Krosna, Biecza i Rozenbarku. W tym czasie nie działała uczelnia, ponownie ją uruchomiono po drugim zajęciu Lwowa przez Sowietów. W styczniu 1945 r. H.T. został powołany na stanowisko profesora geologii i jednocześnie zatrudniony był w Naftowym Instytucie Podkarpackim Akademii Nauk USRS. Brak znajomości języka ukraińskiego spowodował, że został przeniesiony do Muzeum Geologicznego działającego przy Uniwersytecie na stanowisko pracownika naukowego.
W lutym 1945 r. w ramach przesiedleń wyjechał do Krakowa, gdzie dziekan Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Zygmunt Zawirski zlecił mu wykłady z geologii regionalnej. Równocześnie pracował na zlecenie Instytutu Naftowego w Krośnie, w okolicach Węglówki, przygotowując materiały wiertnicze tamtejszej kopalni. Ze względu na złe warunki lokalowe już jesienią przeniósł się do Poznania, gdzie jako zastępca profesora objął kierownictwo Zakładu Geologii i Paleontologii na Uniwersytecie Poznańskim. Centralny Urząd Paliw Płynnych zatrudnił go w Dziale Poszukiwań Geologicznych na terenie Wielkopolski, Pomorza i Prus Wschodnich. Warunki lokalowe nadal były niedostateczne, więc wiosną 1946 r. przyjął propozycję pracy we Wrocławiu, a jednocześnie przeprowadzki do willi w Szczawnie Zdroju. Tu na zaproszenie rektora Uniwersytetu i Politechniki Wrocławskiej, prof. Stanisława Kulczyńskiego 1 marca 1946 r. objął stanowisko profesora nadzwyczajnego w Katedrze Geologii Ogólnej Wydziału Przyrodniczego, którą zorganizował od podstaw. Wykładał geologię Sudetów, tektonikę i stratygrafię. Od 1946 r. znalazł zatrudnienie w charakterze doradcy w Przedsiębiorstwie Państwowym Polskie Uzdrowiska w zakresie zaopatrzenia dolnośląskich uzdrowisk w wodę mineralną i pitną. Zorganizował i kierował Oddziałem Dolnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego (1949–1975) oraz Pracownią Sudecką Starych Struktur Zakładu Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk (1955–1975). W 1956 r. uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1975 r. został doktorem honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego.
Głównym tematem badawczym H.T. była początkowo tektonika Karpat, a po 1946 r. – Sudetów. Do badań petrograficznych zaprosił prof. Kazimierza Smulikowskiego który tak wspominał H.T.:
Ten okres mojej współpracy z Henrykiem Teisseyre na terenie Sudetów (1946–1958) tkwi w mej pamięci jako najradośniejszy w całym moim życiu okres działalności na polu nauki. […] Trudno wymarzyć sobie lepszego partnera w tej działalności […]. Pogodny, wesoły, naładowany energią twórczą i pomysłowością, najmilszy towarzysz w terenowych wyprawach i partner w dyskusjach. Jego zapał do badań terenowych udzielał się nie tylko jego uczniom. [K. Smulikowski, Wspomnienie o Henryku Teisseyre „Geologia Sudetica” XI, 1 (1976), s. II].
H.T. jako pierwszy zastosował w badaniach Sudetów analizę strukturalną (mezostrukturalną) służącą do rekonstrukcji tektonicznej historii badanych skał. Odkrył allochtonizm metamorfiku kaczawskiego i synorogeniczność depresji Świebodzic. Był twórcą wrocławskiej Szkoły Tektoniki i Geologii Strukturalnej. Jego osiągnięcia doceniane były w ośrodkach naukowych w kraju i za granicą. Zapraszany był z wykładami na uniwersytety w Berlinie, Caën, Grenoble, Nauchâtel, Kopenhadze i Paryżu. Brał udział w międzynarodowych projektach badawczych, sesjach, zjazdach i konferencjach, które także sam organizował.
Wypromował kilkuset magistrów, 31 doktorów nauk o Ziemi, a spośród jego uczniów 21 zostało samodzielnymi pracownikami nauki. Był autorem ponad 120 publikacji naukowych, w tym monografii, artykułów, recenzji i map geologicznych, z których kilka dotyczy geologii Sudetów. Swoje prace zamieszczał m.in. w „Sprawozdaniach Państwowego Instytutu Geologicznego”, „Rocznikach Polskiego Towarzystwa Geologicznego”, „Biuletynie Instytutu Geologicznego”, „Przeglądzie Geologicznym”, „Kwartalniku Geologicznym”. Założył i redagował wraz z K. Smulikowskim wydawnictwo „Geologica Sudetica” (1963–1975). Wchodził także w skład redakcji czasopism polskich „Acta Geologica Polonica” i „Studia Geologica Polonica” oraz niemieckiego „Geologie”. 30 września 1973 r. przeszedł na emeryturę, lecz wciąż pracował – zarówno na PWr., jak i jako konsultant naukowy Państwowego Instytutu Geologicznego.
Był członkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki (1955–1966), Zespołu Rzeczoznawców Geologii przy Radzie Szkolnictwa Wyższego (1957–1975). Członkiem korespondentem (od 1954 r.), a potem członkiem rzeczywistym PAN (od 1970 r.), Prezydium Komitetu Nauk Geologicznych PAN (1970), Komitetu Narodowego Międzynarodowej Unii Nauk Geologicznych (1970), a ponadto Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika, Polskiego Towarzystwa Geologicznego (przewodniczący Oddziału Wrocławskiego 1951–1967), Czeskiego Towarzystwa Mineralogiczno-Geologicznego.
