Franciszek Pajączkowski
herbu Lubicz, pseudonim Aleksander Zubrzycki, ur. 18.05.1905 r. we wsi Brody (pow. wadowicki), zm. 19.01.1970 r. we Wrocławiu – polonista, historyk teatru, bibliotekarz, doktor filozofii.
| |
|---|---|
| Imię i nazwisko | Franciszek Pajączkowski |
| Data i miejsce urodzenia | 18.05.1905, Brody |
| Data i miejsce śmierci | 19.01.1970, Wrocław |
| Zawód | polonista, historyk teatru, bibliotekarz, doktor filozofii, pracownik akademicki |
Okładka książki "Teatr lwowski pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego 1900–1906", Kraków 1961
Franciszek Pajączkowski przy pracy
Podanie o pracę
Wydawnictwo jubileuszowe
Grób Franciszka Pajączkowskiego na cmentarzu św. Wawrzyńca we Wrocławiu
Franciszek Aleksander Mieczysław Pajączkowski był jednym z pięciorga dzieci zawiadowcy stacji Zygmunta Lubicz-Pajączkowskiego i Józefy z Czarnowskich. W 1906 r. osierocony przez matkę, a w 1917 r. przez ojca, wychowywany był na Podolu przez bliskich krewnych – Helenę i Edmunda Zubrzyckich.
Uczęszczał do szkół ludowych w Tarnopolu, Kopyczyńcach i Lwowie. W 1924 r. uzyskał świadectwo dojrzałości w klasycznym III Gimnazjum im. Stefana Batorego we Lwowie. Pasjonowała go każda forma sztuki. Obdarzony słuchem absolutnym i wybitną pamięcią muzyczną chciał studiować dyrygenturę. Uległ jednak namowom opiekuna – E. Zubrzyckiego i rozpoczął studia, które mogły zapewnić mu w przyszłości utrzymanie. Jednak pasji do sztuki, a szczególnie teatru, nigdy nie utracił. W latach 1924–1930 studiował polonistykę i historię sztuki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie. 4 lipca 1931 r. obronił pracę i uzyskał dyplom doktora filozofii na podstawie rozprawy Poglądy na teatr Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego, napisanej pod kierunkiem Wilhelma Bruchnalskiego. W latach 1925–1927 uczęszczał na kurs bibliografii i bibliotekarstwa prowadzony na UJK przez Stefana Vrtel-Wierczyńskiego. Od 1 stycznia 1927 r. był stypendystą Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie (ZNiO), gdzie odbył praktykę w kilku działach Biblioteki. Tego roku został członkiem lwowskiego koła Związku Bibliotekarzy Polskich (w latach 1931–1937 pełnił funkcję sekretarza, a w 1938 r. wiceprezesa). W 1928 r. zatrudniony w Bibliotece ZNiO jako pracownik etatowy, rok później awansował na stanowisko kierownika Czytelni Naukowej. Brał czynny udział w pracach ZNiO. Z okazji jubileuszu stulecia Ossolineum w 1928 r. Ludwik Bernacki pracował nad wydaniem pierwszego tomu „Rocznika Zakładu Narodowego im. Ossolińskich”, a F.P. przygotował indeks do tej publikacji. W 1935 r. prowadził sekretariat Zjazdu Naukowego im. I. Krasickiego, a w 1939 r. zajmował się organizacją Zjazdu im. J. Słowackiego. We współpracy z Kazimierzem Tyszkowskim opracowywał katalogi i informatory dotyczące zbiorów Ossolineum. Równolegle do pracy zawodowej prowadził działalność publicystyczną. Pisał artykuły popularno-naukowe o zróżnicowanej tematyce, które ukazywały się na łamach czasopism: „Krytyka i Życie”, „Kurier Literacko-Naukowy” (dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego), „Nauka, Literatura i Sztuka”, „Przegląd Krajoznawczy”, „Ruch Słowiański”. Przygotowywał teksty związane z tematyką teatralną, krajoznawczą, a także felietony z historii życia kulturalnego Lwowa oraz biografie. W latach 1938–1939 współpracował z lwowską rozgłośnią Polskiego Radia, dla której opracował kilka felietonów i słuchowisk.
