Franciszek German
ur. 10.04.1911 r. w Złoczowie, woj. tarnopolskie (obecnie Ukraina), zm. 8.08.1994 r. w Gliwicach – filolog, historyk, muzykolog, publicysta, bibliofil, działacz społeczny.
Imię i nazwisko | Franciszek German |
Data i miejsce urodzenia | 10.04.1911, Złoczów |
Data i miejsce śmierci | 8.08.1994, Gliwice |
Zawód | filolog, historyk, muzykolog, publicysta, pracownik akademicki |
Franciszek German urodził się w rodzinie Mariana i Marii z d. Drozdowskiej. Ojciec był stolarzem i muzykiem, który miał na utrzymaniu dwóch własnych braci i siostrę, a także synów: Franciszka i Bronisława. Rodzina była niezamożna, jednak znalazły się fundusze na dalsze kształcenie. F.G. w latach 1917–1924 uczęszczał do szkoły powszechnej w Busku k. Lwowa, a następnie do gimnazjum neoklasycznego w Brzeżanach. Uczył się tam w latach 1925–1932 z dwuletnią przerwą spowodowaną chorobą. W czasach gimnazjalnych zainteresował się muzyką i rozpoczął naukę gry na skrzypcach. Jego nauczycielem został Tomasz Morawski – kompozytor, pedagog i dyrygent, który prowadził w gimnazjum orkiestrę złożoną z uczniów. Do zespołu należał także F.G., który był pierwszym skrzypkiem i solistą. W tym czasie nastąpił także jego debiut poetycki. Do wierszy ucznia, nauczyciel pisał melodie. Teksty wydano w tomiku Głos duszy i serca (Brzeżany 1934, właśc. 1933). Po zdanej maturze nie podjął od razu studiów. Zmuszony był, ze względów materialnych, do podjęcia praktyki w Sądzie Okręgowym w Brzeżanach (1932–1933). Po odbyciu rocznego stażu, w 1934 r. zatrudniony został na stanowisku sekretarza w Sądzie Okręgowym we Lwowie, gdzie pracował do wybuchu II wojny światowej. W roku akademickim 1937/1938 rozpoczął studia polonistyczne i etnograficzne na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie. Jednocześnie, jako wolny słuchacz studiował muzykologię. Jego profesorami byli wówczas, m.in.: Stefania Skwarczyńska, Juliusz Kleiner, Eugeniusz Kucharski i Stanisław Łempicki. W okresie międzywojennym napisał 13 artykułów, które ukazały się w „Vexillum Resurrectionis” („Sztandar Zmartwychwstania”) wydawanym w Rzymie i w lwowskiej „Gazecie Kościelnej” oraz pierwszą książkę Sylwetka duchowa Józefa Bohdana Zaleskiego na tle emigracji polskiej we Francji w świetle stosunku poety do Księży Zmartwychwstańców w 50 rocznicę zgonu (1886–1936), która ukazała się w Rzymie w 1936 r.
II wojna światowa przerwała edukację F.G. Włączył się do pracy konspiracyjnej. Uczestniczył w tajnym nauczaniu w zakresie programu szkoły średniej oraz pisał artykuły do prasy podziemnej, której kolporterką była uczennica Teresa Iwanicka – jego przyszła żona. Przedruki tych prac ukazały się w 1942 r. w wydawanym w Chicago „Dzienniku Związkowym Zgoda”. Jego umiejętności muzyczne pozwoliły mu organizować tajne koncerty i prowadzić zespół młodzieżowy „Dziewiątka”. W tym czasie na utrzymanie zarabiał jako pracownik fizyczny u swego wuja Piotra Germana przy produkcji karoserii samochodowych. W 1944 r. podjął przerwane studia na uniwersytecie lwowskim, który w styczniu 1940 r. przekształcono w Uniwersytet Iwana Franki. Jak sam wspomina został asystentem prof. E. Kucharskiego przy katedrze teorii literatury. Uczęszczał ponadto na wykłady z dziedziny sztuki u prof. Władysława Podlachy i Mieczysława Gębarowicza.
