Franciszek Frej
ur. 18.05.1911 r. w Busku, woj. tarnopolskie, (obecnie Ukraina), zm. 9.01.1963 r. w Głubczycach – nauczyciel języka polskiego, historii.
Imię i nazwisko | Franciszek Frej |
Data i miejsce urodzenia | 18.05.1911, Busk |
Data i miejsce śmierci | 9.01.1963, Głubczyce |
Zawód | nauczyciel |
Franciszek Frej był synem Adama Freja i Pauliny z domu Surma. Po ukończeniu szkoły powszechnej w Busku, podjął naukę w Państwowym Gimnazjum Koedukacyjnym w Brodach. Po zdaniu matury w 1932 r., rozpoczął studia polonistyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, a w następnym roku odbył szkolenie w Szkole Podchorążych we Włodzimierzu Wołyńskim, zakończone nadaniem mu stopnia podporucznika rezerwy. W 1937 r. został nauczycielem języka polskiego, historii i geografii w Prywatnym Gimnazjum w Brodach. W następnym roku poślubił Marię Związek. Tak jak ona, należał do Stronnictwa Narodowego, na któremu przewodniczył na obszarze Buska. W 1939 r. został prezesem buskiego oddziału Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. Reżyserował niektóre przedstawienia teatralne w Domu Sokoła w mieście, m.in. „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej czy „Gwałtu, co się dzieje!” Aleksandra Fredry. W 1939 r. F. Frej brał udział w wojnie obronnej. Po klęsce Polski, przyłączył się do buskiego podziemia niepodległościowego. Dnia 13. 04. 1940 r. jego krewni zostali wywiezieni przez NKWD do Kazachstanu (babcia Rozalia Surma, siostry: Wanda i Genowefa, bracia przyrodni: Zdzisław i Józef i ich matka Anna z domu Rostek), a on sam ukrywał się z żoną, która 10.02.1940 r. uciekła z ich synkiem, Romanem, ze stacji kolejowej, unikając deportacji na Syberię. Brat Franciszka, Marian Frej i szwagier Franciszek Szczur (ur. 3. 12. 1910 r. w Busku, zm. 25.05.2003 r. w Branicach, pow. głubczycki), zostali aresztowani przez NKWD i najpierw osadzeni w więzieniu w Brodach, a następnie wywiezieni do Łagru w Workucie. Po amnestii zawartej na mocy układu Sikorski – Majski, zwolniono ich. Udali się do Buzułuku, gdzie odbywała się rekrutacja do Armii Andersa i obaj, wycieńczeni i głodni, zachorowali tam na tyfus. Franciszek Szczur wyzdrowiał, natomiast Marian Frej zmarł w 1942 r. w drodze do Pahlevi w Iranie. Franciszek Szczur wstąpił do Armii Andersa, następnie w ramach II Korpusu Polskiego walczył o Monte Cassino oraz pod Ankoną i Bolonią. W grudniu 1945 r. przyjechał do Polski i zamieszkał w Branicach. Babcia F. Freja, Rozalia, zmarła w Kazachstanie. Franciszek Frej działał w konspiracji na obszarze Buska jako członek Narodowej Organizacji Wojskowej i używał pseudonimu „Tomasz”, natomiast w strukturach AK, pseudonimów: „Świerk” i „Bronisław”. Od 1943 do maja 1944 r. był dowódcą kompanii, natomiast od czerwca do lipca 1944 r. – komendantem AK obwodu buczackiego. Osobiście brał udział we wszystkich akcjach dywersyjnych na tym obszarze. 10.11.1944 r. został aresztowany przez NKWD, po przesłuchaniu, zwolniono go. Po wojnie F. Frej odnalazł żonę i córkę Teresę w Żabnie k. Tarnowa. Były duszpasterz z Buska, ks. Antoni Adamiuk, sprowadził ich do wsi Szonów w ówczesnym powiecie głubczyckim (dziś pow. prudnicki), gdzie osiedlili się również inni buszczanie. F. Frej zorganizował tam szkołę, której został kierownikiem. Sprowadził do Szonowa swoją siostrę Janinę Czabaj (wcześniej więziona przez NKWD w więzieniach w „Brygidkach” (dawnym klasztorze św. Brygidy) we Lwowie, a potem w Berdyczowie), która w późniejszym czasie również została kierowniczką tej szkoły. Pracował również jako