W czasie II wojny światowej F.P. pozostał we Lwowie i nadal pracował w Ossolineum. W 1939 r. brał udział w zabezpieczaniu zbiorów bibliotecznych. 1 stycznia 1940 r. ZNiO włączono w struktury Akademii Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USSR), a ze zbiorów bibliotecznych Ossolineum oraz Biblioteki Fundacyjnej im. Wiktora Baworowskiego, Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki, Studionu oraz Żydowskiej Gminy Wyznaniowej utworzono Lwowską Filię Biblioteki Akademii Nauk USSR. W 1940 r. F.P. powołany został na stanowisko kierownika utworzonego wówczas Gabinetu Bibliotekoznawstwa, pełniącego rolę ośrodka metodycznego dla lwowskich bibliotekarzy. Po reorganizacji, 30 czerwca 1941 r. F.P. objął kierownictwo Oddziału Wymiany i Wstępnego Opracowania Zebranych Zasobów (tzw. Oddział „Koncentracji”, który zajmował się m.in. zabezpieczaniem zbiorów pozostawionych przez dawnych właścicieli z powodu wojny) przy jednoczesnym pełnieniu funkcji zastępcy kierownika działu opracowania druków XIX-XX w. W czasie okupacji niemieckiej na bazie Oddziału Technicznego Biblioteki Politechniki, Oddziału Medycznego Biblioteki Instytutu Medycznego, Biblioteki Baworowskich i Biblioteki Ossolineum utworzono II Oddział Biblioteki Państwowej we Lwowie (Abteilung II, Staatsbibliothek Lemberg). W tym okresie wraz z innymi pracownikami Ossolineum (Stefan Inglot, Marian Jakóbiec, Julian Pelc), włączył się w działania podziemnego życia politycznego i konspiracyjnego. Podczas drugiej okupacji sowieckiej, od maja 1944 r. do czerwca 1946 r. kierował Oddziałem Opracowania druków XIX-XX w. Nie ominęły go represje ze strony stalinowskiego aparatu terroru. Na podstawie donosu złożonego przez jednego z sąsiadów został w lutym 1945 r. aresztowany. Zarzuty okazały się na tyle błahe, że po tygodniu został uwolniony. Natomiast później nadal pozostawał w kręgu zainteresowań Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych we Wrocławiu, jako „podejrzewany o członkostwo w AK i kolaborację z okupantem niemieckim” (dokumentacja aktowa IPN).
23 sierpnia 1945 r. Zarząd Obwodowy Związku Patriotów Polskich we Lwowie powołał Komisję Ekspertów dla Przejęcia Polskiego Dobra Kulturalnego, której przewodniczył Mieczysław Gębarowicz. Do współpracy zaproszono licznych przedstawicieli polskich pracowników nauki i kultury Lwowa, wśród których był także F.P. Domagano się zwrotu Polsce dóbr kultury zgromadzonych we Lwowie, w tym wszystkich zbiorów Ossolineum. Chcąc uprzedzić żądania Polaków, wiosną 1945 r. władze ukraińskie podjęły decyzję o przekazaniu Polsce w formie „daru” jedynie ich części. 9 września 1945 r. odbyło się posiedzenie komisji, która miała zdecydować o doborze materiałów. Początkowo uznano, że będzie to 30 000 książek (20 000 druków XIX-XX w. i 10 000 starych druków) oraz nieokreślona liczba autografów wybitnych Polaków. Po proteście strony polskiej liczbę zbiorów podwyższono 18 października 1945 r. do 50 000 książek i rękopisów, a następnie 6 maja 1946 r. do 150 000 woluminów. F.P. znalazł się w grupie polskich i ukraińskich pracowników Ossolineum, którzy typowali druki i czasopisma XIX-XX w. Był to pierwszy zespół, który pracował w maju i czerwcu 1946 r.
W jednym z transportów zorganizowanych pomiędzy 5 a 20 czerwca 1946 r., w ramach akcji przesiedleńczej, F.P. opuścił Lwów i wyjechał najpierw do Krakowa, a następnie do Wrocławia. Objął stanowisko adiunkta w Katedrze Językoznawstwa Uniwersytetu i Politechniki Wrocławskiej. W tym czasie we Wrocławiu środowisko akademickie na czele z rektorem Stanisławem Kulczyńskim oraz dyrektorem Biblioteki Uniwersyteckiej Antonim Knotem, zabiegało o odzyskanie ossolińskich zbiorów, o które starały się także inne miasta. F.P. został oddelegowany do przejęcia przekazywanych Polsce zbiorów. Pierwszy transport odebrał 18 lipca 1946 r. w Przemyślu, drugi – 23 marca 1947 r. w Medyce. Wśród nich znalazła się m.in. „Panorama Racławicka”:
Opowiada dyrektor […] dr Franciszek Pajączkowski: Było to latem 1946 roku. Pamiętam dokładnie, wraz z delegacją Wrocławia wyjechałem do Przemyśla po odbiór Panoramy Racławickiej, zbiorów biblioteki Ossolińskich i około 200 obrazów z lwowskiego muzeum, przekazanych Polsce przez władze radzieckie. Z Przemyśla do Wrocławia droga prowadziła przez Kraków. Tam, w Krakowie, na peronie zobaczyliśmy ogromne tłumy. Krakowianie nie przyszli po to, aby zobaczyć ułożone na platformach długie skrzynie z panoramą. Przyszli po nią, po Panoramę. Na dworcu – opowiada dyr. Zajączkowski – zobaczyłem znajomego, krakowskiego działacza kultury p. Szczepana. Kiedy przywitaliśmy się z miejsca zaczął: – Odczepiamy? – Nie – odpowiedziałem – wieziemy do Wrocławia. Dodać trzeba, że Panorama jechała pod troskliwą eskortą. Stacjonujący we Wrocławiu sztab gen. Stanisława Popławskiego wydelegował 12 żołnierzy i oddał ich do dyspozycji dr Pajączkowskiego. Sam generał żywo zainteresował się Panoramą. „Mówi ona o Kościuszce – powtarzał – a my żołnierze, jesteśmy kościuszkowcy. Panorama nam jest bliska”. Kiedy więc Panorama znalazła się we Wrocławiu, sam generał czynnie pomagał przy wyładowywaniu na wojskowe platformy. Asystowali przy tym prof. dr Stanisław Kulczyński, dr Antoni Knot, dr Zubik i inni wrocławscy uczeni. W kilka dni później do Wrocławia przyjechała delegacja rządu Ukrainy z ministrem kultury Paszczinem na czele, aby oficjalnie przekazać Panoramę i zbiory ossolińskie. Tak zaczęła się wrocławska część historii Panoramy”. [„Dziennik Związkowy = Polish Daily Zgoda” 1967, nr 199, s. 2].