Pod koniec kwietnia 1945 r. opuścił wraz z żoną Lwów i przybył do Krakowa, gdzie podjął pracę w Wyższym Seminarium Duchownym Księży Zmartwychwstańców (1946–1949) na etacie wykładowcy i archiwisty. Wkrótce przeniósł się na Śląsk i zamieszkał w Gliwicach. W międzyczasie, w latach 1947–1948, znalazł zatrudnienie jako bibliotekarz w Hucie „Zabrze” i Biurze Projektów Urządzeń Przemysłu Hutniczego w Zabrzu. Jednocześnie nadal studiował w Krakowie, gdzie raz w tygodniu dojeżdżał na zajęcia. Ukończył je w 1946 r. Jego wykładowcami byli m.in. Stanisław Pigoń, Kazimierz Wyka, Julian Krzyżanowski czy Władysław Tatarkiewicz. Od 1948 r. był kierownikiem księgarni św. Jacka w Gliwicach, w której założył antykwariat książek i dzieł sztuki. Pełnił także funkcję wychowawcy w bursie Szkół Artystycznych w Krakowie (1959–1961). Pracował w internacie Technikum Kolejowego w Gliwicach (1961–1963), prowadził tam kółko artystyczne i literackie. Pracę magisterską Mickiewicz i Chopin obronił w 1961 r. na Uniwersytecie Łódzkim, a dwa lata później uzyskał tam stopień doktora na podstawie dysertacji Chopin i literaci warszawscy, którą obronił z wyróżnieniem. W 1968 r. podjął pracę w Wyższej Szkole Muzycznej (obecnie Akademia Muzyczna) w Katowicach, gdzie prowadził wykłady z historii kultury muzycznej.
Współpracował z rozgłośniami Polskiego Radia w Krakowie i Katowicach, gdzie prowadził pogadanki. Opublikował 40 książek, blisko 600 artykułów w 57 czasopismach, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Opracował i wygłosił wiele prelekcji, gawęd, odczytów naukowych i popularnonaukowych, w tym sporo dla młodzieży szkolnej i akademickiej. Pisał hasła do: Polskiego słownika biograficznego, Słownika pracowników książki, Słownika biograficznego Zmartwychwstańców, Słownika biograficznego duchowieństwa katolickiego na Śląsku oraz Encyklopedii Górnośląskiej. Wydobył z zapomnienia postać Bogumiła Hoffa – działacza społecznego, etnografa, pisarza, odkrywcy i popularyzatora Wisły jako uzdrowiska. W 1979 r. był inicjatorem budowy nagrobka Hoffa na cmentarzu ewangelickim „Na Groniczku” w Wiśle. Odnalazł i opracował 20 listów Cypriana Kamila Norwida do Zmartwychwstańców, które opatrzył przypisami i opublikował w miesięczniku „Znak” w 1960 roku oraz 88 listów Aleksandra Jełowickiego, pisarza emigracyjnego i pierwszego wydawcy Pana Tadeusza. Innym obszarem jego naukowych badań była twórczość Chopina. Temu tematowi poświęcił ponad 40 artykułów, a na szczególną uwagę zasługuje książka pt. Chopin i literaci warszawscy. W 1949 r. i 1957 r. był członkiem komitetów budowy pomników F. Chopina i A. Mickiewicza w Gliwicach.
F.G. był członkiem wielu towarzystw i organizacji. W latach 1963–1968 był kierownikiem Oddziału Miejskiego Stowarzyszenia PAX w Gliwicach. Przez wiele lat piastował funkcję przewodniczącego Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego w Katowicach i wiceprezesa Rady Naczelnej tego Stowarzyszenia w Warszawie. Czynnie uczestniczył w pracach katowickiego oddziału Towarzystwa im. Fryderyka Chopina, którego był wiceprezesem, a także aktywnie działał w Towarzystwie Chopinowskim w Warszawie. Działał w Radzie Naukowej Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w Krakowie, był członkiem Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu, a także Społecznego Komitetu Odbudowy Muzeum Śląskiego w Katowicach. Był członkiem honorowym Towarzystwa Miłośników Wisły i doradcą Muzeum Etnograficznego w Wiśle, członkiem założycielem Towarzystwa im. Zofii Kossak w Cieszynie oraz radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. Był konsultantem naukowym Wydawnictwa Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, członkiem kolegium redakcyjnego „Zeszytów Gliwickich” i „Rocznika Muzeum w Gliwicach”. Przez wiele lat był członkiem Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki (OŚ TPK) od chwili jego powstania w 1968 r. Pełnił w nim wiele funkcji: był sekretarzem (1968–1970), bibliotekarzem (1970–1971), członkiem Sądu Koleżeńskiego (1970–1972, 1980–1982). Podczas spotkań dzielił się z zebranymi swoimi pasjami. Mówił o Aleksandrze Rypińskim (27.02.1969), Stanisławie Bełzie (23.09.1971), oficynie wydawniczej Józefa Zawadzkiego w Wilnie (26.09.1973), ks. Ewaryście Nawrowskim (23.09.1976), Aleksandrze Jełowickim (27.10.1977), Leopoldzie Biłko (29.03.1979), Antonim Piotrowskim (29.04.1982), Janie III Sobieskim (29.09.1983) oraz Teofilu Sydze (27.09.1984). Wydawał druki bibliofilskie, np. o Ewaryście Nawrowskim z okazji X-lecia OŚ TPK oraz Fortepian Chopina C.K. Norwida (Warszawa-Katowice 1980) z okazji X Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Z członkami OŚ TPK uczestniczył w I Ogólnopolskim Zjeździe Bibliofilów w Toruniu (23-24.09.1978), a także w obchodach X-lecia Oddziału Krakowskiego TPK w Krakowie (15-16.12.1979).