nauczyciel języka polskiego w Państwowym Koedukacyjnym Gimnazjum Rolniczym w pobliskim Klisinie. W 1946 r. małżeństwo Frejów z dziećmi krótko mieszkało w Grobnikach i 1 października tego samego roku F. Frej rozpoczął pracę jako polonista w Państwowym Gimnazjum i Liceum w Głubczycach. W 1948 r. obronił pracę magisterską na Uniwersytecie Wrocławskim. Już w tym czasie zaczął się nim interesować Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, co mogło się wiązać z jego działalnością polityczną na Kresach. Został wezwany do Kuratorium Oświaty w Opolu i zatrzymany na moście przy ul. Piastowskiej przez dwóch funkcjonariuszy tej formacji, którzy zabrali go do samochodu i po ostrzeżeniu, wypuścili. W 1954 r. F. Frej został zastępcą dyrektora LO w Głubczycach. Zainteresował się postacią nauczyciela głubczyckiego gimnazjum sprzed I wojny światowej, dr Stanisława Karwowskiego, który był polskim działaczem narodowym z Wielkopolski i prowadził w tym gimnazjum kółko filaretów dla polskich uczniów. Dzięki F. Frejowi i poloniście Janowi Mrukowi, liceum w Głubczycach nadano imię Adama Mickiewicza, a na froncie budynku w 1960 r., umieszczono tablicę upamiętniającą tego wieszcza. 1.07.1959 r. F. Frej został dyrektorem LO. Ukończył dwuletnie reżyserskie studium podyplomowe w Krakowie, prowadził w liceum koło teatralne, a jego uczniowie zostawali laureatami konkursów recytatorskich. Dzięki niemu w 1962 r. wybudowano w Głubczycach Dom Nauczyciela przy ul. Kościuszki, który otrzymał imię Stanisława Karwowskiego.
Jego działalność wzbudzała zainteresowanie funkcjonariuszy SB, do szkoły przyjeżdżali kontrolerzy z Opola w celu dokonania wizytacji. Inwigilacja stała się przyczyną jego nagłej śmierci. W jego pogrzebie uczestniczyły tłumy. Ludzie nieśli trumnę ulicami miasta, zatrzymując się przy Domu Nauczyciela i przed liceum, na którego froncie, nad tablicą upamiętniająca Adama Mickiewicza, wisiała czarna flaga. Odznaczony: Srebrnym Krzyżem Zasługi i Złotą Odznakę ZNP. Spoczął na cmentarzu w Głubczycach.
W dniu 11. 10. 2018 r., przy drzwiach auli głubczyckiego liceum, została odsłonięta tablica upamiętniająca Franciszka Freja, z jego podobizną, a samej auli nadano jego imię.
Bibliografia przedmiotowa
Informacje uzyskane od Teresy Targońskiej, córki Franciszka Freja, Głubczyce 20.12.2013 r. i 14.02. 2014 r.
Duda J., Szelka A., Dzionek F., Słownik biograficzny nauczycieli Śląska Opolskiego, cz. 5, Opole 2000, s. 37-38.
Ignatowicz. – Hudymowa M., „Gdzie są dziewczęta z tamtych lat”, „Głosy Podolan” 2009, nr 96, s. 46-47.
Ignatowicz – Hudymowa M., Żołnierz Armii Krajowej Ziemi Buczackiej, „Głosy Podolan” 2010, nr 100, s. 50.
Maler K., Maria i Franciszek Frejowie – małżeństwo z Buska [w:] A. Szymczyna, K. Maler, Głubczyccy Kresowianie i Sybiracy, Głubczyce 2015, s. 513-521.
„Na Rubieży” 2008, nr 99, s. 9 i 12. (na s. 9 wypowiedz Adama Kownackiego, 65 rocznica masowych mordów na Wołyniu. Uczcili pamięć ofiar; s. 12-14, Zbigniew Okoń, Czas potęguje krzyk Kresowych dzieci. (w artykule ogólnie nt. ludobójstwa na Wołyniu).
Rozmowa Marii Frej z buszczanami: Janem Serbą i Henrykiem Fahrenholzem, zarejestrowana w latach 90. XX w. na kasetach magnetofonowych (w zbiorach Teresy Targońskiej) [Materiały niedrukowane].
Skrzyp T., Biografie ze szkolnego archiwum, [w:] Dzieje Pierwszego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza w Głubczycach. VI Zjazd Absolwentów i nauczycieli , Głubczyce 30.09-2.10. 2005, red. J. Wac, Głubczyce 2005, s. 115
Autor hasła
Katarzyna Maler [lipiec 2022 r.].