Od 22 lipca 1946 r. do 31 stycznia 1949 r. pełnił funkcję kierownika Biblioteki ZNiO. Duży nacisk, prócz odbudowy ze zniszczeń wojennych gmachu i szkolenia kadr, położył na opracowanie zbiorów. Dzięki jego sprawnemu działaniu 1 września 1947 r. otwarto prowizoryczną czytelnię z 50 000 opracowanymi dziełami polskimi. Po zmianach organizacyjnych pełnił funkcję wicedyrektora (od 1 lutego 1949 r. do 14 marca 1950 r.), a następnie dyrektora Biblioteki (od 15 marca 1950 r. do 30 czerwca 1953 r.). Do lipca 1953 r. Ossolineum pracowało pod zarządem Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum, by następnie wejść w strukturę Polskiej Akademii Nauk. W tym czasie F.P. pełnił funkcję wicedyrektora (14.07.1953–30.08.1960), a następnie dyrektora (1.09.1960–1970). Pod jego zarządem zbiory ossolińskie w stosunku do 1947 r. wzrosły prawie czterokrotnie, osiągając w 1969 r. liczbę 785 467 jednostek. Powstało 7 czytelń specjalistycznych, opublikowano inwentarze i katalogi rękopisów, starych druków, grafiki, kartografii i numizmatyki, zorganizowano 46 wystaw.
F.P. prowadził także zajęcia dydaktyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w Studium Bibliotekoznawstwa dla Pracujących (1958–1967) oraz w Katedrze Bibliotekoznawstwa (1959–1962). Od 1 marca 1967 r. mianowany został samodzielnym pracownikiem naukowo-badawczym.
Współorganizował Wrocławski Oddział Stowarzyszenia Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich: w 1947 r. pełnił funkcję skarbnika, w 1948 r. przewodniczącego. Od 4 lutego 1964 r. był członkiem Wydziału I Nauk Filologicznych Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, a w latach 1964–1969 przewodniczył Komisji Bibliologii i Bibliotekoznawstwa. Pracował w Komisji Egzaminacyjnej PAN dla kandydatów na bibliotekarzy dyplomowanych (1963–1968). Zasiadał w Komisji do Spraw Bibliotek przy Radzie Głównej Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego (1967–1969), Radach Naukowych Bibliotek PAN w Gdańsku, Kórniku, Krakowie i Warszawie. Uczestniczył w pracach wrocławskiego Koła Miłośników Literatury i Języka Polskiego, a także Towarzystwa Miłośników Wrocławia oraz Towarzystwa Miłośników Teatru. Należał do organizatorów lub współorganizatorów licznych zjazdów i konferencji. W 1967 r. aktywnie włączył się w organizację obchodów 150-lecia ZNiO.
Był autorem ponad 70 publikacji, w których dominują prace poświęcone Ossolineum. Publikował na łamach „Kwartalnika Historycznego”, „Przeglądu Bibliotecznego”, „Sobótki”, a także „Słowa Polskiego” i „Teatru”. Wznowił i redagował w latach 1953–1970 „Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich”. Nie zaniechał tematów teatralnych. Pisał artykuły m.in. o Operze Wrocławskiej, repertuarze scen dramatycznych Wrocławia, przybliżał biografie osób związanych z teatrem. Jednak miejsce badacza w polskiej historiografii teatralnej dała mu monumentalna monografia Teatr lwowski pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego 1900–1906 (Kraków 1961).