Hucznie świętował jubileusze swojej pracy twórczej. 40-lecie zorganizowano w sali posiedzeń Izby Rzemieślniczej w Katowicach w ramach zebrań bibliofilskich (14.04.1970). Wówczas, 20 kwietnia 1970 r., Aleksander Widera w katowickiej rozgłośni Polskiego Radia zrealizował audycję Uroczystość 40-lecia pracy twórczej Franciszka Germana. 45-lecie odbyło się w auli Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach (25.11.1975). Podczas spotkania z okazji 50-lecia bibliofile wydali specjalny „Komunikat” poświęcony jubilatowi (23.04.1981). Nie zapomnieli o nim także, gdy obchodził 80 urodziny, przygotowali tzw. „adres” na czerpanym papierze i wręczyli jubilatowi podczas specjalnie zorganizowanego spotkania. 14 grudnia 1994 r. nadano F.G. godność Członka Honorowego OŚ TPK. W archiwum Towarzystwa zachowały się m.in. fraszki, jakie napisał o swoich komilitonach Zbigniew Lipczyński, które zaprezentował podczas spotkania Fraszkosłowie bibliofilskie w dn. 22 stycznia 1976 r. O bibliofilu F.G. pisał tak:
Pan Franciszek German grubą teczkę nosi,
Lubi do dyskusji wtrącić swój „trzygrosik”,
Ale, choć to robi półserio – półżartem
Jego „trzygrosiki” są tysiące warte. [Z. Lipczyński, Fraszkosłowie bibliofilskie, Katowice 1976, [w:] Archiwum Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki].
31 października 1934 r. ożenił się z lwowianką Teresą z d. Iwanicką (1926–2015). Miał z nią pięcioro dzieci, które urodziły się po wojnie w Gliwicach: Janina (ur. 8.11.1945), Andrzej (ur. 16.01.1947), Kazimierz (13.10.1950–4.05.1994), Krzysztof (ur. 13.12.1953) oraz Iwona (ur. 17.06.1961). Mieszkali w Gliwicach przy ul. Chorzowskiej 37/5.
Odznaczony m.in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski; Odznaką Zasłużony Działacz Kultury.
Doceniony honorową nagrodą Towarzystwa Przyjaciół Gliwic. Honorowy członek Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki.
Pochowany na Cmentarzu Lipowym w Gliwicach.
Bibliografia podmiotowa
Bibliografia publikacji F.G. zob.: Franciszek German: bibliografia za l. 1930–1988, „Zeszyty Gliwickie” t. 18/19 (1987–1988), s. 305–400.
Bibliografia przedmiotowa
Archiwum Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki, Biblioteka Śląska w Katowicach.
Błaszczyk W., Dr Franciszek German – uczony gliwicki, „Zeszyty Gliwickie” 1987/1988, t. 18/19, s. 291–304.
Łączyńska T., Pierwszy wiślański etnograf, „Głos Ziemi Cieszyńskiej” 1994, nr 16, s. 4.
Skalicka M., Doktor Franciszek German, „Komunikaty” Oddziału Śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Katowicach 1994, nr 43.
Tomanek A., Amor librorum nos unit. W kręgu bibliofilów śląskich 1968–2008, Katowice 2013.
Tomanek A., Biblioteka bibliofilów śląskich, cz. 1, Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki, Katowice 2016.
Autor hasła
Anita Tomanek