Henryk Cudnowski

ur. 12.09.1884 r. we  Lwowie (obecnie Ukraina), zm. 16.11.1963 r. we Wrocławiu – aktor, reżyser i dyrektor teatru.

Imię i nazwisko	Henryk Cudnowski
Data i miejsce urodzenia	12.09.1884, Lwów
Data i miejsce śmierci	16.11.1963, Wrocław
Zawód	aktor, reżyser, dyrektor teatru

Henryk Cudnowski był synem akwizytora Jakuba Cudka i Reginy z Koehlerów,  najmłodszym z dwanaściorga dzieci. Brat Leon był skrzypkiem i grał w orkiestrze teatralnej, siostra Dorota śpiewała w chórze lwowskiej opery, a siostra Róża była śpiewaczką, która występowała pod pseudonimem Róża Duce (potem Rosa Merola) na scenach operowych w Polsce i na świecie. H.C. od dzieciństwa związany był z teatrem, urodził się w gmachu Teatru Skarbkowskiego, gdzie znajdowało się pierwsze mieszkanie jego rodziny. Nazwisko Cudek zmienił prawnie w 1903 r. i przez pewien czas używał nazwiska Cudek-Cudnowski. Od 1894 r. do pierwszych lat XX w. uczył się w IV Gimnazjum we Lwowie i już wtedy żywo interesował się teatrem. Ze swoim szkolnym kolegą Kornelem Makuszyńskim (później znanym pisarzem) w 1897 r. wspólnie wystawili amatorsko sztukę F. Schillera Zbójcy. Regularnie też odwiedzali teatr lwowski, zwłaszcza od 1898 r., gdy wystawiono tam sztukę Edmonda Rostanda Cyrano de Bergerac. H.C. wspominał:

Uwielbienie dla teatru osiągnęło u nas wówczas najwyższy szczyt entuzjazmu. Nie opuszczaliśmy ani jednego przedstawienia, co spowodowało, że nie ucząc się tekstu umieliśmy po kilku tygodniach całe sceny na pamięć. Jeśli chodzi o Kornela, to całymi dniami deklamował i w rozmowie używał pełnych cytatów wyjętych z „Bergeraca” [H. Cudnowski, Niedyskrecje teatralne, Wrocław 1960, s. 96].

Według Słownika biograficznego teatru polskiego H.C. debiutował w Teatrze Miejskim we Lwowie już w 1900 r. pod pseudonimem Korecki i grał tam epizodyczne role. Pseudonim ten pojawia się na afiszach Teatru Miejskiego we Lwowie od 1900 aż do 1906 r., ale nie wiadomo czy rzeczywiście w pierwszych latach krył się pod nim H.C. Przeczą temu jego wspomnienia, w których podaje, że w Teatrze Miejskim we Lwowie grał pod takim pseudonimem dopiero od 1903 r. Także lwowską premierę Wesela S. Wyspiańskiego (24.05.1901 r.) opisuje z perspektywy nie aktora, a ucznia gimnazjum, który zakradał się do teatru, by zobaczyć Wyspiańskiego uczestniczącego w próbach. Od tego czasu (jak sam pisze) stał się „entuzjastą” Wesela i już jako dyrektor teatru często wystawiał dramat Wyspiańskiego. W 1902 i 1903 r.  H.C. grał także w Lwowskim Teatrze Ludowym kierowanym przez Tadeusza Pilarskiego. Zapewne tam właśnie debiutował na zawodowej scenie w Dyktatorze J. Żuławskiego (informacja wg jubileuszowej sylwetki, „Epoka” 1927, nr 185), a także odtwarzał role Żyda i Upiora, a później Gospodarza w Weselu Wyspiańskiego. Z Lwowskim Teatrem Ludowym występował gościnnie na scenie Teatru Miejskiego we Lwowie (24.05.1903 r.), ale przede wszystkim wyruszał na objazdy po prowincji, np. do Nowego Sącza w grudniu 1904 r.  W 1908 r. grał w „Teatrze dzie­sięciu miast” kierowanym przez Władysława Czajkowskiego, m.in. w Brodach i Złoczowie. W latach 1908-1910 był sekretarzem „Teatru Gabrieli Zapolskiej” i z tym zespołem (kierowanym przez ówczesnego męża Zapolskiej, malarza Stanisława Janowskiego) występował w wielu galicyjskich miastach. Np. wiosenne tournée zespołu w 1907 r. ze sztuką Zapolskiej Moralność pani Dulskiej objęło szesnaście miast: od 14 do 24 marca - Przemyśl, Jarosław, Rzeszów, Tarnów, Nowy Sącz, Jasło, Sanok, Sambor, a od 1 do 11 kwietnia - Stryj, Drohobycz, Borysław, Kołomyję, Czerniowce, Stanisławów, Tarnopol i Złoczów.  Przez trzy lata pełnił także obowiązki sekretarza pisarki, dostarczał do prasy lwowskiej jej felietony i fragmenty dramatów, zajmował się też sprawami finansowymi.