31 grudnia 1966 r. F.P. obchodził jubileusz 40-lecia pracy dydaktycznej. 4 marca 1967 r. z tej okazji zorganizowano uroczystość, w której uczestniczyli pracownicy Biblioteki, członkowie Rady Naukowej, przedstawiciele Uniwersytetu Wrocławskiego, Rady Narodowej miasta Wrocławia oraz Wydawnictwa Ossolineum. Wydano z tej okazji publikację bibliofilską: W czterdziestolecie pracy Franciszka Pajączkowskiego w Bibliotece Ossolineum. Na jego cześć Stefania (Tett) Statkowska napisała panegiryk:
„Jeszcze w iskrach i popiołach,
Lecz do czynu już gotowy,
Witał Wrocław owe księgi,
Skarby naszej polskiej mowy,
Które wiózł do Ziemi Śląskiej
Pan Franciszek Pajączkowski” [W. Jankowerny, J. Okopień, Zawsze pod kopułą. (150 lat Ossolineum, Warszawa 1970, s. 211].
„Nieprzeciętne” cechy charakteru F.P. podkreślali jego uczniowie i biografowie. Janusz Albin tak podsumował „portret bibliotekarza”:
Był zawsze pogodny i pełen optymizmu, wymagający i sprawiedliwy, wyrozumiały i życzliwy wobec wszystkich. Wiedzą i doświadczeniem chętnie dzielił się z młodymi. Pozostawił w Zakładzie liczny zespół pracowników mieniących się jego uczniami. [J. Albin, W służbie Ossolineum – Franciszek Pajączkowski, [w:] Portrety bibliotekarzy polskich, Wrocław 1980, s. 268-279].
Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1962 r.), Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju oraz Medalem X-lecia Polski Ludowej. Nagrodzony ponadto: Odznaką Zasłużonego Działacza Kultury, Odznaką XV-lecia Wyzwolenia Dolnego Śląska, Odznaką Budowniczego Wrocławia, Złotą Odznaką Uniwersytetu Wrocławskiego, Medalem i Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego, Odznaką Honorową Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
Pochowany na cmentarzu św. Wawrzyńca we Wrocławiu.
Bibliografia podmiotowa
Bibliografia publikacji Franciszka Pajączkowskiego [w:] W czterdziestolecie pracy Franciszka Pajączkowskiego w Bibliotece Ossolineum, Wrocław 1967, s. 37.
Bibliografia przedmiotowa
50. rocznica śmierci Franciszka Pajączkowskiego, [w:] https://ossolineum.pl [dostęp 15.04.2023]
Albin J., Dr Franciszek Pajączkowski (1905–1970), „Przegląd Biblioteczny” 1970, z. 1, s. 117–120.
Albin J., W służbie Ossolineum – Franciszek Pajączkowski, [w:] Portrety bibliotekarzy polskich, Wrocław 1980, s. 268-279.
Kelles-Krauz J., Pajączkowski Franciszek, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 655.
Kelles-Krauz J., Pajączkowski Franciszek 1905–1970, „Roczniki Biblioteczne” 1970, s. 1061–1068.
Korzon K., Franciszek Pajączkowski, [w:] Uczeni wrocławscy, t. 3 (1953-1996). Członkowie Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, red. nauk. J. Kolbuszewski, Wrocław 1996, s. 9–12.
Myśli o Tadeuszu Kościuszce na 150 rocznicę Jego śmierci, „Dziennik Związkowy = Polish Daily Zgoda” 1967, nr 199, s. 2.
Pękalska M., Franciszek Pajączkowski (1905-1970) – historyk teatru, bibliotekarz, po prostu ossolińczyk, [w:] Książka, biblioteka, informacja: między podziałami a wspólnotą V, Kielce 2016, s. s. 475-486.
Pilak A., Pajączkowski Franciszek, [w:] Encyklopedia Wrocławia, red. nauk. J. Harasimowicz, Wrocław 2006, s. 641.
Sawicka F., Sylwetki pracowników Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zmarłych w latach 1946–1971, „Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1974, t. 9, s. 229–248.
Szczepaniec J., Franciszek Pajączkowski 1905–1970, „Nauka Polska”, 1970, nr 5, s. 170–174.
Szczepaniec J., Franciszek Pajączkowski 1905–1970, „Ze Skarbca Kultury” 1970, z. 21, s. 283–287.
W czterdziestolecie pracy Franciszka Pajączkowskiego w Bibliotece Ossolineum, Wrocław 1967, s. 37.
Wrocławskie Towarzystwo Naukowe 1946–1996. Materiały sesji naukowej, pod red. Mieczysława Inglota, Wrocław 1996, s. 65, 94.
Zawialska M., Dr Franciszek Pajączkowski Dyrektor Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, „Bibliotekarz” 1970, nr 11/12, s. 368–371.
Autor hasła
Anita Tomanek