Od najmłodszych lat uprawiał narciarstwo. W latach 1927–1937 był członkiem Karpackiego Towarzystwa Narciarzy we Lwowie. Cechowało go duże poczucie humoru. Był miłośnikiem muzyki i znawcą zagadnień kulinarnych. W 1929 r. ożenił się z Julią Sabatowską, która początkowo studiowała w Theresianum w Wiedniu, w zakładzie dla panien z dobrych domów, a następnie ukończyła studia geograficzne we Lwowie, znała kilka języków obcych. Synami Henryka byli Andrzej Karol Teisseyre i Juliusz Teisseyre, także geologowie.
Odznaczony m.in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954 r.), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1960 r.), Medalem 30-lecia Polski Ludowej, Odznaką 10-lecia Ziem Odzyskanych, Odznaką Honorową Zasłużony dla Dolnego Śląska, Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Ponadto był laureatem Nagrody I stopnia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (1972 r.).
Zmarł nagle w swoim gabinecie, podczas pracy. Trumna po śmierci została wystawiona w Collegium Anthropologicum UWr. Honorową wartę pełnili byli studenci i współpracownicy. Pochowany najpierw na cmentarzu św. Wawrzyńca we Wrocławiu. Po 2015 r. prochy H.T., jego matki Janiny i żony Julii przeniesiono do rodzinnego grobowca na cmentarzu Grabiszyńskim.
W 1977 r. wydany został tom „Prac Geologiczno-Mineralogicznych” dedykowany Profesorowi. Imię Henryka Teisseyre otrzymało w październiku 1985 r. Muzeum Geologiczne, a w 1989 r. Oddział Dolnośląski Państwowego Instytutu Geologicznego.
Bibliografia podmiotowa
Jahn A., Bibliografia prac naukowych prof. dra. Henryka Theisseyre’a, „Prace Geologiczno-Mineralogiczne” 6 (1977), s. 9–14.
Bibliografia przedmiotowa
Gorczyca-Skała J., Prof. dr hab. Henryk Teisseyre (1903–1975). Wspomnienie, „Prace Geologiczno-Mineralogiczne” 1981, t. 8, s. 263–264.
Harasimiuk H., Teisseyre Henryk (1903–1975), [w:] Geografowie polscy. Słownik biograficzny, t. 3, R–Ż, red. A. Jackowski, K. Krzemień, I. Sołjan, Kraków 2018, s. 1668–1669.
Historia nauk geologicznych na Uniwersytecie Wrocławskim 1811–2003, red. A. Grodzicki, Wrocław 2003.
Jahn A., Henryk Theisseyre, 1903–1975. (Wspomnienie), „Prace Geologiczno-Mineralogiczne” 1977, t. 6, s. 3–7.
Kapłon J., Początki narciarstwa polskiego. Karpackie Towarzystwo Narciarzy we Lwowie 1907–1939. Zarys dziejów, Kraków 2020.
Książkiewicz M., Henryk Theisseyre 1903–1975, „Nauka Polska”, 1976, nr 5, s. 138–142.
Miecznik J.B., Wawrzyniec i Henryk Teisseyre’owie, „Przegląd Geologiczny” 2015, vol. 63, nr 2, s. 70, 86–92.
Sawicki L., Wspomnienie o Profesorze Henryku Teisseyrze – założycielu Dolnośląskiego Oddziału Państwowego Instytutu Geologicznego, „Przegląd Geologiczny” 2003, vol. 51, nr 10, s. 895–900.
Smulikowski K., Henryk Teisseyre, „Nauka Polska”, 1972, nr 1, s. 123–127.
Smulikowski K., Wspomnienie o Henryku Teisseyre, „Geologia Sudetica” 1976, vol. 11, nr 1, s. [I-III].
Sroka S.T., Teisseyre Henryk Jan Juliusz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 53, Warszawa–Kraków 2019, s. 76–79.
Śródka A., Teisseyre Henryk, [w:] Uczeni polscy XIX–XX stulecia, t. 4, S–Ż, Warszawa 1998, s. 359–361.
Teisseyre B., Osobowość Profesora Henryka Teisseyre’a a środowisko, w którym wyrósł, „Przegląd Geologiczny” 2003, vol. 51, nr 10, s. 884–886.
Teisseyre B., Wspomnienie o profesorze Henryku Teisseyre z okazji 50-lecia polskiej eksploracji geologicznej Sudetów, „Prace Geologiczno-Mineralogiczne” 1998, t. 67, s. 5–17.
Teisseyre Henryk, [w:] Biogramy uczonych polskich. Materiały o życiu i działalności członków AU w Krakowie, TNW, PAU, PAN, cz. 7, Nauki o Ziemi i górnicze, A–Z, oprac. A. Śródka, Wrocław [i in.] 1992, s. 235–238.
Wójcik Z., Teisseyre Henryk, [w:] Słownik polskich pionierów techniki, red. B. Orłowski, Katowice 1984, s. 211–212.
Wrocławskie środowisko akademickie. Twórcy i ich uczniowie 1945–2005, zespół red. Adam Chmielewski [i in.], Wrocław [i in.] 2007, s. 436–437.
Autor hasła
Anita Tomanek