Od 1911 r. H.C. rozpoczął samodzielną działalność teatralną. Prowadził Lwowski Teatr Nowości, z którym gościnnie występował w Przemyślu (2 i 3.08.1911 r., 8-11.04.1912 r.) oraz w Zakopanem (lipiec 1912 r.). W sezonie 1913/1914 był już dyrektorem Teatru Polskiego w Przemyślu. Na inaugurację wystawił Wesele, które reżyserował Jan Nowacki ściśle według scenariusza lwowskiego. H.C. grał Gospodarza, a Nowacki Pana Młodego, rolę którą odtwarzał w pamiętnej lwowskiej premierze. Jak pisał Feliks Mantel (adwokat i historyk) w swoich wspomnieniach, przedstawienie było bardzo udane i Cudnowskiemu zawdzięczał swoją „miłość do Wyspiańskiego”. Teatr Polski w Przemyślu pod kierunkiem H.C. działał krótko, bo dyrektor nie liczył się z kosztami i wkrótce zbankrutował. W Przemyślu H.C. ponownie pojawił się  w 1919 r. w teatrze założonym przez węgierskiego inżyniera Karola Gereba, ale też nie grał tam długo. W listopadzie tego roku z częścią zespołu H.C. wyjechał na kilkutygodniowe tournée na Front Wołyński i grał dla polskich żołnierzy walczących w wojnie z bolszewikami w okolicach Łucka.

W dwudziestoleciu międzywojennym H.C. na stałe związał się z teatrami objazdowymi. Należał wówczas do „charakterystycznego typu dyrektora, kierownika czy antreprenera objazdów, czasem podejmowanych z ad hoc kompletowaną trupą biedoty aktorskiej, czasem jako impreza sławnej gwiazdy z czołowych scen, która ozdabiała afisz, ściągała publiczność i – reperowała własny budżet, partycypując w lwiej części dochodów” [S. Marczak-Oborski, Teatr w Polsce 1918-1939. Wielkie ośrodki, Warszawa 1984, s. 63]. W sezonach letnich 1920, 1921 i 1922 prowadził Teatr Zdrojowy w Krynicy. Zapraszał do niego takie gwiazdy, jak Stefan Jaracz, Karol Adwentowicz, Ludwik Solski, Maria Dulęba. We wspomnieniach zatytułowanych Krynicki sezon gwiazd opisał szczególnie udany sezon w 1922 r., po którym kupił we Lwowie „kamieniczkę przy ul. Rycerskiej 14” i zamieszkał tam z żoną i synami. Stale organizował występy zespołów teatralnych w południowych i wschodnich dzielnicach kraju. W 1923 r. kierował tournée artystycznym Wandy Siemaszkowej po większych miastach galicyjskich, rok później prasa zapowiadała, że H.C. obejmie dyrekcję tworzonego w Łucku polskiego teatru. W 1925 r. wydzierżawił Teatr Nowości we Lwowie i zorganizował występy gościnne Adwentowicza. W sezonie 1927/1928 wędrował po całej Polsce z zespołem, który grał komedię W. Perzyńskiego Szczęście Frania z Jaraczem w roli tytułowej.

W 1927 r. sprzedał kamienicę we Lwowie i zamieszkał w Zakopanem. Tam w lipcu 1927 r. w sali teatralnej Morskiego Oka obchodził jubileusz 25-lecia pracy scenicznej i zamierzał zorganizować stały teatr, ale planów tych nie udało się zrealizować. W 1928 r. występował w teatrze lubelskim i był asystentem reżysera Stanisława Dąbrowskiego. W 1930 r. zamieszkał w Łodzi, organizował tam sporadycznie imprezy artystyczne, a we wrześniu 1931 r. planował otwarcie teatru literacko-artystycznego, w którym występowaliby aktorzy warszawscy (np. Kazimierz Krukowski i Zula Pogorzelska).

W latach 1933-1934 przebywał w województwie śląskim, gdzie organizował wieczorki recytacyjne dla młodzieży (np. w państwowych gimnazjach w Katowicach i Bielsku) oraz reżyserował w teatrach amatorskich, np. „Reducie Śląskiej” w Chorzowie. Tam 11.04.1935 r. świętował jubileusz pracy scenicznej w roli Bergamina w sztuce E. Rostanda Romantyczni. Przed wybuchem II wojny światowej mieszkał w Warszawie, potem w Lublinie. W 1944 r. pełnił obowiązki oficera oświatowego sztabu II Armii Wojska Polskiego. Po wojnie najpierw zamieszkał w Pieszycach w powiecie dzierżoniowskim, a w 1955 r. przeniósł się do Wrocławia.

Czasami reżyserował przedstawienia zespołów ama­torskich, np. w 1957 r. Mieszczan w Teatrze Robotniczym w Dzierżoniowie. W 1959 r. zagrał epizodyczną rolę hrabiego (właściciela konia Lotna) w filmie Andrzeja Wajdy Lotna. Współpracował ze śląskimi czasopismami, w których drukował wspomnienia i gawędy z własnych teatralnych przeżyć związanych przede wszystkim ze Lwowem i galicyjską prowincją. W 1960 r. w Wydawnictwie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich ukazał się pierwszy tom wspomnień Niedyskrecje teatralne. H.C. przygotowywał do druku kolejny tom, z którego zdążył ogłosić tylko kilka tekstów we wrocławskiej „Odrze”. W nekrologu Jan Trzynadlowski tak pisał o H.C.:

Należał do tej kategorii ludzi, którzy całe swe życie, ambicje, upodobania, marzenia i pasje oddali bez reszty teatrowi. Dla Cudnowskiego teatr był i sztuką, i zawodem, rzetelnym źródłem wiedzy o życiu i ludziach, sprawy teatru znał jak mało kto inny, gdyż osobiście z własnej, często trudnej i gorzkiej, ale zawsze z pasją przeżywanej praktyki, zebrał bezpośrednie doświadczenia teatralne. Poznał wszystko, co wchodzi w organizm teatralnego świata: była aktorem i reżyserem, suflerem i dyrektorem teatru, kierował całą teatralną machiną i organizował trudne życie teatrów objazdowych od dużych miast po głuchą prowincję, recytował, deklamował i śpiewał [J. Trzynadlowski, Henryk Cudnowski (1884-1963), „Rocznik Wrocławski” 1963/1964, t. 7/8, s. 362-363].

Pochowany we Wrocławiu na cmentarzu św. Wawrzyńca przy ul. Bujwida. Staraniem Prezesa Zarządu Głównego Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich grób H.C. uratowano i odrestaurowano, a na cokole dopisano „Lwowiak”.

Bibliografia podmiotowa

B., Nowy teatr literacko-artystyczny ma powstać w Łodzi w czasie najbliższym, „Ilustrowana Republika” 1931, nr 227, s. 4 [wywiad z Cudnowskim].

Cudnowski H., Wieczory humoru Wyrwicza, „Trybuna Dolnośląska” 1945, nr 9, s. 4

Cudnowski H., Koncert Eugenii Umińskiej, „Trybuna Dolnośląska” 1945, nr 16.

Cudnowski H., Występ chóru Juranda, „Pionier” 1945, nr 63, s. 4.

Cudnowski H., Korneliusz na schnubordenie, „Nowe Sygnały” 1957, nr 25, s. 2.

Cudnowski H., Lwowska premiera „Wesela”, „Nowe Sygnały” 1957, nr 47, s. 5 i 7.

Cudnowski H., Krynicki sezon gwiazd, „Odra” 1958, nr 4, s. 6, nr 5, s. 6.

Cudnowski H., W sprawie Asza, „Odra” 1958, nr 20, s. 4

Cudnowski H., Karol Adwentowicz. Garść wspomnień, „Odra” 1958, nr 31, s. 6 i 11.

Cudnowski H., Klaka, „Odra” 1958, nr 37, s. 6 i 9.

Cudnowski H., Ferdynand Feldman, „Teatr” 1958, nr 17, s. 18-19.

Cudnowski H., Gabriela Zapolska, „Odra” 1960, nr 39, s. 5; nr 40-41, s. 6, nr 42, s. 6.

Cudnowski H., Niedyskrecje teatralne, Wrocław 1960.

Cudnowski H., Nasz domorosły Cagliostro, „Odra” 1960, nr 51, s. 5.

Cudnowski H., Dalszy ciąg "Niedyskrecji teatralnych". Fragmenty, "Pamiętnik Teatralny" 1991, z. 3-4, s. 469-483.

Bibliografia przedmiotowa

A.K. [Kamiński A.], Henryk Cudnowski (1884-1963), „Semper Fidelis” 2017, nr 4 (148), s. 6.

Czachowska J., Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Kraków 1966.

Felczyński Z., „Fredreum” i inne teatra przemyskie w latach 1696-1960, Kraków 1966.

Jubileusz artysty w Zakopanem, „Epoka” 1927 nr 185, dod. „Życia Podhala”.

Krasiński E., Stefan Jaracz, Warszawa 1983.

Mantel F., Wachlarz wspomnień, Paryż 1980.

Marczak-Oborski S., Teatr w Polsce 1918-1939. Wielkie ośrodki, Warszawa 1984.

Maresz B., Szydłowska M., Repertuar teatru polskiego we Lwowie. Teatr Miejski pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego 1900-1906, Kraków 2005.

Opaliński K., Wspomnienie z rodzinnego miasta, [W:] 100 lat Fredreum 1869-1969, Kraków 1969, s. 41-43.

Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, Warszawa 1973, s. 99.

Teatr polski w latach 1890-1918. Zabór austriacki i pruski, Warszawa 1987.

Terlecki T., Homo theatralis Leopoliensis, „Kultura” (Paryż) 1961 nr 11, s. 146-152 [rec. książki Niedyskrecje teatralne].

Trzynadlowski J., Henryk Cudnowski (1884-1963), „Rocznik Wrocławski” 1963/1964, t. 7/8, s. 362-366.

Autor hasła

Barbara Maresz